Lịch Sử Nga

Những hội kín tại Liên Xô sau cái chết của Stalin

Hoạt động ngầm đã trải qua một giai đoạn sôi động sau khi Stalin qua đời: từ các nhóm dân tộc, tôn giáo tới các tổ chức “chủ nghĩa Lenin chân chính”

Từ thời Sa hoàng đến giai đoạn Liên Xô, các hoạt động chính trị ngầm luôn đóng vai trò quan trọng trong lịch sử nước Nga. Tuy thường bị trấn áp khốc liệt, những hội nhóm bí mật này phản ánh khát vọng thay đổi xã hội, từ phong trào khởi nghĩa năm 1825 đến các tổ chức ngầm dưới thời Stalin và nhất là giai đoạn “tan băng” dưới thời Khrushchev. Bài viết dưới đây khái quát sự hình thành, phát triển cũng như lý do dần đi vào thoái trào của các hội nhóm ngầm, giúp chúng ta hiểu hơn về một hiện tượng xã hội đầy phức tạp trong lịch sử Nga – Liên Xô.

Nội dung

Truyền thống hoạt động ngầm trước 1917

Hoạt động chính trị ngầm ở Nga có truyền thống từ rất sớm. Ngay năm 1825, khi sa hoàng Alexander I qua đời, nhóm “Tháng Mười Hai” (Decembrists) đã cố gắng ngăn Nicholas I lên ngôi. Nhóm này xuất thân từ các hội kín đầu thế kỷ 19, tổ chức và nuôi dưỡng khát vọng lật đổ chế độ chuyên quyền. Tuy thất bại, họ để lại dấu ấn sâu sắc trong lịch sử.

Hai thập niên sau, nhóm Petrashevsky quy tụ những trí thức quan tâm đến dân chủ và xã hội chủ nghĩa, mong muốn thay thế chế độ chuyên chế. Trong số đó có Fyodor Dostoevsky còn trẻ, người sau này trở thành nhà văn vĩ đại của Nga. Tuy nhiên, năm 1849, nhóm bị triệt phá, các thành viên bị giam cầm.

Trước cách mạng 1917, phong trào Bolshevik cũng tồn tại chủ yếu dưới hình thức bí mật. Họ in ấn và rải truyền đơn, cài người trong công nhân, và nhiều lần bị cảnh sát Sa hoàng truy bắt. Vậy mà cuối cùng, Bolshevik đã thành công cướp chính quyền tháng 10/1917, cho thấy không phải mọi hoạt động bí mật đều kết thúc trong thất bại.

Đàn áp và tồn tại dưới thời Stalin

Khi Liên Xô ra đời, chính quyền mới tỏ ra hiệu quả hơn trong giám sát dân chúng. Dù vậy, thời Stalin cũng không hoàn toàn dập tắt được mọi tổ chức ngầm. Vấn đề là cần phân biệt giữa những “âm mưu” bị gán ghép và các tổ chức bí mật có thật, vì tình trạng bịa đặt, ngụy tạo chứng cứ diễn ra tràn lan.

Trong bối cảnh đó, vẫn có những tổ chức chống Stalin thật sự, chẳng hạn “Liên Minh Đấu Tranh Cách Mạng” ở Taishet, Siberia (1941), “Đảng Cộng Sản Thanh Niên” tại Voronezh (1947) hay “Liên Minh Dân Chủ” ở Moskva (1951). Sự ra đi đột ngột của Stalin tháng 3/1953 tạo bước ngoặt lớn: bầu không khí chính trị thay đổi gần như ngay lập tức. Những nghi ngờ, bức xúc âm ỉ lâu nay bắt đầu có cơ hội bộc lộ.

Thời kỳ “tan băng” và bùng nổ các nhóm kín

Giai đoạn hậu Stalin được mệnh danh là “thời tan băng” (The Thaw). Theo lời nhà bất đồng chính kiến Vladimir Bukovsky, trong thập niên 1950–1960, có hàng trăm tổ chức, hội nhóm bí mật đã mọc lên khắp Liên Xô. Một số chỉ là diễn đàn thảo luận văn chương và tư tưởng; số khác in truyền đơn và công khai tố cáo chính sách của nhà nước; lại có những tổ chức kích động lật đổ bằng cách kêu gọi cách mạng.

Bất chấp quy mô nhỏ và rời rạc, không đủ sức lật đổ chế độ, những nhóm này phản ánh không khí sôi động hậu Stalin, nơi công chúng khao khát tự do biểu đạt sau nhiều năm bị kiểm duyệt.

Ba loại hình nhóm kín

Nhóm dân tộc chủ nghĩa: tập trung bảo vệ tiếng nói, văn hóa của các dân tộc ít người (như Estonia, Latvia, Lithuania, Ukraine), hoặc khơi gợi tinh thần độc lập chống lại sự “Nga hóa”.
Nhóm tôn giáo: nhiều cộng đồng Baptist, Chứng Nhân Giê-hô-va, Do Thái giáo, Chính Thống… muốn giữ quyền thực hành lễ nghi, truyền đạo mà không bị nhà nước can thiệp.
Nhóm chính trị – tư tưởng: đa dạng mục đích nhưng nhìn chung, phê phán chế độ theo các hướng khác nhau; có nhóm vẫn ủng hộ nền tảng xã hội chủ nghĩa, số khác đi xa hơn, đòi thay đổi hoàn toàn.

Ở các vùng phía Tây Liên Xô (Latvia, Lithuania, Estonia) hoặc khu vực Ukraine, tình cảm dân tộc dâng cao khi những người từng bị giam ở Gulag trở về. Năm 1956, cách mạng Hungary bùng nổ càng khiến tâm lý chống Nga hoặc mong chờ độc lập tăng mạnh. Tôn giáo cũng là nguồn kích thích: từ lâu, nhà nước Xô Viết xem hoạt động truyền bá tín ngưỡng là “phản động”. Tuy vậy, ở giai đoạn “tan băng”, nhiều nhóm tín đồ vẫn liều lĩnh thành lập “hội kín” để giữ vững niềm tin.

Những nhóm chính trị tiêu biểu thời Khrushchev

Sau khi Stalin mất, nhà lãnh đạo mới Nikita Khrushchev tiến hành một số cải cách, cởi mở hơn so với Stalin. Trong vòng chưa đầy 3 năm sau 1953, hàng loạt hội nhóm chính trị ngầm xuất hiện. Hai tổ chức nổi bật hình thành cuối năm 1956 là:

Nhóm do Revolt Pimenov (1931–1990) lãnh đạo ở Đại học Tổng hợp Leningrad.
Nhóm do Lev Krasnopevtsev (sinh 1930) chỉ huy ở Đại học Tổng hợp Moskva.

Đa phần thành viên còn trẻ, có cả đảng viên Đảng Cộng sản hoặc Đoàn Thanh niên (Komsomol). Họ in truyền đơn, tổ chức họp bí mật. Ví dụ, nhóm Pimenov bàn về “phương pháp hợp pháp đấu tranh vì dân chủ” và “sự thật về cách mạng Hungary”, soạn tài liệu chỉ trích thực trạng Chủ nghĩa Cộng sản Xô Viết, đòi “ruộng đất cho nông dân, nhà máy cho công nhân, văn hóa cho trí thức”.

Dù vậy, những nhóm này sớm bị KGB phát hiện. Cuối năm 1957, 11 thành viên nhóm Leningrad và 9 người nhóm Moskva bị kết tội “hoạt động phản cách mạng” và lĩnh án từ 3 đến 10 năm lao động cải tạo.

Họ thực sự “chống Liên Xô” hay không?

Nhiều người ngỡ rằng sự trỗi dậy các nhóm ngầm chứng tỏ dân chúng ghét bỏ chế độ Xô Viết và khao khát thoát ly khỏi Chủ nghĩa Cộng sản. Thế nhưng, trong thập niên 1950, phần lớn các nhóm tự coi mình là “sửa chữa sai lầm” chứ không phủ nhận toàn bộ hệ thống.

Họ không đòi tư bản hóa, cũng không kêu gọi kiểu tự do phương Tây. Họ mơ về “chủ nghĩa Lenin chân chính”, mong mở rộng dân chủ, tự do ngôn luận mà vẫn duy trì trụ cột XHCN. Những nhóm như “Liên Minh Đấu Tranh Vì Sự Phục Hồi Chủ Nghĩa Lenin” (1963) của Petro Grigorenko tuyên bố không phải lật đổ chế độ, mà xóa bỏ di sản sai lầm của Stalin và quay về “đường lối chân chính của Lenin”.

Làn sóng này có chung động lực: họ được truyền cảm hứng từ chính Khrushchev, người từng hứa điều chỉnh sai phạm giai đoạn trước, đặc biệt sau “Bài phát biểu bí mật” tháng 2/1956 tiết lộ các tội ác của Stalin. Nhiều trí thức trẻ, như nhà thơ – sử gia Igor Volgin, nói: “Thế hệ của chúng tôi chống Stalin nhưng không chống Xô Viết. Chúng tôi muốn đẩy nhanh quá trình chữa lành đó.”

Nguyên nhân bùng nổ

Vì sao đầu thời Khrushchev, các hoạt động bí mật lại phát triển mạnh?

Khrushchev “vạch trần” Stalin: Sau Thế chiến II, nhiều người đã bất mãn với chính sách đàn áp. Đến năm 1956, Khrushchev chính thức phê phán Stalin, khiến ai nấy tin rằng “thời kỳ khủng bố đã qua”. Án tử hình hoặc 25 năm lao động khổ sai vì quan điểm chính trị hầu như không còn.
Chiến tranh Hungary (mùa thu 1956): Cùng năm Khrushchev lên án Stalin, Liên Xô lại đem xe tăng dập tắt cuộc nổi dậy Hungary. Điều này khiến những người trông mong “đổi mới” sửng sốt, hoang mang: phải chăng chẳng có gì thay đổi sau cái chết của Stalin?
Tâm lý tuổi trẻ “mạo hiểm”: Nhiều sinh viên, trí thức trẻ muốn góp sức vào lịch sử, muốn hành động như các bậc anh hùng thời chiến, hay như những Bolshevik bí mật trước 1917.
Thiếu diễn đàn công khai: Tại Liên Xô, không có kênh chính thức để thảo luận, tranh luận chính trị. Báo chí, hội đoàn đều chịu kiểm duyệt gắt gao. Vì vậy, ai muốn đấu tranh tư tưởng gần như phải hoạt động ngầm.

Học vấn tăng cao, cộng với sự liên hệ rộng rãi hơn với thế giới bên ngoài sau 1953, càng khiến những ý tưởng cải tổ xã hội được trao đổi sôi nổi, thúc đẩy việc thành lập hội nhóm “bí mật”.

Đọc thêm:

Quy mô và tài liệu KGB

Các tài liệu, hồ sơ KGB cung cấp thông tin đáng kể về hoạt động ngầm, nhưng cũng thiên lệch do phản ánh góc nhìn của cơ quan an ninh. Nhiều nhóm tồn tại chớp nhoáng rồi tan rã mà không bị bắt, nên chúng ta khó có số liệu tổng thể chính xác.

Năm 1962, KGB báo cáo cho Trung ương Đảng rằng trong 6 tháng đầu năm, 60 “nhóm chống Xô Viết” với hơn 200 thành viên đã bị triệt phá. Con số này liên quan đến bối cảnh năm 1962, khi giá cả tăng và bất ổn xã hội gia tăng. Dù vậy, nếu lấy mốc này làm trung bình, ta thấy hàng trăm nhóm bí mật đã xuất hiện thời Khrushchev, nhưng vẫn quá nhỏ so với hơn 200 triệu dân.

Sự gia tăng số lượng truyền đơn

Nếu lúc đầu các nhóm chỉ in dăm chục tờ rơi, đến đầu thập niên 1960, có nhóm in hàng trăm, thậm chí hàng nghìn tờ.

Tháng 2/1963, nhóm “Liên Minh Tư Tưởng Tự Do” (Union of Free Thought) rải 350 tờ rơi quanh Moskva, còn giấu 550 tờ chưa kịp phân phát.
Tháng 4/1964, KGB tìm thấy 850 tờ rơi của “Liên Minh Dân Chủ Xã Hội” (Democratic Union of Socialists) ở Leningrad, Novosibirsk, Kazan, Kharkov.

Ban đầu, sinh viên và trí thức trẻ là nhóm nòng cốt. Nhưng càng về sau, công nhân bất mãn cũng lập hội. Dù có những tên gọi “đậm chất XHCN” như “Liên Minh Đấu Tranh Phục Hồi Chủ Nghĩa Lenin” hay “Mặt Trận Xã Hội Dân Chủ Cách Mạng”, nhiều nhóm bắt đầu đi xa hơn: đòi tăng lương, giảm giờ làm, trả tự do tù nhân chính trị và hô hào “cách mạng XHCN mới”.

Một số nhóm như “Liên Minh Khủng Bố Bí Mật” (Tashkent, 1963), hay vụ âm mưu đánh bom trạm gây nhiễu sóng ở Minsk cũng xuất hiện. Trong đó, ba người đã có vũ khí, kíp nổ, đạn pháo. Ở Voronezh, nhóm trẻ tự xưng “Đảng Quốc Xã” (National Socialist Party) còn sưu tầm súng tự động, lựu đạn.

Dĩ nhiên, những trường hợp cực đoan như vậy vô cùng hiếm và thậm chí khó tin trong môi trường Liên Xô. Có lo ngại KGB đã dàn dựng. Nhưng một số nguồn phỏng vấn đương đại xác nhận tính chân thực của vài vụ, thí dụ người chủ mưu ở Minsk (Sergei Khanzhenkov) kể lại khá phù hợp với báo cáo KGB.

Ngụy tạo nhóm “ma”

Điều thú vị là không chỉ KGB mới dựng chuyện, đôi khi bản thân cá nhân bất mãn cũng tự tạo các hội ma. Năm 1960, D. Kruritskii (đảng viên kỳ cựu, từng được khen thưởng thời chiến) bị bắt vì dán truyền đơn, gửi hơn 230 thư nặc danh đe dọa Khrushchev nhân danh “Ủy Ban Giải Phóng” – thực tế chỉ có một mình ông ta. Lý do: nếu chính quyền tưởng đây là tiếng nói của cả tập thể, họ sẽ xem xét nghiêm túc hơn.

Thay đổi cách đàn áp

Sang thập niên 1960, chính quyền Liên Xô thay đổi chiến thuật. Thay vì phạt nặng tất cả, họ chỉ bỏ tù kẻ cầm đầu và cho các thành viên khác hình thức kỷ luật nhẹ hơn, như:

Đuổi việc, đuổi học.
Ghi “vết đen” vào hồ sơ, ảnh hưởng cơ hội thăng tiến.
Đe dọa rằng nếu tái phạm sẽ bị trừng phạt nặng.

Mục đích: vẫn trấn áp, nhưng “mềm” hơn, tránh khiến dư luận bất mãn, đồng thời răn đe số đông mà không cần lạm dụng bỏ tù hàng loạt như thời Stalin.

Suy thoái từ giữa thập niên 1960

Tài liệu cho thấy, từ 1963–1964, tần suất tờ rơi chống Xô Viết giảm mạnh: từ 11.000 tờ nửa đầu năm 1963 xuống 3.000 tờ cùng kỳ 1964, và tiếp tục giảm hơn nửa năm 1965.

Nhiều lý do giải thích sự suy thoái này:

Tính hiệu quả thấp, rủi ro cao: Những nhóm ngầm nhỏ lẻ gần như không thể tác động đại chúng. Người dân thậm chí không biết các tổ chức này tồn tại.
Chế độ Brezhnev ổn định hơn, bớt xáo trộn, kinh tế và mức sống chung được cải thiện so với giai đoạn chiến tranh và hậu chiến trước đó.
Niềm tin vào lý tưởng cộng sản của thế hệ trẻ thời Khrushchev dần suy giảm khi họ thấy thực tế chênh lệch với lời hứa cải tổ.
KGB ngày càng chuyên nghiệp, theo dõi, ngăn chặn các mầm mống từ sớm.
Nhà nước kết hợp tốt hơn carrot and stick (“cây gậy và củ cà rốt”): cung cấp ưu đãi vật chất và cơ hội cho ai tuân thủ, song sẵn sàng kỷ luật nghiêm người đi ngược.

Những cá nhân vẫn kiên trì phản biện chuyển sang lối đấu tranh công khai, “trong khuôn khổ luật pháp” để đòi quyền tự do ngôn luận, tôn giáo, dân tộc. Họ tin cách này hiệu quả hơn làm truyền đơn bí mật. Họ còn tìm cách tiếp cận giới trí thức phương Tây, báo quốc tế, gây áp lực dư luận lên chính quyền Liên Xô. Chính phong trào “dissident” (bất đồng chính kiến) về sau mới thật sự thu hút sự chú ý toàn cầu, gây “sốt ruột” cho chính phủ Liên Xô.

Vài tài liệu như của Ludmilla Alexeyeva cho thấy, trong thập niên 1980, có sự quay lại của một số hình thức hoạt động bí mật, nhưng đã khác nhiều so với thời Khrushchev. Đến khi chính sách glasnost (công khai) nhen nhóm cuối thập niên 1980, dòng chảy ngầm này có cơ hội công khai hẳn. Tiêu biểu, Revolt Pimenov – người từng lãnh đạo nhóm ngầm thập niên 1950 – năm 1990 đã trở thành đại biểu tại Quốc hội (Congress of People’s Deputies), mở ra bước ngoặt về quyền bày tỏ chính kiến.

Tóm lại

Hoạt động ngầm đã trải qua một giai đoạn sôi động sau khi Stalin qua đời: từ các nhóm dân tộc, tôn giáo tới các tổ chức “chủ nghĩa Lenin chân chính” và cả một số nhóm cực đoan hiếm hoi. Tuy nhỏ và mong manh, chúng phản ánh khát vọng cải tổ, nhu cầu lên tiếng trong xã hội Liên Xô. Bước sang giai đoạn Brezhnev, trào lưu này thu hẹp vì hiệu quả hạn chế và vì nhà nước thắt chặt kiểm soát, đồng thời ban hành chính sách tương đối “mềm” nhằm vô hiệu hóa phản kháng.

Song, hạt mầm ý thức về tự do biểu đạt mà những nhóm bí mật gieo trồng vẫn sống sót, sau này trỗi dậy trong phong trào dissident công khai. Câu chuyện về các hội nhóm ngầm thời Khrushchev qua đó trở thành một chương sử đặc biệt, nơi những thử nghiệm chính trị dù không thành công về ngắn hạn vẫn đặt nền móng cho thay đổi lâu dài trong xã hội Liên Xô.