Trong lịch sử chinh phạt của đế chế La Mã, người ta thường nhắc đến những trận chiến nảy lửa với Carthage và Hannibal. Thế nhưng, cùng thời với cuộc chiến Punic ấy, La Mã còn vướng vào một cuộc đấu khác – ít kịch tính hơn nhưng cũng mang tính quyết định không kém: các cuộc chiến với Macedonia, vương quốc kế thừa di sản của Alexander Đại đế.
Không giống như Carthage từng đưa quân đến tận cổng thành Rome, Macedonia chưa bao giờ khiến La Mã hoảng loạn. Nhưng trong gần bảy thập kỷ, bốn cuộc chiến giữa hai bên đã diễn ra. Kết cục là Macedonia sụp đổ, và La Mã trở thành bá chủ vùng Đông Địa Trung Hải.
Cuộc chiến đầu tiên: Đánh phủ đầu (215–205 TCN)
Khi Hannibal đang tung hoành ở Ý, vua Philip V của Macedonia lặng lẽ ký hiệp ước với Carthage. Có thể ông chẳng định xâm lược La Mã, mà chỉ muốn đẩy lùi ảnh hưởng của họ khỏi vùng Illyria (nay là Albania) – khu vực giáp ranh với Macedonia.
La Mã không thể để kẻ thù bắt tay nhau. Tuy nhiên, họ không rảnh tay để đưa quân lớn sang Balkan. Thay vào đó, họ tận dụng hải quân và các đồng minh tại chỗ như Aitolia, Sparta, Pergamon để kiềm chế Philip.
Dù nỗ lực của La Mã chỉ cầm chừng, nhưng cũng đủ khiến Philip không thể giúp Hannibal. Cuối cùng, hai bên ký hòa ước Phoenice năm 205 TCN. Philip giữ được phần lãnh thổ vừa chiếm, La Mã thì đạt mục tiêu ngăn chặn kẻ thù tiềm tàng.
Nhưng đó chỉ là tạm thời.
Cuộc chiến thứ hai: Trận chiến của những người khổng lồ (200–196 TCN)
Khi cuộc chiến Punic kết thúc, La Mã quay lại xử lý món nợ chưa xong với Macedonia.
Lần này, Philip lại đụng chạm tới Pergamon và Rhodes, khiến họ cùng Athens cầu cứu La Mã. Với sự hậu thuẫn của đồng minh Hy Lạp, quân La Mã lại vượt biển.
Ban đầu, họ gặp khó khăn: đánh chiếm chậm, bị chê là man rợ. Nhưng khi Titus Flamininus – một vị tướng trẻ, giỏi tiếng Hy Lạp – được cử sang, cục diện thay đổi. Các đồng minh của Philip rút lui dần, và Flamininus đánh bại ông tại hẻm núi sông Aous.
Đỉnh điểm là trận Cynoscephalae năm 197 TCN. Tại đây, đội quân phalanx trứ danh của Macedonia – với những ngọn giáo dài – đối đầu với các binh đoàn cơ động của La Mã. Ban đầu, Philip tấn công hiệu quả, nhưng một cánh quân La Mã bất ngờ vòng ra phía sau phalanx, tấn công từ sườn và lưng. Phalanx không thể quay đầu nhanh – và vỡ vụn. Hơn 8.000 lính Macedonia tử trận.
Philip phải cầu hòa, giữ được ngai vàng nhưng mất hết ảnh hưởng ngoài Macedonia. La Mã thì tuyên bố “giải phóng” các thành bang Hy Lạp.
Cuộc chiến thứ ba: Tàn tích của một đế chế (171–168 TCN)
Dù bị giới hạn, Philip vẫn âm thầm tái xây dựng. Sau khi ông mất, con trai ông – Perseus – tiếp tục củng cố đất nước. Ông không tỏ ra hung hăng, nhưng sự lớn mạnh của Macedonia khiến La Mã lo ngại.
Năm 171 TCN, chiến tranh lại nổ ra.
Perseus ban đầu thắng nhỏ ở Callinicus, rồi đẩy lùi vài cuộc tấn công của La Mã. Nhưng năm 168 TCN, khi Lucius Aemilius Paullus – một tướng dày dạn kinh nghiệm – được cử sang, tình thế đảo chiều.
Perseus đóng quân ở miền nam Macedonia, chọn vị trí phòng thủ vững chắc bên sông. Nhưng quân La Mã bất ngờ vòng qua núi, buộc ông phải rút lui về gần thành Pydna.
Ngày 22 tháng 6 năm đó, hai bên đụng độ. Trận đánh bắt đầu từ một cuộc va chạm nhỏ giữa các toán lính trinh sát. Nhưng khi phalanx và legion giáp mặt, trận chiến trở nên đẫm máu. Phalanx ban đầu áp đảo, nhưng khi địa hình gồ ghề làm đội hình rối loạn, quân La Mã chọc thủng hàng ngũ, càn quét từ trong ra ngoài. Gần 20.000 binh Macedonia bỏ mạng.
Perseus chạy ra đảo Samothrace và bị bắt. Không còn nương tay, La Mã chia Macedonia thành bốn vùng tự trị – chấm dứt nền quân chủ lâu đời.
Cuộc chiến thứ tư: Hy vọng cuối cùng (150–148 TCN)
Tưởng như mọi chuyện đã kết thúc, thì hơn 20 năm sau, một kẻ mạo danh tên Andriscus xuất hiện, tự xưng là con rơi của Perseus. Với sự giúp sức của người Thrace, ông ta đánh chiếm Macedonia và xưng vương là Philip VI.
La Mã ban đầu coi nhẹ. Một đội quân La Mã bị đánh bại, tướng chỉ huy tử trận. Nhưng rồi một đạo quân lớn hơn tiến vào. Trận Pydna lần hai nổ ra – lần này Andriscus đại bại. Ông bị bắt và biến mất khỏi lịch sử.
Lần này, La Mã không cho Macedonia cơ hội thứ ba. Họ biến toàn bộ vùng đất này thành tỉnh La Mã. Các đồng minh Hy Lạp như liên minh Achaia cũng bị nghiền nát. Đông Địa Trung Hải hoàn toàn nằm trong tay Rome.
Tại sao Macedonia thất bại?
Điều trớ trêu là Macedonia không suy tàn trước khi bị La Mã đánh bại. Họ vẫn giàu có, quân đội vẫn mạnh mẽ. Các vị vua Philip V và Perseus đều không phải kẻ yếu kém. Vậy điều gì khiến họ thất bại?
Trước hết, La Mã đã kiểm soát toàn bộ bán đảo Ý rất vững chắc. Ngược lại, các thành bang Hy Lạp vẫn chia rẽ, dễ bị dụ dỗ.
Quan trọng hơn cả là sự khác biệt quân sự. Phalanx cần địa hình bằng phẳng, đội hình chặt chẽ và chỉ có thể đánh trực diện. Một khi bị chia cắt, nó dễ tan rã. Trong khi đó, binh lính La Mã được huấn luyện để linh hoạt, có khả năng tác chiến độc lập và phản ứng nhanh trước biến động.
Sự cơ động ấy – cộng với chiến thuật khôn ngoan và chính trị khéo léo – đã giúp La Mã không chỉ thắng Macedonia, mà còn trở thành đế chế đầu tiên thống trị toàn vùng Địa Trung Hải. Và từ đó, lịch sử bước sang một chương hoàn toàn mới.
