Trong hơn một thập niên vừa qua, khái niệm “cạnh tranh giữa các cường quốc” đã định hướng đáng kể cho chính sách đối ngoại của Hoa Kỳ. Tuy nhiên, với nhiệm kỳ thứ hai của cựu Tổng thống Donald Trump, thế giới có dấu hiệu đảo chiều: thay vì tiếp tục cạnh tranh quyết liệt với Nga và Trung Quốc, chính quyền Trump dường như muốn xây dựng một “sự thông đồng” (collusion) để gầy dựng một trật tự mới. Bài viết này sẽ phân tích quá trình chuyển biến đó cũng như tiềm năng rủi ro mà nó mang lại.
Cạnh tranh cường quốc tái xuất hiện
Sau khi Chiến tranh Lạnh khép lại, Hoa Kỳ, với vị thế siêu cường duy nhất, thường chủ trương hợp tác và lôi kéo các nước khác vào trật tự do Mỹ dẫn dắt. Thế nhưng, đến giữa thập niên 2010, một sự đồng thuận mới xuất hiện, nhấn mạnh rằng kỷ nguyên hợp tác đã qua, và Washington buộc phải ưu tiên “cạnh tranh” với Bắc Kinh và Moskva.
Năm 2017, Chính quyền Trump công bố Chiến lược An ninh Quốc gia, khẳng định “cạnh tranh giữa các cường quốc” đã trở lại. Trong tầm nhìn này, Nga và Trung Quốc được xem như các thế lực “xét lại” (revisionist powers), nỗ lực làm suy yếu lợi ích của Hoa Kỳ và “thay đổi trật tự quốc tế” có lợi cho họ. Khi chuyển qua chính quyền của Tổng thống Joe Biden năm 2021, dù cách tiếp cận khác về nhiều mặt, tinh thần cạnh tranh vẫn tiếp tục. Biden nhấn mạnh phải “vượt lên” Trung Quốc, đồng thời kiềm chế một nước Nga đang ngày càng hung hãn.
Sự bùng nổ xung đột ở Ucraina, cùng việc Trung Quốc liên tục gây áp lực lên Đài Loan, càng củng cố tầm quan trọng của tư duy “cạnh tranh cường quốc”. Dù Biden hay Trump làm tổng thống, đa phần giới quan sát khi đó đều tin rằng định hướng này sẽ bền vững, lâu dài.
Cạnh tranh và thông đồng
Sau khi Trump quay lại Nhà Trắng vào năm 2025, nhiều người dự đoán ông sẽ không tách rời quá xa khỏi tư duy “cạnh tranh với Trung Quốc và Nga” – vốn đã trở thành dòng chủ lưu. Thế nhưng, chỉ trong hai tháng đầu nhiệm kỳ thứ hai, Trump gây bất ngờ bằng việc chuyển nhanh từ cạnh tranh quyết liệt sang mong muốn “hợp tác” hay thậm chí “thông đồng” với những đối thủ trước đây.
Điều này thể hiện rõ nhất ở hồ sơ Ucraina. Trump công khai ủng hộ kết thúc nhanh chóng cuộc chiến, cho dù phải hạ thấp thể diện của Chính phủ Ucraina, dung túng cho Moskva sáp nhập nhiều vùng lãnh thổ rộng lớn. Song song, Trump tỏ ý muốn ngồi lại “một chọi một” với Chủ tịch Tập Cận Bình để thương thảo về thương mại, đầu tư và vũ khí hạt nhân.
Ngược lại, Trump lại dùng nhiều biện pháp kinh tế cứng rắn với các đồng minh “mềm mỏng” như châu Âu và Canada, thậm chí đe dọa sáp nhập Greenland hay kênh đào Panama. Thay vì thể hiện sự cạnh tranh gay gắt với Trung Quốc – Nga, ưu tiên của Trump dường như là “làm thân” với đối thủ lớn, và “bắt nạt” đối tác nhỏ hơn.
Một số người cố giải thích cách tiếp cận này theo hướng “đảo chiều Kissinger”, tức Trump đang “chiêu dụ” Nga để cô lập Trung Quốc. Nhưng nhìn vào loạt động thái mới nhất, cách lý giải dần trở nên khiên cưỡng. Thực tế, Trump không còn coi cạnh tranh là then chốt, mà chuyển sang một ý tưởng về “thông đồng giữa các cường quốc” – na ná kiểu “hòa hợp” (concert) từng xuất hiện ở châu Âu thế kỷ XIX.
Khái niệm “Concert”
“Concert of Europe” (Hệ thống Âu châu hòa hợp) hình thành sau loạt chiến tranh cách mạng và Napoléon kéo dài gần 25 năm. Khi ấy, nước Áo, Phổ, Nga và Anh dẫn dắt một trật tự chung, ngăn ngừa xung đột lớn bùng nổ thông qua các hội nghị đều đặn và nguyên tắc “tôn trọng đặc quyền của nhau”. Pháp cũng được mời tham gia năm 1818.
Bản chất của Concert là các cường quốc tự nhận có quyền và trách nhiệm “quản lý” trật tự quốc tế, sẵn sàng dập tắt các cuộc cách mạng, hoặc hạn chế tham vọng bành trướng của nhau thông qua đàm phán. Trong nhiều sự kiện, họ cùng ngăn chặn xung đột bùng nổ, như khi Nga muốn can thiệp vào Đế chế Ottoman hay lúc Áo dẹp nổi dậy ở Napoli.
Mặc dù đảm bảo hòa bình tương đối suốt bốn thập kỷ, hệ thống “concert” này cuối cùng vẫn sụp đổ. Sự nổi lên của nước Phổ đã thay đổi tương quan quyền lực liên tiếp qua ba cuộc chiến (chống Áo, chống Pháp), đồng thời các cuộc cạnh tranh thuộc địa tại châu Phi và châu Á vượt khỏi tầm kiểm soát.
Tư tưởng về “concert” không dừng lại ở thế kỷ XIX. Từng có lúc Franklin Roosevelt hình dung liên minh “Bốn Cảnh Sát” (Mỹ, Liên Xô, Anh, Trung Quốc) điều hành thế giới sau Thế chiến II, hay Gorbachev mong Liên Xô tiếp tục là đối tác bình đẳng với phương Tây sau Chiến tranh Lạnh. Gần đây, khi Mỹ có dấu hiệu suy giảm tương đối, nhiều chuyên gia kêu gọi một “concert” mới gồm Brazil, Trung Quốc, Ấn Độ, Nga và Hoa Kỳ.
Khi các cường quốc phân chia lợi ích
Trump có lẽ không am hiểu tường tận lịch sử các “concert” xưa, song ông lại hành xử tương tự bằng trực giác. Ông quan niệm chính trường quốc tế giống thị trường bất động sản: một số “tay chơi” lớn vừa cạnh tranh vừa công nhận nhau là những “ông trùm” hợp pháp. Họ vẫn so kè, nhưng không đi đến chỗ hủy diệt lẫn nhau mà luôn sẵn sàng “ngồi lại” để chia lợi ích.
Trump thường khen Tập Cận Bình và Vladimir Putin là “thông minh, cứng rắn” và “yêu nước họ”. Ông tử tế với họ hơn cả đồng minh châu Âu, vì cho rằng “địa vị ngang hàng” tạo cảm giác tôn trọng cần thiết để tiến tới hợp tác. Tương tự “Concert of Europe” xưa, không phải sức mạnh vật chất, mà nhận thức về sự bình đẳng mới là mấu chốt.
Trong câu chuyện “thông đồng” này, Hoa Kỳ không còn là “nạn nhân bị vây hãm khắp nơi” hay “người bảo vệ tự do”. Trong diễn văn nhậm chức lần hai, Trump nhấn mạnh nước Mỹ sẽ lớn mạnh qua tham vọng chứ không phải lý tưởng. Và để triển khai được “kỷ nguyên mới”, ông muốn Mỹ sát cánh cùng Nga, Trung Quốc, đảm bảo duy trì trật tự – dù dưới hình thức các “ông lớn” chia nhau phần “lãnh địa” riêng.
Tư duy “concert” dẫn đến ý tưởng “phân chia khu vực ảnh hưởng”. Trong thế kỷ XIX, các cường quốc châu Âu thỏa thuận cho phép nhau can thiệp ở nơi mình xem là “vùng lợi ích cốt lõi”. Từ việc Nga đàn áp phong trào Ba Lan, đến Áo can thiệp ở Napoli, “Concert of Europe” thường bỏ qua tiếng nói của những nước nhỏ hơn.
Áp dụng vào bối cảnh hiện nay, điều này đồng nghĩa với việc Hoa Kỳ có thể để ngỏ chuyện Nga chiếm đóng lâu dài ở Ucraina hay Trung Quốc tấn công Đài Loan. Đổi lại, Moskva và Bắc Kinh sẽ “nhắm mắt làm ngơ” nếu Washington gây áp lực với Canada, Greenland hoặc Panama. Như vậy, các quốc gia nhỏ hay rơi vào vùng tranh chấp hầu như không có tiếng nói.
Đọc thêm:
- Thương mại tự do quan trọng như thế nào?
- “Toàn cầu nam” (Global south) trong trật tự thế giới hiện đại
- Khi vũ khí hạt nhân răn đe không thành công
Mô hình thông đồng
Ý tưởng “các cường quốc lớn bắt tay nhau để giữ hòa bình” thoạt nghe có vẻ hứa hẹn, nhưng thực tế lịch sử cho thấy nó tiềm ẩn vô số bất ổn.
Trước hết, spheres of influence (vùng ảnh hưởng) rất khó xác định, nhất là trong thế giới toàn cầu hóa, với chuỗi cung ứng và đầu tư đan xen phức tạp. Ở thế kỷ XIX, ngay bản thân Concert of Europe cũng vấp phải tranh chấp giữa Áo – Phổ về Liên bang Đức hay Anh – Pháp ở vùng thấp (Bỉ, Hà Lan). Đến thời hiện đại, ranh giới địa chính trị càng rối rắm, còn thêm các vấn đề liên quan biến đổi khí hậu, đại dịch, khủng bố, vũ khí hủy diệt… Vô hình trung, cần sự phối hợp đa phương thay vì chỉ “chia phần”.
Thứ hai, mặc dù Trump tỏ ra “không bận tâm ý thức hệ”, điều đó không có nghĩa những khác biệt ý thức hệ sẽ biến mất. “Concert” châu Âu xưa cũng không xóa nhòa đối lập giữa Anh quốc tự do và các cường quốc chuyên chế như Nga, Áo, Phổ. Chỉ vài năm sau, họ chia rẽ sâu sắc vì cuộc nổi dậy ở Mỹ Latinh chống đế quốc Tây Ban Nha, nơi Anh phần nào ủng hộ tinh thần cách mạng, trái ngược với ba nước bảo thủ ở lục địa. Bản thân Hoa Kỳ thời nay cũng không dễ làm ngơ nếu Trung Quốc sử dụng vũ lực tàn bạo với Đài Loan mà không hề đốt nóng phần nào dư luận Mỹ, nhất là khi người dân và Quốc hội vẫn còn quan tâm yếu tố dân chủ.
Thứ ba, “concert” thường khơi dậy làn sóng phản kháng từ các thế lực “ngoài cuộc”. Cách cường quốc chia chác lợi ích dễ khiến những nước bậc trung hay nhỏ hơn liên kết cùng nhau để phá thế kìm kẹp. Các cuộc cách mạng năm 1848 lan khắp châu Âu là ví dụ điển hình: khối quần chúng bị dồn nén bởi bàn tay thống trị của các đế chế cuối cùng cũng bùng nổ. Ngày nay, châu Âu có thể tự xây dựng liên minh quân sự độc lập, Nhật Bản củng cố vị thế dẫn đầu khu vực Ấn Độ – Thái Bình Dương, Ấn Độ chắc chắn không muốn bị gạt ra ngoài bất kỳ “club” cường quốc nào.
Tiếp đến, thành công của “concert” đòi hỏi kỹ năng ngoại giao khéo léo, biết kiềm chế. Người ta thường ngợi ca Thủ tướng Otto von Bismarck của Phổ – Đức, nhờ khả năng “chia để trị”, lợi dụng đối thủ và vạch phạm vi bành trướng hợp lý. Song không phải lãnh đạo nào cũng sở hữu “tài xoay chuyển” như Bismarck. Napoleon III của Pháp là ví dụ gây tranh cãi: ông nỗ lực biến concert thành công cụ bành trướng, nhưng bị Bismarck qua mặt, dẫn đến Pháp thua cuộc ê chề trước Phổ.
Nhìn vào Trump, không thiếu khả năng ông sẽ bị Putin hoặc Tập Cận Bình “lợi dụng” theo kiểu người Pháp từng bị Bismarck gian xảo dẫn dắt. Việc ra quyết định chóng vánh, khó lường, thiếu sự phối hợp có thể khiến Hoa Kỳ hớ hênh trong các phần “đàm phán chia phần”.
Cuối cùng, như lịch sử chỉ rõ, “concert” có thể tạo ra ảo tưởng hòa bình tạm thời, nhưng khi xung đột quyền lực trỗi dậy mạnh hơn, nó dễ dàng sụp đổ. “Concert of Europe” gubuồng ra Chiến tranh thế giới thứ nhất, một minh chứng rằng khi các cường quốc ngừng “đồng tâm hiệp lực” mà quay lại cạnh tranh khốc liệt, hậu quả khôn lường.
Tóm lại
Từ góc nhìn lợi ích ngắn hạn, giọng điệu “hòa giải” của chính quyền Trump lần thứ hai có thể mang đến một số kết quả nhất thời, chấm dứt xung đột trực diện và mở rộng cánh cửa hợp tác hạt nhân, thương mại. Tuy nhiên, mô hình “thông đồng cường quốc” cũng tiềm ẩn vô số bất ổn và khó bền vững. Lịch sử cho thấy việc các nước lớn chia chác lợi ích riêng thường dẫn đến làn sóng phản kháng, xung đột mới và sự sụp đổ chung của trật tự.
Cách kể chuyện về “cạnh tranh cường quốc” đã định hình một giai đoạn đối ngoại của Hoa Kỳ. Giờ đây, khi Trump thử viết lại kịch bản bằng một bản “concert” mới, câu hỏi đặt ra là liệu kịch bản này có trở thành hiện thực hay sẽ “vỡ diễn” như tiền lệ châu Âu thế kỷ XIX. Tương lai sẽ trả lời, nhưng có lẽ nhân loại nên cẩn trọng trước bất kỳ thử nghiệm nào đánh cược với nền hòa bình thế giới.
