Viết bởi Kim Lưu, dựa trên cuốn sách Dòng Họ Ngô Đình – Ước Mơ Chưa Đạt” của tác giả Nguyễn Văn Minh
Câu chuyện của gia tộc họ Ngô không bắt đầu từ những năm 1950 sôi sục, cũng không bắt đầu từ ngày ông Diệm trở thành Tổng thống. Nó bắt đầu lặng lẽ hơn, từ một ngôi làng nhỏ tên Đại Phong, nằm bên bờ sông Kiến Giang của tỉnh Quảng Bình.
Nơi đó, vào nửa sau thế kỷ 19, sinh ra một cậu bé nhà nho tên là Ngô Đình Khả. Sau này, người ta gọi ông là Thượng thư Phụ đạo đại thần, Hiệp Tá Đại học sĩ. Nhưng với tôi – và với nhiều người – ông là người thầy dạy vua, và cũng là người đầu tiên của dòng họ nuôi một giấc mơ: cải tổ đất nước bằng một cuộc cách mạng giáo dục và đạo lý.
Sinh ra trong thời kỳ triều Nguyễn bắt đầu suy tàn, cụ Khả lớn lên trong một gia đình mộ đạo và nho phong. Ông theo học chữ Nho từ nhỏ, rồi vào Chủng viện Phú Cam. Tại đó, ông học thêm tiếng Pháp, tiếng Latin – và trở thành một chủng sinh xuất sắc đến mức được gửi sang Tổng chủng viện Penang ở Mã Lai để tu nghiệp.
Khi trở về, ông dạy triết tại Đại chủng viện Huế, hy vọng một ngày được thụ phong linh mục. Nhưng điều đó không bao giờ đến. Vì lý do gì, không ai biết rõ – có thể là do chính sách khắt khe với người bản xứ, hoặc do một sự chọn lọc thiên vị nào đó – ông không được chọn.
Cha Bề trên nói với ông:
“Dù con ở đây một trăm năm nữa, con cũng không được gọi chịu chức linh mục. Cha biết con còn một mẹ già. Con hãy về chăm sóc bà trong những ngày cuối đời.”
Vậy là, ở tuổi 30, ông rời Chủng viện, trở lại làm một người giáo dân. Nhưng chính trong bước ngoặt đó, lý tưởng lớn của cuộc đời ông bắt đầu hình thành.
Bằng vốn tiếng Pháp và Latin, ông làm thông dịch viên cho quân đội Pháp, rồi được tiến cử vào triều đình Huế. Ông không làm quan ngay. Trước tiên, ông suy tư. Những năm tháng ở Mã Lai, ông đã thấy một điều: xã hội nơi đó dù nghèo, nhưng có luật lệ, có trường học, và người dân có cơ hội ngẩng đầu.
Về nước, ông thấy gì? Một đất nước bị xâu xé, một dân tộc lầm than, một hệ thống giáo dục cổ hủ không còn giúp ích cho dân trí. Trong đầu ông hình thành một kế hoạch: phải canh tân xã hội. Phải kết hợp luồng tư tưởng phương Tây với nền đạo lý phương Đông.
Ông nói: “Muốn giữ được độc lập, cần có nhân tài. Muốn có nhân tài, phải mở mang giáo dục. Nhưng giáo dục không thể chỉ Tây hóa. Phải kết hợp cả Nho học, Quốc văn và Pháp văn. Phải giữ lấy cốt lõi văn hóa của mình.”
Lý tưởng ấy được vua Thành Thái – một ông vua trẻ, thông minh và yêu nước – chấp thuận. Vua phong ông làm Chưởng giáo Quốc học Huế – ngôi trường danh giá bậc nhất thời bấy giờ. Cụ Khả thiết kế chương trình giảng dạy ba ngôn ngữ: Hán, Pháp, và Quốc ngữ. Trường Quốc Học không chỉ dạy kiến thức mà dạy cả đạo lý, chính trị, lịch sử – theo một tinh thần canh tân mạnh mẽ.
Từ mái trường đó, hàng trăm người đã bước ra, làm nên lịch sử Việt Nam sau này.
Chưa dừng lại, vua Thành Thái còn phong ông lên làm Thượng thư Phụ đạo đại thần, tức là thầy cố vấn trực tiếp cho vua. Một nho sĩ tỉnh lẻ, bước chân vào chính trường bằng con đường giáo dục – và mang theo một ước mơ đổi thay đất nước.
Nhưng rồi, giấc mơ ấy bị bóp nghẹt.
Khi vua Thành Thái chống lại thực dân Pháp, họ vu cho vua bị… điên, ép triều đình phế truất. Toàn bộ Thượng thư phải ký sớ xin vua thoái vị. Chỉ có một người từ chối: cụ Ngô Đình Khả.
Cụ nói:
“Tôi không phản vua. Tôi không đồng lõa với cường quyền.”
Vì câu nói ấy, ông bị cách chức, tịch thu bổng lộc, sống những năm cuối đời trong thanh bạch. Dân gian kính trọng, truyền nhau câu vè:
“Đày vua không Khả
Đào mả không Bài
Hại dân không Diệm”
Câu thứ ba thêm sau này. Nhưng câu đầu tiên là cho ông – người dám nói “không” với sự hèn yếu của cả một triều đình.
Gia đình ông lâm vào cảnh túng thiếu. Nhưng ông không trách đời. Ông dạy con.
Trong căn nhà nhỏ bên dòng sông Hương, cụ Khả dành trọn những năm tháng cuối đời để truyền lại lý tưởng cho con cháu. Ông không dạy họ cách làm quan. Ông dạy họ phải sống liêm chính, học hành nghiêm túc, phải vì dân, vì nước – không được sống một đời tầm thường.
Cụ áp dụng một mô hình giáo dục gia đình nghiêm ngặt: kết hợp Nho – Thiên Chúa – tinh thần phục vụ quốc gia. Sáu người con trai, ba người con gái của cụ – trong đó có Ngô Đình Khôi, Thục, Diệm, Nhu, Cẩn, Luyện – đều thấm nhuần tư tưởng ấy.
Trước khi mất, cụ gọi từng người đến bên giường, chúc lành, và trối trăn:
“Diệm, con có đủ đức để lãnh đạo. Các con phải cùng nó dành lại độc lập. Phải cải tổ đất nước, xóa bất công.”
Và các con ông – đã thề làm điều đó.
Ông mất năm 1925, để lại vợ và chín người con. Bà cụ – Phạm Thị Thân – một người phụ nữ đạo hạnh, đã âm thầm tiếp tục truyền lửa cho đàn con. Khi Diệm trở về nước năm 1954 để nhận chức Thủ tướng, bà hỏi:
“Tình hình như biển động, sóng to gió lớn. Mình là chiếc lá tre, mần răng mà chèo nổi?”
Ông chỉ cúi đầu:
“Nếu con cũng không làm, thì ai sẽ làm? Xin mẹ cầu nguyện cho con.”
Gia đình ấy, với căn nhà cũ ở Phú Cam, sau này đón cả Tổng thống, Cố vấn, Tỉnh trưởng, Bộ trưởng trở về giỗ cha. Nhưng trong nhà, mọi thứ vẫn giữ nguyên. Chiếc cổng cũ – là món quà vua Thành Thái tặng cụ Khả – được giữ lại nguyên vẹn, dù cổng mới đã xây xong.
Ông Cẩn giải thích:
“Đó là kỷ vật quý giá. Cái cổng này do nhà vua làm tặng cụ cố. Dù xây mới, cũng phải giữ lại để nhớ ơn người.”
Khi ta nhìn lại dòng họ Ngô, có thể bàn cãi về chính sách, có thể phê phán sai lầm. Nhưng có một điều không thể phủ nhận: họ là một gia tộc mang trong mình một lý tưởng lớn. Và tất cả bắt đầu từ cụ Khả – một người không làm linh mục, không làm cách mạng, không lãnh đạo quốc gia, nhưng đã gieo một hạt giống sâu nhất: giáo dục con cái bằng tình yêu nước và sự chính trực.
Người đời gọi ông là người dạy vua. Nhưng có lẽ, công lớn nhất của ông – là đã dạy cả một thế hệ con cháu phải sống xứng đáng với giấc mơ mà ông chưa kịp hoàn thành.
NHỮNG NGƯỜI CON VÀ DI SẢN MỘT LÝ TƯỞNG
Người ta thường nói: dạy con là cách một con người để lại dấu ấn sâu nhất trong lịch sử. Nếu điều đó đúng, thì cụ Ngô Đình Khả không chỉ là một nhà giáo, một Thượng thư, hay một người chống lại cường quyền… Ông là cha của một thế hệ mang hoài bão lớn.
Gia đình họ Ngô có sáu người con trai, mỗi người một số phận – nhưng tất cả đều không rời xa gốc rễ chung: một lý tưởng phụng sự quốc gia, một ước mơ về một nước Việt Nam độc lập và đạo lý.
📜 Ngô Đình Khôi – người giữ gìn danh dự hoàng tộc
Người con trưởng là Ngô Đình Khôi, giữ chức Thượng thư trong triều Nguyễn. Trong bối cảnh hỗn loạn thời Nhật chiếm Đông Dương, ông Khôi là người giữ vững trật tự tại miền Trung, và có quan hệ thân thiết với hoàng thân Cường Để.
Khi Nhật đảo chính Pháp năm 1945 và trao quyền cho chính phủ Trần Trọng Kim, ông Khôi vẫn trung thành với triều đình Huế. Nhưng khi Việt Minh nắm chính quyền, ông bị bắt – và bị thủ tiêu dã man cùng với con trai là Ngô Đình Huân.
Cái chết của ông Khôi là một trong những vết cắt đầu tiên làm rỉ máu dòng họ Ngô. Một cái chết vì danh dự, vì không chịu cộng tác với chế độ mà ông coi là phi pháp.
✝️ Ngô Đình Thục – người tu sĩ học giả
Người con thứ ba – Ngô Đình Thục, sau này là Tổng Giám mục, là người đầu tiên trong gia đình theo con đường tu trì tới cùng. Ông từng học tại Đại chủng viện ở Huế, rồi sang Roma tu nghiệp.
Ông là người có học vấn uyên bác, thông thạo nhiều ngôn ngữ, giữ vai trò quan trọng trong việc giáo dục các chủng sinh Công giáo miền Nam. Trong mắt người dân Công giáo, ông Thục là một vị lãnh đạo đạo đức, có lập trường chống cộng mạnh mẽ, và cũng là người đã góp phần định hình tư tưởng chính trị cho hai người em: Diệm và Nhu.
Nhiều người không biết rằng chính Giám mục Thục là người đầu tiên khuyên ông Diệm từ bỏ đường quan lại, lui về nghiên cứu, chuẩn bị cho một con đường dài hơn.
🇻🇳 Ngô Đình Diệm – người mang ủy thác của cha
Rồi đến Ngô Đình Diệm, người con thứ tư – cũng là trung tâm của mọi tán tụng và công kích, là người đã gánh trên vai giấc mơ của người cha đã khuất.
Từ khi còn nhỏ, ông Diệm đã thể hiện tư chất khác thường. Học hành xuất sắc, tính tình trầm mặc, kỷ luật cao, ông tốt nghiệp trường Hành chính Huế, rồi nhanh chóng bước vào chốn quan trường. Ông từng là Tuần vũ Phan Thiết, rồi làm Thượng thư Bộ Lại, vị trí tương đương với Bộ trưởng Nội vụ.
Nhưng năm 1933, chỉ sau ba tháng làm quan lớn, ông từ chức. Lý do? Ông phản đối sự can thiệp trắng trợn của Pháp vào công việc nội bộ triều đình. Từ đó, ông lui về ẩn cư, sống giản dị, nghiên cứu sách vở và viết.
Người ta gọi ông là “nhà chính trị chay tịnh”. Không bè phái, không quyền thế, không nhượng bộ. Đối với nhiều người, đó là một con người quá lý tưởng – thậm chí đến mức không thực tế. Nhưng với những ai hiểu ông, Diệm là hiện thân sống động nhất của giáo dục cụ Khả.
Năm 1950, ông sang Mỹ vận động sự ủng hộ cho một chính quyền quốc gia độc lập ở Việt Nam. Bốn năm sau, khi Pháp rút khỏi Đông Dương, ông được mời về làm Thủ tướng của Quốc trưởng Bảo Đại.
Và đến năm 1955, ông trở thành Tổng thống đầu tiên của nền Đệ Nhất Cộng Hòa Việt Nam – sau một cuộc trưng cầu dân ý gây tranh cãi, nhưng thể hiện được sự ủng hộ rộng lớn trong dân chúng lúc bấy giờ.
🧠 Ngô Đình Nhu – bộ não chiến lược
Nếu ông Diệm là người đi thẳng, thì em trai ông – Ngô Đình Nhu – lại là người đi vòng, nhưng không kém phần sắc bén.
Tốt nghiệp Thư viện quốc gia Pháp, có hiểu biết sâu sắc về văn hóa và tâm lý, ông Nhu là người đề xuất học thuyết “Nhân vị” và sáng lập đảng Cần Lao Nhân Vị Cách Mạng. Đây là đảng cầm quyền trong bóng tối dưới thời Đệ Nhất Cộng Hòa, một tổ chức mang tính cách mạng bảo thủ, nhấn mạnh phẩm giá con người và đạo lý truyền thống.
Trong khi ông Diệm là chính khách, thì ông Nhu là chiến lược gia. Nhưng chính điều đó cũng làm ông trở thành người dễ bị nghi ngờ. Cách điều hành kín đáo, sử dụng mật vụ và mô hình đảng trị khiến ông bị chỉ trích là độc đoán. Thế nhưng, không thể phủ nhận: ông là kiến trúc sư tư tưởng của cả một chế độ.
🌾 Ngô Đình Cẩn – người con gánh vác miền Trung
Rồi đến Ngô Đình Cẩn, người con trầm lặng, sống ở Huế, không giữ chức danh chính thức, không có quân hàm – nhưng lại là người kiểm soát miền Trung suốt gần 10 năm.
Câu chuyện của ông, tôi đã kể từ phần trước, và sẽ tiếp tục kể rõ hơn ở phần sau. Nhưng ở đây, cần nhấn mạnh rằng ông Cẩn chính là hiện thân của “chính trị địa phương” – cứng rắn nhưng gần dân, bí ẩn nhưng không ngừng làm việc.
🎓 Ngô Đình Luyện – người em xa xứ
Người em út Ngô Đình Luyện được cụ Khả dặn dò đặc biệt:
“Phải đưa thằng Luyện qua Pháp học, để ở nhà mẹ chiều sẽ hư.”
Và đúng như lời trối trăn ấy, ông Luyện được gửi sang Paris. Sau này, ông là đại sứ Việt Nam Cộng Hòa tại Anh, ít xuất hiện trong chính trường, nhưng vẫn trung thành với anh em, và giữ gìn uy tín của gia tộc.
🕯️ Một gia tộc – một lý tưởng
Chín người con, mỗi người một ngã rẽ. Có người tu hành, có người làm chính trị, có người chết bi thảm. Nhưng điều kỳ lạ là không ai trong họ phản bội lý tưởng khởi nguồn từ cha mình.
Đối với họ, “làm quan” không phải để làm giàu. “Cầm quyền” không phải để xây biệt thự. Họ tin rằng, đất nước này cần được canh tân từ đạo lý, từ giáo dục, từ một niềm tin rằng người Việt có thể tự làm chủ số phận.
Họ có thể sai trong chiến lược. Họ có thể quá khắt khe, quá bảo thủ. Nhưng họ không tham lam. Họ không nhượng bộ cộng sản. Và họ không phản bội tổ quốc – dù đã trả giá bằng cả sinh mạng.
Và có thể, chính vì họ không biết thỏa hiệp, không biết mềm dẻo, không biết cúi đầu – mà cuối cùng, họ bị phản bội, bị tiêu diệt.
Nhưng câu chuyện của họ không kết thúc ở đó.
Trong phần tiếp theo, chúng ta sẽ quay lại với ông Ngô Đình Cẩn – người con sống âm thầm bên mẹ, rồi sau cùng, trở thành hình ảnh bị bóp méo nhất của cả một chế độ. Và cũng là người, theo tác giả Nguyễn Văn Minh, đáng được hiểu lại – trước khi quá muộn.
NGÔ ĐÌNH CẨN: KẺ BỊ HIỂU LẦM
Trong số những người con của cụ Ngô Đình Khả, ông Ngô Đình Cẩn là người được nhắc đến ít nhất trên mặt báo… nhưng lại bị công kích nhiều nhất trong các lời đồn sau năm 1963. Người ta gọi ông là “Lãnh chúa miền Trung”, là “tay sai khát máu”, là “cường hào thời mới” – nhưng họ quên mất, ông chưa từng giữ một chức vụ chính thức nào trong chính quyền Đệ Nhất Cộng Hòa.
Vậy thì, ông là ai? Một ông vua không ngai hay chỉ là người con tận hiếu, sống ẩn sau ánh sáng quyền lực?
Ông Cẩn là người con thứ sáu trong gia đình họ Ngô, sinh năm 1911 tại Phú Cam, Huế. Thuở nhỏ, ông học tại trường Pellerin – một trường nổi tiếng của Dòng La San. Cùng thời, ông học với bạn thân Nguyễn Thế Như, sau là Đại tá Quân lực Việt Nam Cộng Hòa.
Ông học giỏi, lanh lợi, nhưng khác với các anh – ông không chọn con đường làm quan hay tu trì. Khi người cha mất năm 1925, các anh em đều đi xa: người đi tu, người đi làm quan, người sang Pháp du học. Chỉ còn ông và người mẹ ở lại căn nhà cũ ở Phú Cam.
Từ đó, ông chọn ở bên mẹ suốt cả cuộc đời. Không vợ, không con, không nhà riêng. Và trong một xã hội Á Đông, nơi chữ “hiếu” đứng đầu trăm hạnh, điều đó không phải là tầm thường.
Khi làm việc cạnh ông Cẩn, tác giả Nguyễn Văn Minh – một sĩ quan từng là cận sự của ông – nhận ra: người đàn ông này không sống như một chính khách. Ông mặc bà ba lụa, hút thuốc cẩm lệ, ăn trầu, ngồi đan rổ cùng người làm trong sân sau.
Ông không có thư ký riêng, không đi xe sang. Chiếc Mercedes người ta biếu, ông đem tặng bác sĩ Lê Khắc Quyến – người chăm sóc sức khỏe cho mẹ ông. Bản thân ông chỉ dùng xe Jeep cũ để đi công tác.
Ông không xây biệt phủ. Căn nhà lầu phía sau căn nhà cũ được xây thêm là để tiện việc chăm sóc mẹ già – chứ không phải nơi thết đãi quyền lực.
Thói quen của ông? Đi thăm nông dân, xem rau cỏ, nuôi nai lấy nhung làm thuốc bổ. Khi rảnh, ông ngồi giã trầu, nghe người già kể chuyện xóm làng. Có lẽ, chưa từng có một “lãnh chúa” nào lại sống như… một ông chú bình dân giữa làng quê cố đô.
Tại sao một người như vậy lại bị gọi là “Lãnh chúa miền Trung”? Câu trả lời nằm ở ảnh hưởng – chứ không phải chức vụ.
Từ năm 1955 đến 1963, miền Trung – từ Quảng Trị đến Khánh Hòa – là khu vực có tính chính trị phức tạp: nhiều tôn giáo, nhiều phe phái, hậu duệ hoàng tộc đông đúc, và lực lượng cộng sản ngầm hoạt động mạnh. Trong hoàn cảnh đó, ông Cẩn được giao đảm nhiệm vùng này, nhưng không qua con đường chính thức.
Ông không giữ chức tỉnh trưởng, không là bộ trưởng, không mặc quân phục. Nhưng ông có một mạng lưới cán bộ Cần Lao, những người trung thành, xuất thân từ dân nghèo, được ông dìu dắt. Đó là một hệ thống “chính trị song song”, nhưng mục tiêu của nó không chỉ là kiểm soát mà là giữ ổn định, phát triển địa phương.
Người ta nói ông Cẩn có quyền sinh sát, nhưng thực tế, theo lời kể của nhiều nhân chứng, ông can thiệp để cứu người nhiều hơn là trừng phạt.
Năm 1955, ông Trần Điền – một lãnh đạo đảng Đại Việt tại Quảng Trị – tham gia nổi dậy chống chính quyền Ngô Đình Diệm. Ông bị bắt, bị tòa tuyên án 7 năm tù. Nhưng ông Cẩn nói: “Dù ông ấy chống tôi, tôi không quên ông từng hợp tác với tôi trong thời điểm gian nan.” Ông can thiệp, ông Điền không phải ngồi tù một ngày nào, được sắp xếp làm giám học tại một trường tư.
Hay như câu chuyện ông Cẩn bênh vực một cán bộ Cần Lao bị nghi ngờ dính líu đến vụ ném bom Dinh Độc Lập, yêu cầu Tổng thống ân xá vì “anh ấy là người tốt, chỉ bị lợi dụng”.
Hay cách ông tôn trọng bà Từ Cung, thân mẫu vua Bảo Đại, vẫn hằng năm sai người mang quà Tết đến biếu, giữ đúng lễ nghĩa – dù về chính trị, ông và vua Bảo Đại ở hai bờ chiến tuyến.
Tác giả kể: mỗi sáng Chủ Nhật, linh mục vào dâng lễ cho bà cụ Ngô Đình Khả – ông Cẩn đều đứng hầu bên. Một hôm, người giúp việc sơ suất để cụ té khỏi ghế. Ông mặc áo thụng, đội khăn đóng, đến quỳ gối lạy mẹ ba lạy, khóc và xin tha lỗi.
Ông từng nói:
“Có mẹ còn sống là có trời. Mẹ đau, tôi không yên được.”
Ngay cả khi đã nguy khốn – ngày 2.11.1963 – được Tòa Lãnh sự Mỹ tại Huế mời tị nạn, ông từ chối nếu không đưa được mẹ theo.
Tình cảm đó, ngày nay, có thể bị xem là chuyện riêng tư. Nhưng trong một xã hội đầy phản trắc, sự hiếu đễ ấy là một nét son giữa những năm tháng lạnh lùng của lịch sử.
Trên thực tế, sự ghét bỏ ông Cẩn đến từ ba lý do:
Thứ nhất, ông kiểm soát được miền Trung mà không thông qua chính phủ trung ương, khiến các tướng lĩnh và chính khách ở Sài Gòn bực bội vì không thể chi phối vùng đất chiến lược này.
Thứ hai, ông đứng giữa hai dòng tôn giáo lớn – Phật giáo và Công giáo – cố giữ thăng bằng, nhưng truyền thông lại bóp méo ông thành biểu tượng của đàn áp Phật giáo.
Thứ ba, ông không bao giờ tìm cách xây dựng hình ảnh – không phát biểu, không báo chí, không PR. Chính điều đó khiến ông dễ bị biến thành cái bóng tối để người khác đổ lỗi.
Sau đảo chính 1.11.1963, ông bị bắt. Tòa án quân sự tuyên án tử hình. Không có phiên tòa công khai, không luật sư bảo vệ, không được nói lời sau cùng.
Ngày 9.5.1964, ông bị xử bắn tại sân sau khám Chí Hòa. Trước khi chết, ông xin một điều: đừng trói tay. Tôi không phải tội phạm, tôi là con dân Việt Nam. Tôi muốn chết như một người đứng thẳng.
Có lẽ, trong số các nhân vật chính trị bị xử tử trong lịch sử Việt Nam hiện đại, ông là người duy nhất chết mà không để lại một lời phản kháng, không viết hồi ký, không để lại tuyên ngôn – chỉ để lại sự im lặng.
Với nhiều người miền Trung, đặc biệt là Huế, ông Cẩn vẫn là người gần gũi, bình dị, thẳng thắn, không màu mè. Sau 1975, nhiều người vẫn lặng lẽ kể về ông, không phải như một chính khách, mà như một người làng đã ra đi oan khuất.
Có lẽ chính điều này khiến tác giả Nguyễn Văn Minh – người từng làm việc bên ông gần 8 năm – đã dành cả cuốn sách này để minh oan, để kể lại, để đòi lại chút công bằng muộn màng cho người mà ông gọi là “kẻ bị hiểu lầm”.
Và nếu lịch sử không phải chỉ là những gì kẻ thắng ghi lại – mà là tập hợp của những ký ức chưa kịp nói – thì chúng ta cần lắng nghe lại ông Cẩn, trong tiếng thì thầm của những người từng sống bên ông, từng làm việc với ông, từng biết ông không phải là quỷ dữ như người ta dựng lên.
Ở phần tiếp theo, chúng ta sẽ bước vào một chương đầy giông bão: biến cố Phật giáo năm 1963 – nơi mà hình ảnh ông Cẩn, gia đình họ Ngô, và cả chính thể miền Nam bị đẩy vào tâm điểm của khủng hoảng. Và nơi mà, có lẽ, lời vu oan bắt đầu trở thành định mệnh.
BIẾN CỐ PHẬT GIÁO 1963: KHỦNG HOẢNG VÀ LỜI ĐỔ TỘI
Lịch sử, có những khoảnh khắc như vết cắt – khi tất cả những gì ta xây dựng rạn vỡ trong một đêm. Đối với chính quyền Ngô Đình Diệm, tháng 5 năm 1963 chính là vết cắt ấy.
Một lá cờ, một đám đông, một vụ nổ – và rồi, ngọn lửa của Hòa thượng Thích Quảng Đức bùng lên giữa Sài Gòn, không chỉ thiêu cháy thân xác, mà thiêu cháy luôn cả một chế độ từng được xem là vững chắc.
Ngày 8 tháng 5 năm 1963 – lễ Phật Đản – tại Huế, một đám đông Phật tử tập trung tại đài phát thanh để mừng lễ, treo cờ Phật giáo. Chính quyền Thừa Thiên – theo chỉ thị chung – cấm không cho treo bất cứ loại cờ tôn giáo nào bên cạnh quốc kỳ. Trước đó, dịp lễ bổn mạng Công giáo, cờ Vatican cũng bị nhắc nhở.
Nhưng lần này, vụ việc trở nên nghiêm trọng. Khi lực lượng an ninh giải tán đám đông, một tiếng nổ vang lên – khiến 9 người chết. Báo chí nước ngoài lập tức gọi đây là “cuộc đàn áp Phật giáo”. Chính quyền bị cáo buộc cố ý giết Phật tử, phân biệt tôn giáo, thiên vị Thiên Chúa giáo.
Tác giả Nguyễn Văn Minh, người khi đó đang làm việc tại văn phòng ông Ngô Đình Cẩn, khẳng định: có nhiều điểm bất thường trong vụ việc này.
- Thứ nhất: người ra lệnh bắn không phải là ông Cẩn, cũng không phải là quan chức trung ương, mà là cấp địa phương, do lo sợ bạo động.
- Thứ hai: chưa bao giờ ông Cẩn có chủ trương đàn áp tôn giáo, bởi chính ông là người từng giúp các giáo phái nhỏ ổn định đời sống tại Huế. Trong đời sống thường ngày, ông tiếp xúc với rất nhiều nhân sĩ Phật giáo – và luôn tôn trọng truyền thống của họ.
- Thứ ba: ai ném chất nổ trong đám đông hôm đó – cho đến nay vẫn không có điều tra minh bạch. Có giả thiết cho rằng đây là hành động khiêu khích nhằm tạo cớ gây bạo động. Nhưng chỉ vài giờ sau, báo chí quốc tế đã gọi đây là “tội ác của chế độ”, dù chưa có bản án nào.
Từ một vụ đám đông bị dẹp, nó trở thành biểu tượng chống lại gia đình họ Ngô.
Một tháng sau, Hòa thượng Thích Quảng Đức tự thiêu tại Sài Gòn. Bức ảnh được Malcolm Browne chụp lại trở thành biểu tượng toàn cầu, xuất hiện trên trang nhất các báo lớn từ Mỹ đến châu Âu.
Bức ảnh ấy – là điểm không thể quay lại của chính quyền Ngô Đình Diệm.
Lúc này, những lời đồn cũ quay lại: rằng gia đình họ Ngô là Công giáo cực đoan, rằng ông Cẩn là lãnh chúa đàn áp Phật tử, rằng đảng Cần Lao chỉ dành đặc quyền cho người Công giáo.
Nhưng nếu nhìn vào hệ thống cán bộ của ông Cẩn ở Huế – như chính tác giả chỉ rõ – có rất nhiều người là Phật tử, có người là tín hữu Cao Đài, Hòa Hảo, và ông không hề phân biệt tôn giáo trong cách điều hành địa phương.
Vậy vì sao những cáo buộc ấy vẫn tồn tại? Vì khi ngọn lửa đã cháy, người ta không tìm kẻ thật sự châm lửa – mà tìm kẻ thuận tay để đổ tội.
Từ giữa năm 1963, báo chí Mỹ, Pháp, và ngay cả một số tờ báo Việt ngả về đối lập, đồng loạt khai thác biến cố Phật giáo như bằng chứng cho sự “độc tài gia đình trị”.
Người phát ngôn Phủ Tổng thống vụng về phủ nhận, các nhân vật chủ chốt giữ im lặng, và hình ảnh gia đình họ Ngô trở thành mục tiêu công kích lý tưởng – không cần điều tra, không cần xét xử.
Đặc biệt là ông Cẩn – người không bao giờ trả lời báo chí, không tổ chức họp báo, không viết tuyên bố – lại càng dễ bị biến thành hình ảnh “hắc ám”.
Ở Huế, những lời đồn xuất hiện: ông bắt sư, đốt chùa, trừng phạt Phật tử. Nhưng khi tác giả đi kiểm tra từng trường hợp, ông phát hiện: nhiều ngôi chùa vẫn hoạt động bình thường, và thậm chí có những hòa thượng từng được ông Cẩn giúp về đất đai, giấy tờ.
Dưới cái bóng của biến cố Phật giáo, một thế trận chính trị đang được sắp xếp từ bên ngoài lẫn bên trong.
Tại Sài Gòn, các tướng lĩnh bất mãn âm thầm chuẩn bị đảo chính.
Tại Washington, chính quyền Kennedy bắt đầu lung lay niềm tin vào ông Diệm – đặc biệt khi công luận Mỹ quay lưng vì hình ảnh ngọn lửa tự thiêu.
Còn tại miền Trung, ông Cẩn bị cô lập, không còn nhận chỉ thị trực tiếp, nhưng vẫn cố giữ vững địa phương trước sự lây lan của bất ổn.
Tác giả kể lại: “Trong những ngày cuối, ông Cẩn vẫn đi thăm người nghèo, vẫn nhận thư xin cứu giúp, vẫn tiếp tục nói với tôi: ‘Phải giữ lấy dân, đừng để họ nghe theo Việt cộng.’”
Nhưng tất cả đã quá muộn. Mọi công việc ông làm không còn ai muốn nghe, bởi câu chuyện đã bị viết xong theo một kịch bản có sẵn.
Từ đám cháy Phật giáo, người ta viết lại bản cáo trạng toàn bộ:
- Diệm: độc tài
- Nhu: âm mưu chính trị
- Thục: lũng đoạn Giáo hội
- Cẩn: đàn áp Phật giáo
Không cần bằng chứng. Không có phiên tòa. Không có nhân chứng bảo vệ. Chỉ có một bản án từ công luận và truyền thông.
Người dân hoang mang. Giới trí thức im lặng. Một số quay lưng. Và rồi – ngày 1 tháng 11 năm 1963 – chế độ bị lật đổ trong một cuộc đảo chính do chính các tướng lĩnh thân cận chỉ huy, với bật đèn xanh từ Tòa đại sứ Mỹ.
Sau này, nhiều nhà nghiên cứu – kể cả từ phương Tây – thừa nhận: những sai sót trong xử lý khủng hoảng tôn giáo năm 1963 là có thật, nhưng không đủ để kết tội toàn bộ chế độ. Và càng không đủ để biện minh cho việc giết người không xét xử, và xóa bỏ cả một giai đoạn kiến thiết quốc gia.
Tác giả Nguyễn Văn Minh viết:
“Nếu người ta muốn tìm sự thật, họ sẽ tìm thấy. Nhưng nếu chỉ muốn xác nhận điều họ đã tin sẵn – thì dù tôi nói gì, họ cũng không nghe.”
Biến cố Phật giáo là cái bẫy chính trị lớn nhất trong lịch sử Việt Nam Cộng Hòa. Nó không chỉ phá vỡ một chính quyền, mà xé nát niềm tin giữa người với người, giữa các tôn giáo, giữa chính quyền và dân chúng.
Và trong cơn hỗn loạn đó, ông Ngô Đình Cẩn – người từng không nắm quyền lực chính danh, từng không xuất hiện công khai – lại trở thành cái tên bị nhắc nhiều nhất, với những tội danh chưa bao giờ được chứng minh.
NGÀY MƯA MÁU: ĐẢO CHÁNH VÀ BI KỊCH GIA TỘC
“Trời Sài Gòn ngày 1 tháng 11 năm 1963 mưa. Nhưng mưa không rửa được máu. Và khi tiếng súng lặng xuống, người ta không còn thấy tổng thống, không còn thấy cố vấn – chỉ còn hai xác người nằm cong queo trong xe thiết giáp.”
Cuộc đảo chánh ấy không chỉ lật đổ một chính quyền. Nó kết liễu một gia tộc từng mang hoài bão canh tân đất nước, từng sống với lý tưởng phụng sự – dù lý tưởng ấy, như mọi lý tưởng, không phải lúc nào cũng thành hiện thực.
Sài Gòn, đêm 31 tháng 10. Tướng Dương Văn Minh, Tôn Thất Đính, Trần Văn Đôn, và một nhóm sĩ quan cấp cao âm thầm chốt kế hoạch đảo chánh. Người Mỹ – sau nhiều tháng thất vọng với cách ông Diệm xử lý khủng hoảng Phật giáo – không can thiệp.
Trong lúc đó, Tổng thống Diệm – như thường lệ – vẫn họp việc nước với em trai là cố vấn Ngô Đình Nhu. Ông không hay biết rằng đội quân bảo vệ ông đã bị rút ruột. Các sĩ quan thân tín đã được chuyển đi khỏi vị trí, hoặc bị thay thế trong im lặng.
Rạng sáng ngày 1 tháng 11, tiếng súng bắt đầu nổ từ trại Cộng Hòa. Đảo chính khởi phát. Bộ Tổng tham mưu bị chiếm. Các cơ sở truyền thông bị cắt sóng. Dinh Gia Long, nơi Tổng thống trú ngụ, bị bao vây.
Trong dinh, ông Diệm vẫn mặc complet, cài huy hiệu quốc kỳ trên ngực áo, bước chậm rãi từ phòng này sang phòng khác. Ông không hốt hoảng. Ông cầu nguyện trước bàn thờ tổ tiên, rồi quay sang hỏi em:
“Chúng ta đi đâu, anh Nhu?”
Cố vấn Nhu đáp nhẹ:
“Anh cứ quyết. Em theo anh.”
Cả hai bí mật thoát khỏi dinh bằng đường hầm ngầm, ẩn náu tại nhà thờ Cha Tam – Chợ Lớn. Họ xin tị nạn. Nhưng không ai thực sự muốn cứu họ.
Sáng hôm sau, hai anh em bị bắt. Họ được đưa lên một chiếc xe thiết giáp M113 – “để áp giải về Bộ Tổng tham mưu”. Nhưng rồi, giữa đường, trong lòng xe bọc thép, cả hai bị giết.
Có người nói bị bắn. Có người nói bị đâm. Không ai rõ. Không có phiên tòa, không có bản án, không có lời từ biệt.
Chỉ có hai xác người, được lôi xuống khỏi xe, áo sơ mi bê bết máu, và một chế độ sụp đổ không còn cơ hội phản biện.
Ở Sài Gòn, nhiều người vỗ tay mừng. Báo chí đối lập gọi đó là “cuộc cách mạng”. Mỹ gửi công hàm “hoan nghênh nhân dân Việt Nam”. Các tướng lĩnh đeo băng tang… rồi chia ghế, chia quyền.
Còn ở Huế, trong căn nhà nhỏ Phú Cam, bà cụ Ngô Đình Khả được tin hai con bị giết. Cụ không khóc. Chỉ nói:
“Họ đã sống theo lời cha dạy. Thế là đủ.”
Người con kế bên bà là ông Ngô Đình Cẩn – bây giờ trở thành mục tiêu cuối cùng.
Sau khi ông Diệm và ông Nhu bị sát hại, ông Cẩn biết mình không còn chốn dung thân. Nhưng ông không bỏ trốn.
Tác giả Nguyễn Văn Minh kể lại: trong những ngày ấy, ông Cẩn vẫn tiếp khách, vẫn tiếp tục giải quyết thư từ – như thể chuyện gì cũng có thể cứu vãn. Cho đến khi Tòa Lãnh sự Mỹ tại Huế đề nghị đưa ông vào Sài Gòn “tị nạn chính trị”, ông đồng ý – với một điều kiện: phải cho mẹ ông đi cùng.
Mỹ từ chối. Ông im lặng, một mình lên xe, rời Huế – không mang theo quyền lực, không mang theo tùy tùng. Chỉ mang theo cái bóng cuối cùng của một gia tộc vừa bị nhấn chìm.
Tại Sài Gòn, ông Cẩn bị giam ở khám Chí Hòa. Không có phiên tòa công khai. Không luật sư biện hộ. Chỉ có một bản án soạn sẵn: “Đàn áp Phật giáo, vi phạm nhân quyền, lũng đoạn miền Trung.”
Ngày 9 tháng 5 năm 1964, ông bị xử bắn.
Không ai biết ông nghĩ gì trước khi chết. Nhưng theo lời kể, ông từ chối bị trói tay. Ông muốn đứng thẳng để chết.
Không một lời kêu oan. Không một lời tố cáo. Ông rời khỏi thế giới trong im lặng – giống như cách ông từng sống.
- Ngô Đình Khôi, anh cả – bị Việt Minh giết năm 1945.
- Ngô Đình Diệm, Tổng thống – bị quân đảo chánh giết ngày 2.11.1963.
- Ngô Đình Nhu, cố vấn – chết cùng giờ, cùng chỗ, cùng xe.
- Ngô Đình Cẩn, người con tận hiếu – bị xử bắn tháng 5.1964.
Chỉ còn Ngô Đình Luyện – đại sứ Việt Nam tại Anh, sống lưu vong, cô độc.
Còn bà mẹ – cụ Phạm Thị Thân – sống thêm đúng hai tháng sau khi hai con bị giết, rồi tắt thở trong lặng lẽ, không quốc tang, không điếu văn.
Người ta có thể tranh cãi về chính sách của ông Diệm. Có thể phản biện sự kiểm soát của ông Nhu. Có thể không đồng ý với mô hình đảng trị. Nhưng có một điều ít ai phủ nhận:
Họ không tham nhũng. Không cướp đất. Không có tài khoản ở Thụy Sĩ. Không xây biệt phủ. Không tẩu tán tài sản.
Họ có lý tưởng – dù lý tưởng ấy đi ngược chiều lịch sử. Và khi đối mặt với cái chết, họ không chạy, không van xin, không bán rẻ lẫn nhau.
Họ chết trong tư thế của những người bị phán xét bởi thế giới, nhưng vẫn sống đúng với những gì người cha đã dạy họ từ Phú Cam: sống liêm khiết, chết không hổ thẹn.
Cuộc đảo chánh năm 1963 không chỉ lật đổ một chế độ. Nó xóa bỏ toàn bộ một mô hình quốc gia dựa trên đạo lý, giáo dục, và kỷ cương. Dù có nhiều điều chưa hoàn thiện, Đệ Nhất Cộng Hòa là một nỗ lực thực sự để xây dựng một Việt Nam không cộng sản, không lệ thuộc – mà vẫn dựa vào chính mình.
Và khi máu đổ trong chiếc xe thiết giáp ấy – nó không chỉ khép lại một triều đại, mà khép luôn cánh cửa đối với một con đường khác.
CẦN LAO NHÂN VỊ: GIẤC MƠ CẢI CÁCH ÔN HÒA
“Một chế độ có thể bị lật đổ. Nhưng lý tưởng – nếu chân thành và sâu sắc – sẽ không biến mất. Nó chỉ tạm thời rút vào bóng tối, đợi một thời đại biết lắng nghe.”
Sau khi Tổng thống Diệm và cố vấn Nhu bị giết, người ta thi nhau đập phá mọi biểu tượng liên quan đến chế độ Cần Lao. Trụ sở, văn phòng, trường học… tất cả đều bị gỡ bảng, xóa sổ.
Và cái tên Cần Lao Nhân Vị – học thuyết chính trị mà ông Ngô Đình Nhu xây dựng – bị nhấn chìm trong tiếng gào của một cuộc cách mạng nửa vời. Bị gọi là công cụ đàn áp, là bình phong gia đình trị, là chiêu bài độc tài hóa.
Nhưng thật sự, Cần Lao Nhân Vị là gì? Vì sao một học thuyết vốn mang tinh thần nhân bản, lại trở thành thứ bị nguyền rủa đến vậy?
Khác với các mô hình Mác xít hay tư bản cổ điển, Cần Lao Nhân Vị được ông Ngô Đình Nhu xây dựng vào cuối thập niên 1940, chịu ảnh hưởng từ:
- Triết học cá nhân hiện sinh (personalism) của Jacques Maritain – một triết gia Công giáo Pháp.
- Tư tưởng xã hội học công giáo của các học giả Tây phương sau Thế chiến thứ hai.
- Và trên hết, là nỗi ám ảnh về sự tha hóa của con người hiện đại, khi bị biến thành công cụ trong guồng máy chính trị và kinh tế.
Nói cách khác, Cần Lao Nhân Vị là lời kêu gọi trả lại phẩm giá cho con người, vượt khỏi chủ nghĩa vật chất, vượt khỏi tôn giáo hình thức, để xây dựng một xã hội trong đó con người là trung tâm – chứ không phải quyền lực hay giai cấp.
Trong văn kiện “Tuyên ngôn Cần Lao Nhân Vị” năm 1954, ông Nhu viết:
“Nhân vị là giá trị tuyệt đối. Không thể lấy xã hội, đảng phái, giai cấp, hay tín ngưỡng làm trung tâm thay thế.”
Học thuyết gồm ba trụ cột lớn:
- Nhân Vị: Con người không chỉ là cá thể sinh học – mà là một thực thể có linh hồn, có chiều sâu tâm linh, có khả năng hướng thượng. Không ai được phép biến con người thành phương tiện.
- Liên Đới: Không ai sống riêng lẻ. Mọi con người gắn bó trong cộng đồng – làng xã, gia đình, tổ quốc, nhân loại. Do đó, quyền lợi cá nhân phải đi cùng bổn phận xã hội.
- Thăng Tiến: Không dừng lại ở công bằng. Xã hội phải giúp từng con người thăng tiến – cả về vật chất, trí tuệ lẫn tinh thần.
Tư tưởng ấy – nếu chỉ dừng ở lý thuyết – rất đẹp. Nhưng vấn đề là khi áp dụng vào thực tế chính trị đầy phức tạp và tham vọng, nó bắt đầu méo mó.
Sau năm 1955, Đảng Cần Lao Nhân Vị trở thành lực lượng chính trị chủ đạo đứng sau chính quyền Ngô Đình Diệm. Với hệ thống hạ tầng sâu rộng, từ trung ương đến xã ấp, đảng này hoạt động không khác gì một “đảng nắm quyền tuyệt đối”, khiến nhiều người gọi nó là “mặt trận một chiều”.
Từ đây, xuất hiện nhiều hiện tượng:
- Cán bộ Cần Lao có quyền bổ nhiệm quan chức, dù không có bằng cấp.
- Ai không là đảng viên thì khó thăng tiến.
- Lý luận “nhân vị” bị biến thành công cụ kiểm soát.
Nói cách khác, tư tưởng nhân bản bị chính bộ máy tổ chức làm hoen ố. Và người ta dần quên rằng ban đầu, Cần Lao Nhân Vị là một nỗ lực chống lại độc tài và vô thần, chứ không phải để thay thế bằng một hình thức độc tài mới.
Trong bối cảnh Đông Nam Á thời Chiến tranh Lạnh, các nước đứng trước ba lựa chọn:
- Mô hình cộng sản, như Trung Quốc, Việt Nam Dân Chủ Cộng Hòa.
- Mô hình tư bản lệ thuộc, như Philippines, Thái Lan.
- Mô hình quân chủ hoặc độc tài cá nhân, như Hàn Quốc, Indonesia.
Chính quyền Ngô Đình Diệm thử xây dựng một mô hình thứ tư, dựa vào dân tộc tính, truyền thống, và học thuyết nhân vị – nhằm tránh bị cuốn vào hai cực của chiến tranh ý thức hệ.
Về mặt lý tưởng, đây là con đường táo bạo. Nhưng nó thiếu nền tảng xã hội rộng lớn: giai cấp trung lưu quá mỏng, báo chí không độc lập, trí thức bị chia rẽ. Và cuối cùng, học thuyết ấy thành lý tưởng trên giấy – chứ không thành niềm tin đại chúng.
Sau cuộc đảo chánh, Cần Lao Nhân Vị bị cấm hoạt động. Các tài liệu bị thu hồi, bị tiêu hủy. Học thuyết này bị định danh là “ngụy thuyết”, là vỏ bọc cho quyền lực gia đình họ Ngô.
Và trong nhiều thập niên sau đó, không ai còn nhắc đến nhân vị như một học thuyết triết học. Chỉ còn các từ khóa như “độc tài”, “đàn áp”, “lãnh chúa” tồn tại trên mặt báo.
Tác giả Nguyễn Văn Minh viết:
“Tôi từng thấy ông Nhu thức cả đêm viết báo cáo về cải cách xã hội. Tôi từng nghe ông Diệm giảng cho cán bộ trẻ về phẩm giá con người. Nhưng tất cả những hình ảnh ấy – bị xóa chỉ vì một biến cố chính trị.”
Ngày nay, khi thế giới rơi vào khủng hoảng nhân bản, khi con người bị bóp méo bởi mạng xã hội, bởi chủ nghĩa tiêu thụ, bởi chính trị mị dân – tư tưởng nhân vị của ông Nhu có lẽ vẫn còn điều gì đó đáng suy ngẫm.
- Rằng con người không thể bị định nghĩa bởi thân phận, tài khoản, hay giai cấp.
- Rằng chính trị phải bắt đầu từ đạo đức – chứ không phải thủ đoạn.
- Và rằng nếu không xây dựng được một “xã hội thăng tiến” – thì phát triển vật chất chỉ là vỏ rỗng.
Học thuyết Cần Lao Nhân Vị đã chết theo chính thể năm 1963. Nhưng lý tưởng về một xã hội đặt con người là trung tâm, nơi từng cá nhân được tôn trọng và nâng đỡ – vẫn là giấc mơ chưa hoàn tất.
MỘT GIA TỘC, MỘT KÝ ỨC, MỘT BÀI HỌC CÒN LẠI
“Không phải tất cả những người thua trận đều sai. Và không phải tất cả những người bị kết tội đều tội lỗi.”
Gia đình họ Ngô, đến nay, vẫn là một trong những cái tên gây tranh cãi nhất trong lịch sử hiện đại Việt Nam. Có người gọi họ là anh hùng, người khác gọi là bạo chúa. Có người tưởng nhớ, cũng có người nguyền rủa.
Nhưng khi chúng ta khép lại cuộc hành trình bảy phần này, có lẽ điều cần thiết nhất không phải là phán xét – mà là hiểu.
Gia đình họ Ngô không phải là dòng quý tộc lâu đời. Họ là con nhà Nho nghèo ở Phú Cam, Huế. Người cha – cụ Ngô Đình Khả – tự học, tự lập, tự vươn lên giữa thời loạn. Cụ không cúi đầu trước thực dân, không vong thân trong danh lợi.
Từ nền móng ấy, cụ nuôi dạy chín người con – trong đó sáu người con trai đều là những nhân vật có ảnh hưởng lớn đến lịch sử:
- Có người làm Thượng thư.
- Có người là Tổng Giám mục.
- Có người trở thành Tổng thống.
- Có người điều hành cả miền Trung.
- Có người giữ vai trò chiến lược gia, tư tưởng gia.
- Và người em út – dù ít tiếng nói – vẫn giữ danh dự đến cuối đời.
Họ không hoàn hảo. Nhưng họ là một gia đình sống có lý tưởng.
🇻🇳 Họ đã muốn gì cho đất nước này?
Họ không nói nhiều về “dân chủ” theo nghĩa Mỹ. Không giỏi làm truyền thông. Không biết chiều chuộng đám đông. Nhưng có ba điều họ luôn tin:
- Việt Nam không thể bị cộng sản hóa.
Vì cộng sản, với họ, không chỉ là hệ thống chính trị – mà là sự phá sản của đạo lý, sự huỷ hoại gia đình và niềm tin. - Một quốc gia phải có kỷ cương, phải dạy con người trở thành người.
Bắt đầu từ giáo dục, từ lễ nghĩa, từ lòng trung tín – chứ không từ khẩu hiệu. - Chính quyền là để phụng sự, không phải để hưởng thụ.
Không ai trong họ có biệt thự riêng, không ai gửi tiền ra nước ngoài, không ai sống phè phỡn bằng quyền lực.
Có thể họ bảo thủ. Có thể họ sai lầm khi không cải cách sớm hơn. Nhưng họ không bán nước, không ăn cướp, không chạy trốn.
Bởi vì họ chơi một ván cờ đạo đức trong một bàn cờ chính trị đầy dối trá.
- Trong khi họ tin vào sự canh tân dựa trên giáo dục, đối phương dùng tuyên truyền.
- Họ xây ấp chiến lược để bảo vệ dân, nhưng thiếu công cụ truyền thông thuyết phục dân.
- Họ giữ kỷ cương nghiêm ngặt, nhưng lại khiến trí thức và báo giới cảm thấy ngột ngạt.
Và trên hết, họ không biết thỏa hiệp với thế giới thực dụng.
- Khi Mỹ muốn họ thay đổi, họ từ chối.
- Khi tướng lĩnh đòi chia quyền, họ từ chối.
- Khi dư luận quốc tế đòi “mềm mỏng”, họ lại càng cứng rắn.
Cho đến một ngày, họ bị bỏ rơi, bị cô lập, bị lật đổ – trong chính đất nước họ từng dồn toàn tâm canh giữ.
Chúng ta không cần gọi họ là anh hùng. Nhưng cũng đừng chỉ nhớ họ bằng những khẩu hiệu “gia đình trị”, “đàn áp Phật giáo”, “độc tài Cần Lao” – vì đó không phải là toàn bộ câu chuyện.
- Một chính quyền không thể tồn tại 9 năm chỉ bằng đàn áp.
- Một người không thể chết thẳng lưng nếu sống cả đời cong lưng.
- Một học thuyết không thể lôi cuốn hàng chục ngàn trí thức trẻ nếu chỉ là vỏ bọc cho quyền lực.
Gia đình họ Ngô là một trong số rất ít gia tộc Việt Nam hiện đại từng cố gắng biến lý tưởng thành hiện thực quốc gia. Họ không thành công – nhưng họ để lại một câu hỏi lớn cho mọi chính thể sau này:
Nếu không có đạo lý, không có giáo dục, không có lòng tin, thì đất nước sẽ đi về đâu?
Tác giả Nguyễn Văn Minh, người từng làm việc dưới trướng ông Ngô Đình Cẩn, viết những dòng cuối sách trong nỗi niềm:
“Tôi không viết để bào chữa. Tôi chỉ kể lại, những điều tôi tận mắt thấy, tận tai nghe, và tận lòng cảm. Vì tôi biết, nếu chúng ta không nhớ đúng – thì sau này, con cháu sẽ chẳng nhớ gì cả.”
Có thể bạn không thích họ. Có thể bạn lớn lên trong một thời đại chỉ nghe một chiều về họ. Nhưng nếu bạn đã nghe đến đây – đến phần cuối cùng của câu chuyện này – thì có lẽ, một phần nào đó trong bạn muốn hiểu.
Và đôi khi, chính sự hiểu – chứ không phải sự tung hô hay lên án – mới là điều lịch sử cần nhất.
