Nghịch lý du hành thời gian

Du hành thời gian từ lâu đã trở thành một chủ đề đầy mê hoặc, xuất hiện trong vô vàn tác phẩm khoa học viễn tưởng và cả trong các cuộc thảo luận triết học nghiêm túc. Ý tưởng tưởng chừng phi lý này lại đưa ra nhiều câu hỏi hết sức thú vị: Liệu có thể thay đổi quá khứ và tương lai? Sự kiện lịch sử có thể “uốn cong” dưới tác động của một cá nhân du hành ngược thời gian hay không? Và quan trọng nhất, các nghịch lý (paradox) dấy lên khi con người cố gắng “lật ngược dòng thời gian” nói lên điều gì về cấu trúc của vũ trụ, về nguyên tắc nhân quả, về ý chí tự do?

Trong bài viết này, chúng ta sẽ cùng tìm hiểu những nghịch lý nổi tiếng khi nói đến du hành thời gian, từ “Nghịch lý Người Ông” (The Grandfather Paradox) đến “Nghịch lý Bootstrap” (The Bootstrap Paradox), “Nghịch lý Bilking” (The Bilking Paradox), “Nghịch lý Newcomb” (Newcomb’s Paradox), và “Nghịch lý Anh Em Song Sinh” (The Twin Paradox). Qua đó, chúng ta sẽ thấy các nhà triết học đã và đang suy nghĩ như thế nào về bản chất của thời gian, sự tồn tại và chuỗi nhân quả.

Khái niệm du hành thời gian

Ngay từ khởi đầu, du hành thời gian (time travel) đã là một ý tưởng gây tò mò khi nó kết hợp giữa khoa học, viễn tưởng và triết học. Về mặt cơ bản, du hành thời gian hàm ý việc con người (hoặc đối tượng nào đó) có thể di chuyển xuyên qua dòng chảy thời gian, tương tự như cách ta di chuyển trong không gian – đi từ thời điểm này sang thời điểm khác. Nó có thể là quá khứ (như trở về thế kỷ 18 để chứng kiến một khoảnh khắc lịch sử) hoặc là tương lai (để tận mắt thấy thế giới sẽ ra sao sau hàng trăm, hàng nghìn năm).

Trong các tác phẩm viễn tưởng, việc du hành ngược thời gian thường được mô tả như một chuyến phiêu lưu: nhân vật chính trở về quá khứ, tận mắt nhìn thấy cha mẹ mình thuở trẻ, hoặc chứng kiến sự kiện thay đổi cục diện lịch sử. Du hành đến tương lai cũng hấp dẫn không kém, khi con người có thể “nhảy” đến thời kỳ khoa học kỹ thuật phát triển vượt bậc, hoặc thời điểm xã hội loài người đã thay đổi hoàn toàn so với hiện tại.

Tuy nhiên, ý niệm du hành thời gian không chỉ có trong sách vở giải trí. Các nhà triết học đặc biệt quan tâm đến tính hợp lý của nó. Nếu du hành thời gian là có thể, nó đe dọa làm đảo lộn ý niệm về tính tuyến tính của lịch sử và chuỗi nhân quả (causality). Trong logic thông thường, sự kiện A xảy ra trước sự kiện B, và B là hệ quả của A. Nhưng nếu ta có thể “quay ngược” về A để thay đổi nó, liệu B còn xảy ra đúng như thế không?

Chính vì vậy, những nghịch lý của du hành thời gian ra đời. Từ “Nghịch lý Người Ông” nổi tiếng, khiến ta đặt câu hỏi về sự tồn tại của chính mình, đến những khái niệm trừu tượng hơn như “Nghịch lý Bootstrap,” tất cả đều nêu bật một thực tế: chúng ta vẫn chưa thực sự hiểu đầy đủ về bản chất thời gian, lịch sử và nhân quả. Và có lẽ, ngay cả ý chí tự do của chúng ta cũng bị đặt dấu hỏi lớn.

Nghịch lý “ông nội”

Nói đến du hành thời gian, Nghịch Lý Người Ông là cái tên được nhắc đến nhiều nhất. Hình dung một người có khả năng quay lại quá khứ, nơi ông nội (hoặc ông ngoại) mình còn trẻ và chưa sinh ra bố (mẹ) của người đó. Vì một lý do nào đó, kẻ du hành thời gian gây ra sự kiện khiến ông bà của anh ta không bao giờ gặp nhau. Hệ quả: Anh ta sẽ không thể được sinh ra. Vậy thì ai là người quay lại quá khứ và gây ra sự cố đó? Thế là ta rơi vào một vòng luẩn quẩn dường như vô lý.

Nhân quả (causality) theo lẽ thông thường quy định: một nguyên nhân dẫn đến một kết quả. Ta ra đời vì cha mẹ gặp nhau, còn cha mẹ hiện diện vì ông bà gặp nhau, v.v. Nhưng nếu ngay nguyên nhân ban đầu bị triệt tiêu, thì kết quả (sự tồn tại của ta) đáng lẽ không thể xảy ra. Về mặt triết học, Nghịch Lý Người Ông đặt ra câu hỏi sâu sắc:

• Liệu lịch sử có phải là một chuỗi sự kiện “đóng kín,” không thể thay đổi?
• Nếu có thể thay đổi quá khứ, liệu điều này tiêu diệt luôn cả phiên bản hiện tại của chúng ta? Hay chúng ta sẽ “nhảy” sang một nhánh lịch sử khác?

Một câu trả lời thú vị đến từ Thuyết Đa Thế Giới (Many-Worlds Interpretation). Theo đó, mỗi quyết định khác nhau dẫn đến một “vũ trụ” mới tách ra. Nếu bạn quay lại giết ông mình, bạn sẽ tạo ra một thực tại mới, trong đó bạn không được sinh ra. Nhưng thực tại cũ – nơi bạn vốn tồn tại – vẫn còn nguyên. Tức là bạn không làm thay đổi quá khứ “của mình” (vì nó đã xảy ra), mà chỉ tạo thêm một “dòng thời gian” khác.

Như vậy, Nghịch Lý Người Ông không nhất thiết “phủ định” hoàn toàn khả năng du hành thời gian, mà nó thách thức cách ta hiểu về lịch sử và hiện thực. Nếu chúng ta thực sự có tự do ý chí để thay đổi quá khứ, câu hỏi tiếp theo là: Thay đổi đó có ảnh hưởng gì đến tương lai “nguồn gốc” của người du hành, hay sẽ tạo ra một thực tại hoàn toàn khác tách biệt? Bản thân nghịch lý này đánh động nhận thức của chúng ta về nhân quả, ý chí tự do, và sự “chắc chắn” của những gì đã qua.

Nghịch lý Bootstrap

Nghịch Lý Bootstrap, còn gọi là Nghịch Lý Tồn Tại (Ontological Paradox), đặt ra một kịch bản còn “rối rắm” hơn: Một vật thể hoặc thông tin nào đó không có nguồn gốc rõ ràng; nó chỉ “tự nhiên hiện hữu” thông qua việc “du hành qua lại” giữa các thời điểm.

Ví dụ kinh điển: Giả sử bạn nhận được một cuốn sách hướng dẫn viết tiểu thuyết, do chính “bạn từ tương lai” gửi về quá khứ. Dựa vào đó, bạn viết thành một tác phẩm nổi tiếng. Tuy nhiên, cuốn sách gốc – là từ đâu mà ra? Bạn viết nó, hay “bạn tương lai” viết? Nếu bạn chỉ sao chép từ cuốn sách mà “bạn tương lai” mang đến, thì ai là tác giả thật sự? Cuốn sách dường như không có điểm khởi nguyên.

Chính vì thế, Nghịch Lý Bootstrap gợi ý rằng trong một kịch bản du hành thời gian, có thể xuất hiện những vòng lặp sự kiện, đối tượng, thông tin “tự tạo nên chính nó”. Điều này thách thức ý niệm căn bản của chúng ta về nhân quả truyền thống (là A xảy ra trước B, B do A gây ra). Nếu một ý tưởng, một đồ vật, hay thậm chí con người “không” được sinh ra từ bất kỳ nguyên nhân nào ngoài một vòng lặp thời gian, vậy thực tại đó đáng tin ở mức độ nào?

Về triết học, Nghịch Lý Bootstrap mang đến câu hỏi về bản chất của sự tồn tại và nguồn gốc. Trong thế giới thông thường, mọi sự vật đều có gốc rễ. Nhưng nếu vòng lặp thời gian cho phép “tái chế” thông tin, liệu chúng ta đang đánh mất khái niệm “khởi đầu” hay không?

Quan trọng hơn, nghịch lý này còn chạm vào câu chuyện sáng tạo và bản quyền: nếu một tác phẩm (hoặc phát minh) không được “khởi xướng” bởi bất kỳ ai, nó thuộc về ai? Hay nó chỉ đơn giản “hiện hữu” nhờ cơ chế thời gian bị bẻ cong? Những vấn đề này dù có vẻ viễn tưởng, nhưng cho thấy du hành thời gian có thể làm lung lay không ít niềm tin truyền thống về thế giới.

Nghịch lý Bilking

Nghịch Lý Bilking liên quan đến ý tưởng thay đổi một sự kiện tương lai sau khi chúng ta tiên tri hoặc biết trước nó sẽ xảy ra. Hãy tưởng tượng bạn nhận được tin nhắn từ tương lai cho biết “Ngày X, giờ Y, bạn sẽ gặp tai nạn ô tô tại địa điểm Z.” Sợ hãi, bạn quyết định tránh xa nơi đó. Cuối cùng, chẳng có tai nạn nào xảy ra.

Mâu thuẫn (bilking) nảy sinh ở chỗ: “nếu tin nhắn từ tương lai nói rằng bạn sẽ gặp tai nạn, vậy chính việc thay đổi hành vi của bạn đã khiến tai nạn không diễn ra.” Thế thì tương lai tiên đoán ban đầu có đúng không? Hoặc nếu không đúng, sao bạn lại tin để thay đổi kế hoạch? Nói cách khác, dự đoán tương lai trở nên vô nghĩa, vì một khi dự đoán xảy ra, bạn có thể dùng thông tin đó để ngăn chặn sự việc.

Từ góc nhìn triết học, Nghịch Lý Bilking đặt câu hỏi:

• Liệu tương lai là “cố định” (deterministic) hay mở cho thay đổi (indeterministic)?
• Nếu bạn có thể can thiệp khi biết trước tương lai, phải chăng thời gian không tuyến tính như ta nghĩ – rằng “sau” không chỉ bị chi phối bởi “trước,” mà còn tương tác ngược trở lại?

Người ta thường đưa ra lý thuyết về định mệnh hay tất định luận (fatalism, determinism) để giải thích: nếu việc “bạn nhận tin nhắn” và “bạn tránh tai nạn” là một phần của chuỗi sự kiện đã được ấn định, thì không có gì mâu thuẫn. Tương lai đã “mặc định” rằng bạn biết thông tin và hành động để sự kiện “không” xảy ra. Từ đó, ta vẫn giữ được logic: Vũ trụ không bị “rối loạn,” chỉ có điều “dòng thời gian” bao gồm cả những sự kiện biết trước và hành động né tránh.

Ngược lại, một số kịch bản viễn tưởng tận dụng Nghịch Lý Bilking để tạo cao trào: nhân vật tìm mọi cách tránh tai nạn, nhưng “định mệnh” xoay xở thế nào đó để tai nạn vẫn xảy ra, hoặc xảy ra trong điều kiện khác. Dù chọn hướng giải thích nào, chúng ta đều thấy Nghịch Lý Bilking nhắc nhở rằng: biết trước tương lai có thể là một gánh nặng hơn là lợi thế, khi nó tạo ra vòng lặp “biết trước → thay đổi → mất hiệu lực → lại dẫn đến mâu thuẫn.”

Nghịch lý Newcomb

Nghịch Lý Newcomb thoạt nhìn có vẻ liên quan đến “dự đoán tương lai,” nhưng nó cũng đặt ra những khía cạnh về ý chí tự do và quyết định tối ưu. Giả thuyết cơ bản: bạn có hai chiếc hộp – A và B. Một “nhà tiên tri” (hoặc cỗ máy dự đoán) rất tinh vi đã “biết trước” bạn sẽ chọn cái gì. Bên trong:

• Hộp A: luôn có một phần thưởng ít nhưng đảm bảo (ví dụ 1 triệu đồng).
• Hộp B: có thể chứa khoản thưởng lớn (ví dụ 1 tỷ đồng).

Tuy nhiên, nội dung hộp B phụ thuộc vào dự đoán của nhà tiên tri: nếu ông/bà ta đoán bạn sẽ chỉ chọn hộp B, thì hộp B mới có 1 tỷ đồng. Còn nếu ông/bà ta đoán bạn sẽ tham lam chọn cả hai hộp, hộp B trống rỗng.

Trong bối cảnh du hành thời gian hoặc “thấy trước tương lai,” Nghịch Lý Newcomb hỏi: “Nếu tương lai được dự đoán chính xác, liệu bạn còn thực sự tự do đưa ra quyết định?” Nếu nhà tiên tri biết chắc bạn sẽ chọn cả hai hộp, bạn chẳng nhận được phần thưởng lớn trong hộp B. Còn nếu bạn chỉ chọn B, thì có lẽ bạn được 1 tỷ. Nhưng, liệu bạn có dám từ bỏ chiếc hộp A (dù ít nhưng chắc chắn có giá trị) khi bạn không chắc nhà tiên tri đã đưa tiền vào hộp B?

Trong triết học, Nghịch Lý Newcomb cho chúng ta “phép thử” về quan niệm ý chí tự do. Nếu mọi lựa chọn “sẽ” diễn ra đã được một thực thể toàn tri (biết mọi thứ) “thấy trước,” thì ta thật sự đang lựa chọn hay chỉ đang thực hiện một kịch bản sẵn có?

Người ủng hộ thuyết “chọn cả hai” (two-boxer) nói: “Nhà tiên tri đã ra quyết định từ trước. Cứ lấy luôn hai hộp, được bao nhiêu hay bấy nhiêu.” Người ủng hộ thuyết “chỉ lấy hộp B” (one-boxer) lập luận: “Nhà tiên tri biết chắc hành động của mình, nên ta để ý đến dự đoán, chỉ lấy B là tối ưu.” Từ đó, chúng ta thấy đây không chỉ là “trò chơi” mà còn là mô hình về cách dự đoán tương lai, cách con người hành động, và liệu tương lai có thể thay đổi hay không.

Như vậy, Nghịch Lý Newcomb vừa kết nối với chủ đề du hành thời gian (khi ta hình dung “nhà tiên tri” biết trước hoặc đến từ tương lai), vừa đặt ra vấn đề nền tảng: thời gian và khả năng dự đoán đã “vẽ trước” kịch bản chúng ta sống, hay ta thực sự “làm chủ” quyết định của mình?

Nghịch lý Anh Em Song sinh

Nghịch Lý Anh Em Song Sinh (The Twin Paradox) xuất hiện nhiều trong vật lý học liên quan đến Thuyết Tương Đối (Einstein), nhưng nó cũng mở ra những góc nhìn triết học đáng chú ý. Cụ thể: bạn hãy hình dung hai người sinh đôi, một người ở lại Trái Đất, một người du hành với tốc độ gần bằng tốc độ ánh sáng trong vũ trụ. Khi người đi xa quay trở về, người này “trẻ hơn” so với người ở lại, vì tác động của giãn nở thời gian (time dilation).

Từ phương diện triết học, nghịch lý này cho thấy thời gian không nhất thiết chảy đồng đều cho mọi người. Nó phá vỡ trực giác rằng “một phút” là như nhau với tất cả. Thay vào đó, thời gian có thể “kéo giãn” hoặc “co lại” tùy thuộc vào vận tốc di chuyển (và thậm chí lực hấp dẫn, theo Thuyết Tương Đối Tổng Quát).

Vậy thì, nếu thời gian không tuyệt đối, ý nghĩa của “quá khứ,” “hiện tại,” và “tương lai” có thể thay đổi? Chúng ta có thể tự hỏi: Liệu việc trải nghiệm thời gian khác nhau này có dần tiệm cận khái niệm du hành thời gian không (dù là “tiến” chậm so với người khác chứ không phải “quay ngược” quá khứ)? Và điều gì xảy ra với bản sắc (identity) một người, khi “cặp song sinh” từng chênh nhau không đáng kể tuổi nhưng giờ lại là những cá nhân cách nhau hàng năm, thậm chí hàng chục năm tuổi sinh học?

Từ đây, triết học còn đào sâu về sự thay đổi bản dạng theo dòng thời gian. Chúng ta có còn là “chính mình” khi ta già đi còn anh em ta trẻ hơn (hoặc ngược lại) do tốc độ chuyển động khác nhau? Có thể đây không phải một nghịch lý “phủ định” du hành thời gian, nhưng Nghịch Lý Anh Em Song Sinh khiến ta nhận ra thời gian mang tính tương đối hơn nhiều so với những gì ta tưởng. Và khi đặt trong bối cảnh du hành thời gian, nó mở cánh cửa cho ý niệm “thời gian không chỉ đơn thuần là một đường thẳng,” mà có thể bẻ cong, chia nhánh, hay trôi ở các nhịp độ khác nhau.

Vậy nghịch lý du hành thời gian là gì?

Từ những ví dụ “kinh điển” như Nghịch Lý Người Ông hay Nghịch Lý Bootstrap, đến những kịch bản phức tạp như Bilking, Newcomb, hay Anh Em Song Sinh, ta thấy nghịch lý du hành thời gian chính là tập hợp những tình huống khiến ý tưởng “đi ngược, đi xuôi trong dòng thời gian” dường như mâu thuẫn với nhận thức thường ngày của chúng ta về nhân quả, sự tồn tại, hay ý chí tự do.

Nhưng nghịch lý không phải chỉ ra rằng “du hành thời gian là phi lý.” Thay vào đó, chúng thúc đẩy giới triết học và khoa học suy nghĩ nghiêm túc: Liệu cách ta hiểu về vũ trụ có quá đơn giản? Chẳng hạn, ta hay mặc định quá khứ là “bất biến,” nhưng nếu có một lỗ hổng vật lý (như lỗ sâu wormhole) cho phép trở về ngày hôm qua, ta sẽ đương đầu với vô số kịch bản kỳ lạ – mà mỗi kịch bản đặt ra một dạng nghịch lý mới.

Các nhà vật lý như Stephen Hawking đã nghiên cứu “giả thuyết bảo toàn tính nhân quả” (chronology protection conjecture), cho rằng có thể có một “cơ chế” của vũ trụ ngăn ngừa nghịch lý bằng cách không cho phép hình thức du hành thời gian nào vi phạm nhân quả. Mặt khác, có những lý thuyết “đa vũ trụ” ủng hộ việc mọi khả thể đều “cùng tồn tại,” vậy nên bất kỳ thay đổi nào ở quá khứ có thể đơn giản tạo ra một nhánh lịch sử mới, không làm mâu thuẫn với nhánh gốc.

Từ góc độ ý chí tự do, một câu hỏi lớn nảy sinh: “Nếu tương lai đã được định trước (để chúng ta có thể nhìn thấy hoặc du hành đến đó), thì chúng ta có thực sự tự do chọn lựa con đường hay không?” Ở chiều ngược lại, có những nhà triết học lập luận: “Chúng ta có thể vẫn tự do vì chính hành động của chúng ta cũng là một phần của ‘tổng thể định trước’ đó.” Đây là tranh luận bất tận giữa thuyết tiền định (determinism) và thuyết tự do (libertarian free will), được kéo giãn thêm một bước bởi kịch bản du hành thời gian.

Hơn nữa, những nghịch lý này cũng khiến ta đặt câu hỏi: Có khi nào thời gian thực ra không phải “dòng chảy” mà chúng ta vẫn nghĩ, mà chỉ là một chiều không gian khác, trong đó con người có thể di chuyển? Và nếu có thể di chuyển, chúng ta có thể “ngắt quãng,” “uốn cong,” hay “xuất hiện” ở những đoạn bất kỳ?

Trong viễn tưởng, ý tưởng du hành thời gian luôn làm bùng nổ trí tưởng tượng. Chẳng hạn, ta thường thấy nhân vật chính quay lại quá khứ để sửa một sai lầm, cứu một người thân khỏi tai nạn. Song cuối cùng, họ phải trả giá bằng một hệ quả khôn lường khác, có thể còn tồi tệ hơn. Chính cấu trúc nghịch lý này đã làm nên sức hút của đề tài: con người vừa muốn kiểm soát số phận, vừa sợ sự thay đổi quá khứ làm hiện tại và tương lai biến đổi theo cách khó đoán.

Tóm lại, nghịch lý du hành thời gian vừa giải trí (cho văn học, phim ảnh) vừa mang ý nghĩa triết học sâu sắc. Chúng khơi dậy câu hỏi nền tảng: Thời gian là gì? Tồn tại của con người có “cố định” hay “linh hoạt”? Nhân quả có phải quy luật bất khả xâm phạm, hay có thể bẻ cong? Liệu có một “cơ chế bảo vệ” tránh cho vũ trụ rơi vào vòng mâu thuẫn? Đó là những nút thắt chưa có lời giải chung cuộc, và có lẽ vẻ đẹp của triết học và khoa học chính ở chỗ chúng ta không ngừng đặt câu hỏi.

Dù thế nào, các nghịch lý như Nghịch Lý Người Ông, Bootstrap, Bilking, Newcomb, và Anh Em Song Sinh đều cho thấy một thực tế: khi nói đến du hành thời gian, chúng ta đang thách thức tận cùng khái niệm nhân quả và sự ổn định của chính lịch sử. Nếu một ngày nào đó con người khám phá công nghệ đủ tân tiến để “đi” qua thời gian, rất có thể những nghịch lý này sẽ chuyển từ trang sách hư cấu sang bài toán hiện thực chúng ta phải giải quyết khẩn cấp. Và cũng rất có thể, trong lúc ấy, ta mới thấu rõ: Thời gian không chỉ là một chiều thẳng tắp, mà còn chứa đựng những bí ẩn vượt khỏi tầm hiểu biết hiện tại của loài người.