Tác giả bài gốc: Đỗ Kim Trường
Blog Lịch Sử tổng hợp và biên soạn
Bài viết này xin giới thiệu đôi nét về nhân vật lịch sử Nguyễn Cửu Đàm – vị tướng tài ba gắn liền với quá trình mở đất của các Chúa Nguyễn ở Nam Bộ. Qua đó, chúng ta sẽ thấy rõ hơn những đóng góp quan trọng của ông trong việc ổn định Chân Lạp, đắp lũy Bán Bích phòng thủ Gia Định, đào kênh Ruột Ngựa và nhiều công lao khác. Bài viết cũng nêu lên một vài đề xuất về cách tri ân nhân vật lịch sử này cho xứng đáng với tầm vóc của ông.
Xuất thân
Nguyễn Cửu Đàm là con thứ của Chánh thống suất, cai cơ Nguyễn Cửu Vân và cũng là cháu của Nguyễn Cửu Dực. Gia đình ông nổi tiếng với truyền thống quân sự lâu đời, nhiều lần được Chúa Nguyễn tin cậy giao phó nhiệm vụ đánh dẹp, ổn định Chân Lạp và chống lại sự can thiệp từ Xiêm La.
Dưới thời Chúa Nguyễn, vùng Nam Bộ bắt đầu ghi nhiều dấu ấn về quá trình khẩn hoang, đào kinh, lập đồn lũy để bảo vệ đất nước, cũng như thiết lập và củng cố quan hệ chính trị với các nước lân cận. Trong bối cảnh ấy, dòng tộc họ Nguyễn Cửu của ông đã đóng góp không nhỏ:
- Cha ông – Nguyễn Cửu Vân: Có công lớn trong việc phò trợ Chân Lạp chống Xiêm. Ông từng đem quân tiến đánh Xiêm La ở Sầm Giang, dẹp tan viện binh Xiêm, đưa vua Chân Lạp Nặc Yêm trở lại thành La Bích, ổn định được vùng đất này. Không chỉ giỏi về quân sự, Nguyễn Cửu Vân còn tổ chức khai khẩn ruộng hoang ở Vũng Gù và đào thông hai đầu nguồn sông Cầu Úc – Mỹ Tho, tạo điều kiện cho việc giao thương đường thủy.
- Anh trai ông – Nguyễn Cửu Chiêm: Đảm nhiệm đến chức Phó tướng, từng đánh tan giặc Lào năm 1731 ở sông Lật Giang (Bến Lức, Long An ngày nay). Sau đó, ông được thăng làm Thống lĩnh quân doanh Trấn Biên.
Với truyền thống gia đình như vậy, Nguyễn Cửu Đàm cũng nối tiếp sự nghiệp cha anh, trở thành một võ tướng được sử triều Nguyễn ghi nhận. Tuy nhiên, các tài liệu đến nay vẫn chưa xác định rõ năm sinh và nơi sinh của ông. Có ý kiến cho rằng ông sinh ở Gia Định, song vẫn chưa có chứng cứ cụ thể.
Đại Nam liệt truyện chỉ ghi nhận ngắn gọn: “Đàm làm quan đến Hữu quân Phó tiết chế, cai cơ.” Còn các tài liệu như Tự điển nhân vật lịch sử Việt Nam cũng không nêu năm sinh, chỉ mô tả ông là “danh tướng, nhà doanh điền thời chúa Thượng.”
Tóm lại, thời niên thiếu của Nguyễn Cửu Đàm có thể chưa được sử liệu ghi chép cụ thể, nhưng cái tên ông xuất hiện khá thường xuyên khi nói về các công cuộc chinh phạt quân Xiêm, ổn định Chân Lạp và đặc biệt là xây dựng – quy hoạch tại vùng đất Gia Định.
Quá trình mở đất
Từ nửa sau thế kỷ XVIII, tình hình khu vực Đông Nam Á trở nên vô cùng biến động. Xiêm La (hay nước Xiêm) bị Miến Điện tấn công, thành Ayuthaya thất thủ năm 1767, nhà vua Xiêm bị bắt. Thế chỗ hoàng tộc Xiêm là Trịnh Quốc Anh (một người gốc Hoa ở Triều Châu), lên ngôi vua, dời kinh đô về Băng Cốc. Lúc bấy giờ, vua Chân Lạp là Nặc Tôn không chịu tiến cống Xiêm vì cho rằng Trịnh Quốc Anh “không phải dòng dõi Xiêm La”.
Dẫn đến việc Trịnh Quốc Anh đem quân sang đánh Chân Lạp, đưa Nặc Nộn lên thay Nặc Tôn, chiếm đóng Nam Vang. Tiếp đó, tháng 10 năm 1771, Trịnh Quốc Anh đem quân tấn công Hà Tiên, nơi mà Mạc Thiên Tứ (trấn thủ Hà Tiên) đang cưu mang con vua Xiêm cũ là Chiêu Thùy. Tuy có chống trả, nhưng thành Hà Tiên do lực lượng mỏng lại bị hỏa hoạn kho thuốc súng, nên rơi vào tay Xiêm. Mạc Thiên Tứ phải lui về Trấn Giang (Cần Thơ), chờ viện binh.
Trong lúc đó, Điều khiển Gia Định lúc bấy giờ là Nguyễn Cửu Khôi không tiếp viện kịp thời nên dẫn đến việc Hà Tiên thất thủ. Khi nhận được tin, Chúa Nguyễn giáng chức Nguyễn Cửu Khôi, đồng thời bổ nhiệm Nguyễn Cửu Đàm thay ông chỉ huy quân thủy bộ vào cuộc phản công.
Sử triều Nguyễn chép lại:
“Sai Chưởng cơ Nguyễn Cửu Đàm (con Nguyễn Cửu Vân) làm Khâm sai chánh thông suất đốc chiến… lĩnh 10.000 quân thủy và bộ… để hành việc điều khiển.”
Mùa hạ năm 1772, Nguyễn Cửu Đàm đem quân theo đường Tiền Giang, phối hợp với quân các đạo Châu Đốc, Đông Khẩu, cùng dinh Long Hồ tấn công quân Xiêm. Cuộc phản công này thành công, đẩy lùi quân Xiêm ra khỏi Hà Tiên và Nam Vang. Nặc Tôn trở lại nắm quyền Chân Lạp. Xiêm buộc phải rút về, gửi sứ sang xin hòa.
Như vậy, công trạng đầu tiên của Nguyễn Cửu Đàm chính là dập tắt âm mưu xâm lấn của Xiêm, ổn định tình hình Chân Lạp, giúp vực dậy Hà Tiên. Nhờ đó, ông được Chúa Nguyễn phong làm Điều khiển Gia Định – một chức vụ quan trọng để quản lý và bảo vệ vùng đất chiến lược này.
Đắp Lũy Bán Bích (Lũy Tân Hoa)
Sau khi đánh dẹp quân Xiêm, Nguyễn Cửu Đàm trở về Gia Định. Năm 1772, nhận thấy nguy cơ tái xâm lược của Xiêm có thể xảy ra, ông ra lệnh đắp một lũy đất dài 15 dặm, bao quanh khu vực doanh trại, chặn ngang đường bộ, đề phòng bất trắc.
Sử nhà Nguyễn gọi đó là Lũy cổ Bản Bích (có nơi ghi “Bán Bích”), bởi nó có hình dạng như nửa bức tường (bán bích). Theo Đại Nam nhất thống chí, lũy này dài 866 trượng và còn có thêm một đoạn lũy khác dài 1323 trượng. Còn Đại Nam liệt truyện xác nhận:
“…Năm Nhâm Thìn (1772)… Đàm đắp lũy Tân Hoa, dài 15 dặm, hình như bán nguyệt… bao quanh doanh trại… phòng bất trắc.”
Một số nhà nghiên cứu đánh giá đây là công trình quân sự – quy hoạch rất lớn, làm cho Gia Định được phủ kín ba mặt là sông, một mặt là lũy thành, biến nơi này thành pháo đài vững chắc trước mọi cuộc xâm lấn.
Điều đáng chú ý, nhờ lũy Bán Bích, khu vực Sài Gòn – Gia Định nhanh chóng có nền tảng an ninh, thúc đẩy phát triển thương cảng, mua bán trao đổi hàng hóa, thu hút lưu dân đến an cư. Trong bối cảnh khu vực Nam Bộ còn khá hoang vu, việc bảo đảm an toàn là tiền đề cho việc mở đất, khai hoang, lập làng mới.
Đào Kênh Ruột Ngựa (Mã Trường Giang)
Song song với việc xây lũy, Nguyễn Cửu Đàm còn tiến hành đào một con kênh quan trọng, gọi là kênh Ruột Ngựa hay Mã Trường Giang, nằm ở phía Nam huyện Tân Long. Vùng này ngày xưa vốn chỉ là một dòng nước đọng, ghe thuyền khó qua lại. Theo Trịnh Hoài Đức (Gia Định thành thông chí), vào mùa thu năm Nhâm Thìn (1772), sau khi dẹp xong Cao Miên (Chân Lạp), Đốc chiến Đàm Ân hầu (tức Nguyễn Cửu Đàm) đã quyết định khơi dòng, đào kênh thẳng như ruột ngựa, tạo nên con đường thủy nối với Sài Gòn.
Mặc dù ban đầu kênh còn cạn hẹp, thuyền đi phải chờ nước lớn, nhưng về sau kênh được nạo vét, mở rộng, giúp việc lưu thông hàng hóa và quân sự dễ dàng hơn. Bên cạnh vai trò phòng thủ, kênh Ruột Ngựa còn cung cấp nước cho hoạt động sản xuất nông nghiệp, tạo một trục giao thông – kinh tế hết sức quan trọng, bổ sung và khép kín hệ thống phòng ngự ở phía Tây Nam thành Gia Định.
Có thể nói, nhờ lũy Bán Bích và kênh Ruột Ngựa, Gia Định hội đủ những lợi thế phòng thủ lẫn giao thương, tiếp sức cho tiến trình khai mở vùng đất Nam Bộ. Chính vì những đóng góp này, nhiều người gọi Nguyễn Cửu Đàm là “nhà quy hoạch Sài Gòn đầu tiên”, bởi ông đã có tầm nhìn khá toàn diện trong việc bố phòng quân sự, đồng thời kết nối đường thủy phục vụ kinh tế và dân sinh.
Tử trận
Từ giữa thế kỷ XVIII, Đàng Trong cũng bắt đầu rối ren khi phong trào Tây Sơn bùng nổ ở Bình Định (1771). Trong tình thế này, Chúa Nguyễn dần dần thất thế, phải rút về Nam Bộ.
- Năm 1775 (Ất Mùi): Chúa Nguyễn Phúc Thuần “vào Nam,” và chính Nguyễn Cửu Đàm là người mang quân đón chúa, được phong Ngoại tả.
- Năm 1777 (Đinh Dậu): Quân Tây Sơn do Nguyễn Huệ chỉ huy tấn công mạnh vào Gia Định. Chúa Nguyễn chạy về Ba Giồng (Tam Phụ). Nguyễn Cửu Đàm hộ giá, tham gia chống cự ở sông Ký (thuộc Biên Hòa).
Tại trận này, ông cùng Nguyễn Cửu Tuấn đồng thời tử trận. Sau này, năm 1810 (Gia Long năm thứ 9), triều đình truy công lao trung liệt, cho thờ ông ở miếu Công thần trung tiết tại Huế.
Tuy sử còn đôi chỗ nhầm lẫn về thời điểm mất của ông (có tài liệu nêu 1775, có tài liệu dẫn năm 1777), nhưng đa phần tài liệu chính của triều Nguyễn (Đại Nam Thực Lục, Đại Nam Liệt Truyện) đều cho thấy Nguyễn Cửu Đàm tử trận năm 1777 khi đang bảo vệ Chúa Nguyễn trước sức công phá mãnh liệt của Tây Sơn.
Bài Liên Quan
Tưởng nhớ
Vai trò và công lao của Nguyễn Cửu Đàm rất to lớn trong tiến trình mở đất ở Nam Bộ:
1. Trên phương diện quân sự:
- Ông là vị tướng đánh bại quân Xiêm xâm lấn Hà Tiên, giữ vững thế phòng thủ tại Chân Lạp.
- Việc đắp lũy Bán Bích đã gia cố Gia Định, giúp chặn đứng nhiều mưu đồ xâm chiếm từ bên ngoài.
- Kênh Ruột Ngựa cũng góp phần kiểm soát đường thủy, giúp di chuyển quân lương và tiếp viện nhanh chóng.
2. Trên phương diện phát triển và quy hoạch:
- Ông khẳng định tầm nhìn vượt trội khi tạo ba mặt sông và một mặt thành cho Sài Gòn (về sau), nhờ đó góp phần hình thành một thương cảng, một đô thị tiên khởi của vùng đất phương Nam.
- Kênh Ruột Ngựa không chỉ bổ trợ cho việc phòng thủ, mà còn tạo đà cho hoạt động giao thương với miền Tây, giúp phát triển kinh tế Gia Định.
3. Trên phương diện tinh thần và ý nghĩa lịch sử:
- Ông hy sinh để bảo vệ Chúa Nguyễn giữa bối cảnh loạn lạc.
- Với công lao hiển hách, năm 1810, vua Gia Long đã liệt thờ ông ở miếu Công thần trung tiết, công nhận phẩm giá trung nghĩa, kiên trung với triều Nguyễn.
Chính vì vậy, Nguyễn Cửu Đàm xứng đáng được tôn vinh như một người anh hùng tiên phong trong mở đất, cả ở khía cạnh quân sự lẫn quy hoạch ở Nam Bộ. Ngày nay, tên của ông đã được đặt cho một con đường tại quận Tân Phú, TP. Hồ Chí Minh.
Tuy nhiên, nhiều nhà nghiên cứu cho rằng chỉ đặt tên đường là chưa đủ để ghi nhớ trọn vẹn công lao của ông. Một số đề xuất nêu ra việc dựng tượng ông trong Sở Quy hoạch – Kiến trúc ở TP. Hồ Chí Minh, hoặc dựng bia tại đầu đường Lũy Bán Bích hay kênh Mã Trường, để giới thiệu với thế hệ sau về một tầm vóc lịch sử quan trọng. Điều này cũng phù hợp với tinh thần “uống nước nhớ nguồn,” tôn kính tiền nhân đã dày công khai khẩn vùng đất mới.
Đáng chú ý, ngày nay, lũy Bán Bích không còn nguyên vẹn, chỉ lưu dấu trong tên gọi đường Lũy Bán Bích (nối từ đường Âu Cơ đến cầu Tân Hóa, quận Tân Phú). Kênh Ruột Ngựa (hay rạch Mã Trường) cũng đã thay đổi nhiều do quá trình đô thị hóa. Việc bảo tồn và giới thiệu hai công trình nổi bật này gắn với tên tuổi Nguyễn Cửu Đàm sẽ góp phần giúp hậu thế hiểu rõ hơn về công cuộc mở đất của Chúa Nguyễn ở vùng Sài Gòn – Gia Định.
Nhìn lại, cuộc đời và sự nghiệp của Nguyễn Cửu Đàm đã đánh dấu một giai đoạn nhiều biến động của lịch sử Đàng Trong – Đàng Ngoài. Ông là vị tướng góp phần bảo vệ biên cương Nam Bộ, người quy hoạch bước đầu cho đô thị Sài Gòn với lũy Bán Bích và kênh Ruột Ngựa. Công lao ấy xứng đáng được khắc ghi sâu đậm, để hậu thế luôn trân trọng những người tiền nhân “đem xương máu mở cõi” cho đất phương Nam.
