Người Ai Cập cổ đại, với nền văn hóa rực rỡ kéo dài hàng nghìn năm, luôn tạo nên sức hút mãnh liệt đối với hậu thế. Những kim tự tháp huyền bí, lăng mộ hoàng gia lộng lẫy, hay những cuốn sách được chôn theo người chết… tất cả đều khiến chúng ta tò mò về quan niệm của họ đối với cái chết và thế giới bên kia. Trong văn hóa Ai Cập cổ, niềm tin về cuộc sống vĩnh hằng sau khi chết có ảnh hưởng sâu sắc đến mọi khía cạnh cuộc sống, từ chính trị, tôn giáo, đến nghệ thuật và cấu trúc xã hội. Họ không chỉ đặt nặng nghi thức tang lễ mà còn để lại cho chúng ta vô vàn hiện vật liên quan đến việc ướp xác, xây dựng mộ phần, và các văn bản có tính chất “hướng dẫn” linh hồn bước sang cõi khác.
Dưới đây, chúng ta sẽ đi qua từng khía cạnh đặc trưng của tín ngưỡng Ai Cập cổ đại về thế giới bên kia, từ chuyện các vị thần hộ mệnh, nghi lễ ướp xác, cấu trúc phức tạp của không gian Duat, cho đến đỉnh điểm là nghi thức “cân tim” định đoạt số phận linh hồn.
Người Ai Cập rất tin vào kiếp sau
Người Ai Cập cổ đại không coi cái chết là dấu chấm hết, mà nhìn nhận nó như một giai đoạn chuyển tiếp sang hình thái sống mới. Họ tin rằng ở thế giới bên kia – thường được mô tả như “Cánh Đồng Lau Sậy” (Field of Reeds) – con người có thể tiếp tục làm nông, sống trong ngôi nhà quen thuộc, sử dụng các vật dụng hằng ngày, và tái ngộ với những người thân đã khuất. Điểm khác biệt duy nhất: nơi ấy không còn tồn tại hiểm nguy, bệnh tật hay thất bại.
Trong suốt chiều dài lịch sử Ai Cập, niềm tin này đã trải qua nhiều biến thể, song cái “khung” chính vẫn không đổi: người chết sẽ được tái sinh trong thế giới của vị thần Osiris. Ban đầu, chỉ hoàng gia và tầng lớp quý tộc có “đặc quyền” bước vào cõi bên kia. Nhưng dần dần, cơ hội ấy được mở rộng ra cho bất cứ ai có đủ điều kiện kinh tế để tổ chức tang lễ và xây dựng mộ phần theo nghi thức chuẩn. Sự kết hợp giữa tâm linh và thực hành xã hội này cho thấy người Ai Cập cổ đại khao khát kéo dài “cuộc sống” mãi mãi, cả về mặt vật chất lẫn tinh thần.
Ở thời hiện đại, chúng ta khám phá được rất nhiều văn bản, hiện vật, hình vẽ mô tả hành trình sang thế giới bên kia của người Ai Cập – từ văn tự Kim Tự Tháp (Pyramid Texts), văn tự Quan Tài (Coffin Texts) đến “Cuốn Sách Của Người Chết” (Book of the Dead). Mặc dù thế, vẫn còn vô số bí ẩn chưa lời giải, bởi hệ thống tín ngưỡng Ai Cập vô cùng phức tạp và thường kết hợp với những thực hành ma thuật, bùa chú phong phú.
Osiris và cõi Duat
Trong thần thoại Ai Cập, Osiris được coi là vị vua tối cao cai quản cõi chết. Chính câu chuyện về Osiris – bị sát hại và chặt thành nhiều mảnh bởi người em trai Seth, sau đó được Isis và Nephthys ghép lại và hồi sinh – đã đặt nền tảng cho tư tưởng “tái sinh” trong văn hóa Ai Cập cổ đại. Khi được hồi sinh, Osiris không thể tiếp tục sống ở cõi trần, nên Duat (vùng âm giới) được tạo ra để ông ngự trị.
Người Ai Cập cổ đại thường bị hiểu lầm là “ám ảnh với cái chết” do hàng loạt lăng mộ, vật phẩm tùy táng, và các loại văn tự dành riêng cho tang lễ được khai quật. Nhưng nhìn sâu xa, họ ám ảnh với sự sống vĩnh cửu hơn là cái chết. Họ muốn đảm bảo rằng cuộc sống thế gian – vốn tươi đẹp nhưng vô thường – có thể tiếp tục một cách trọn vẹn ở “Cánh Đồng Lau Sậy” (A’Aru). Phàm những gì diễn ra ở trần thế, nếu tốt đẹp, họ mong muốn tái hiện ở cõi bên kia, từ việc canh tác, sinh hoạt đến gặp gỡ thân quyến.
Nghi lễ chôn cất ở Ai Cập cổ đại vì thế mô phỏng quá trình “tái tạo” giống như khi Osiris được ghép lại cơ thể và hồi sinh. Các lăng mộ, nghi lễ ướp xác, cùng đủ loại “bùa phép” cũng là nhằm “hỗ trợ” người chết tái sinh, gia nhập thế giới của Osiris. Trong thế giới quan ấy, Duat vừa là không gian linh thiêng vừa là cánh cửa sang một “cõi nhân sinh” khác. Duat không tối tăm tuyệt vọng như quan niệm “địa ngục” trong nhiều nền văn minh, mà đơn giản là cõi chuyển tiếp. Để tiến vào Duat, linh hồn phải trải qua hàng loạt thử thách, trong đó, nổi bật nhất là nghi thức “cân tim”.
Các vị thần gắn liền với sự chết
Osiris – Cai quan địa phủ
Đứng đầu “vương quốc” Duat là Osiris, vị thần tượng trưng cho sự hồi sinh, nông nghiệp, và trật tự vũ trụ. Sự hiện diện của Osiris trong tâm thức người Ai Cập thể hiện khát vọng được sống tiếp sau khi chết, giống như ông đã vượt qua cái chết nhờ bàn tay của Isis.
Isis và Nephthys – Những vệ thần
Isis (vợ của Osiris) và Nephthys (vợ của Seth) là hai nữ thần quan trọng trong tang lễ Ai Cập. Họ được xem là người khóc tang, hỗ trợ quá trình chuẩn bị thi thể và linh hồn. Thậm chí, phong tục Ai Cập xưa còn thuê các phụ nữ khóc mướn để mô phỏng nỗi đau đớn của Isis và Nephthys trong đám tang, hy vọng kích hoạt sức mạnh hồi sinh của Osiris cho người quá cố.
Anubis – Người dẫn đường cõi âm
Với chiếc đầu chó rừng đặc trưng, Anubis là vị thần bảo hộ cho quá trình ướp xác và hướng dẫn linh hồn đi qua Duat. Chính Anubis đón nhận và dẫn đường cho linh hồn từ thời điểm người đó vừa “tắt thở” nơi cõi trần. Con gái của Anubis, Qebhet, cũng giữ vai trò an ủi, cung cấp nước mát cho linh hồn đang chờ phán xét.
Thoth – Ghi lại phán quyết
Thần Thoth (thường hiện diện với đầu chim ibis) phụ trách việc viết và lưu trữ kiến thức, đồng thời đảm bảo mọi lời phán xét tại buổi cân tim được ghi chép chính xác. Thoth còn liên quan đến thần thoại Osiris khi trợ giúp Isis che giấu con trai Horus và chữa lành mắt Horus bị Seth đánh trọng thương.
Ma’at – Hiện thân của sự cân bằng
Ma’at là nữ thần đại diện cho chân lý, công lý và sự hài hòa của vũ trụ. Chiếc lông vũ của Ma’at đóng vai trò quan trọng trong nghi thức cân tim: nếu tim nặng hơn lông vũ, linh hồn sẽ bị hủy diệt; còn nếu cân bằng, linh hồn ấy được đi tiếp đến A’Aru.
Các thành tố của linh hồn
Một điểm đặc biệt trong tín ngưỡng Ai Cập là khái niệm linh hồn vô cùng phức tạp. Họ cho rằng mỗi con người gồm nhiều thành tố (có khi năm, bảy, hoặc chín, tùy văn bản), với chức năng riêng biệt. Chính quan niệm đa thành tố này lý giải vì sao nghi thức ướp xác, lễ mở miệng (opening of the mouth) và các dạng bùa chú lại phức tạp đến thế.
Khat – Xác phàm: Khat là thân xác vật lý. Khi qua đời, người Ai Cập ướp xác để Khat không bị phân hủy, nhờ đó linh hồn vẫn có thể nhận ra “nhà cũ” của mình và tiếp nhận lễ vật (thức ăn, đồ uống) được hậu thế dâng cúng.
Sahu – Vía: Sahu là “mô hình” siêu nhiên của thể xác. Đây là phiên bản vô hình mà linh hồn dùng để tương tác với cõi trần, có thể hiện về trong giấc mơ hoặc tìm cách “trả thù” những kẻ đã làm hại người chết khi còn sống.
Ren – Tên gọi: Với người Ai Cập, tên gọi (Ren) hàm chứa một sức mạnh đặc biệt. Họ tin rằng được ghi tên và được người khác gọi đúng tên sẽ giúp cá nhân “tồn tại” mãi mãi. Vì thế, khi kẻ thù muốn “hủy hoại” ai đó, họ thường xóa hoặc đục bỏ tên của người ấy khỏi bia mộ, đền thờ. Đây cũng là lý do các pharaoh hay khắc tên mình trên công trình để trường tồn qua thời gian.
Ka – Năng lượng sống: Ka được xem gần giống khái niệm “linh hồn” trong nhiều tôn giáo ngày nay. Ka rời khỏi thể xác khi người đó qua đời, để rồi tiếp tục tồn tại trong thế giới bên kia. Ka cũng là phần cần tiếp nhận lễ vật từ cõi trần thông qua Khat.
Ba – Tính cách riêng: Ba đôi khi cũng được dịch là “linh hồn,” nhưng nó nhấn mạnh đến khía cạnh “cá tính” của mỗi người. Ba thường được miêu tả như con chim có đầu người, có thể tự do di chuyển giữa cõi âm và dương. Đáng chú ý, dạng số nhiều “Baw” của khái niệm này có nghĩa là “danh tiếng” hoặc “sức mạnh,” phản ánh quan điểm rằng cá tính và danh tiếng của con người liên quan mật thiết đến nhau.
Sechem – Sinh lực: Sechem khá bí ẩn, được cho là “năng lượng sống” hay “quyền năng” của một cá nhân. Một số nhà nghiên cứu coi Sechem tương đương với sức mạnh tinh thần, giúp duy trì sự tồn tại của linh hồn sau khi chết.
Akh – Sự hòa hợp giữa Ka và Ba:: Akh là tổng hòa của Ka và Ba, thường được gọi là “tinh thần”. Trong các văn tự cổ, Akh dường như kết nối linh hồn với khả năng suy nghĩ, nhận thức. Văn bản cổ “Pyramid Texts” từng viết: “Xác thịt thuộc về mặt đất, còn Akh thuộc về cõi bên kia.” Akh cũng có thể trở lại trần gian trong giấc mơ hay dưới dạng “bóng ma,” tương tự như Sahu.
Shuyet – Cái bóng: Shuyet là cái bóng của con người. Người Ai Cập cho rằng bóng luôn theo sát ta nên cũng là một phần linh hồn. Họ tin Shuyet mang yếu tố bảo vệ, như “người gác” cho linh hồn.
Ab (Tim): Cuối cùng, Ab – trái tim theo khía cạnh tinh thần – được coi là trung tâm cảm xúc, tư cách đạo đức của mỗi người. Đây cũng là chìa khóa để bước qua nghi thức cân tim, quyết định người ấy có được đến A’Aru hay không.
Cấu trúc của Duat
Duat – cõi âm trong tín ngưỡng Ai Cập – được nhắc đến trong nhiều văn bản tang lễ, đặc biệt là Amduat (xuất hiện từ các lăng mộ thuộc Tân Vương Quốc) và “Book of Gates.” Trong Amduat, Duat được miêu tả như “thế giới song song” tồn tại phía bên kia ranh giới hoàng hôn và bình minh. Đây cũng là nơi thần Mặt Trời Ra (Re) di chuyển ban đêm, chiến đấu với các thế lực hỗn loạn, đặc biệt là con quỷ rắn Apophis.
Khung cảnh và sinh vật trong Duat
Theo “Book of Gates,” Duat được chia thành 12 “cổng” tương ứng với 12 giờ của đêm. Mỗi cổng có các sinh vật và thần linh canh giữ, từ sông lửa, sư tử mình chim ưng, đến con quỷ Apophis luôn chực chờ nuốt Mặt Trời. Linh hồn muốn đi qua phải biết tên các cổng, những câu thần chú đối ứng, hoặc chứng tỏ mình xứng đáng.
Ở “Field of Reeds”, linh hồn được hưởng môi trường lý tưởng: không bệnh tật, không thù ghét, chẳng hạn hán. Với họ, đó là phiên bản hoàn hảo của trần thế, nơi gia đình sum họp, công việc ruộng đồng thuận lợi, và đặc biệt, họ được sống chung với thần linh.
Lễ “Mở Miệng”
Trước khi linh hồn thực sự bước vào Duat, nghi thức “mở miệng” được tiến hành trên thi hài hoặc bức tượng của người chết. Nghi thức này đảm bảo các giác quan được “kích hoạt” trở lại, giúp linh hồn ăn, uống và thở ở cõi bên kia. Nghi lễ thường sử dụng một công cụ đặc biệt (hình dáng giống lưỡi liềm) chạm vào miệng, mắt và tai của người quá cố.
Chỉ khi xong xuôi, mộ phần mới được niêm kín, và Anubis bắt đầu công việc dẫn đường, đưa linh hồn đến chỗ phán xét. Ở đây, Qebhet (con gái Anubis) có nhiệm vụ dâng nước mát, xua tan mệt mỏi cho những linh hồn đang xếp hàng chờ đến lượt cân tim.
Chung thẩm và nghi thức cân tim
“Cân tim” là nghi lễ định đoạt số phận quan trọng nhất trong hành trình đến A’Aru. Khi linh hồn bước vào “Hall of Truth”, họ sẽ đứng trước Osiris, Ma’at, Thoth, Anubis và 42 vị thần phán xử khác.
Trước tiên, người chết phải đọc “Tuyên xưng vô tội,” liệt kê 42 tội (tương ứng 42 vị thần), khẳng định mình không phạm tội nào. Đây là cách họ chứng minh bản thân sống thiện lương, không sát sinh, không trộm cắp, không làm hại đồng loại. Nếu đáp ứng đủ điều kiện, linh hồn sẽ được chuyển sang bước cân tim.
Anubis sẽ đặt trái tim (Ab) của người quá cố lên một bên cán cân, bên còn lại là chiếc lông vũ trắng của Ma’at. Nếu tim nhẹ bằng hoặc nhẹ hơn lông, linh hồn được xem là “thuần khiết,” được Thoth ghi nhận và cho phép bước tiếp đến A’Aru. Ngược lại, nếu tim nặng hơn, có nghĩa linh hồn chứa đầy tội ác, sẽ bị Ammut nuốt chửng.
Ammut có đầu cá sấu, thân sư tử và mông hà mã – ba loài động vật hung dữ nhất với người Ai Cập. Nếu tim bị Ammut ăn, linh hồn ngay lập tức diệt vong, không còn “tồn tại” ở bất kỳ cõi nào. Khái niệm “địa ngục” không thực sự hiện diện trong tín ngưỡng Ai Cập; cái đáng sợ nhất là “vô tồn,” tức linh hồn hoàn toàn chấm dứt, không còn khả năng tái sinh.
Tử thư Ai Cập
Nhắc đến các văn bản tang lễ Ai Cập, “Tử Thư Ai Cập” (hay dịch sát hơn là “Sách Chuẩn Bị Cho Ngày Tạ Thế”) chính là tác phẩm nổi tiếng và quan trọng bậc nhất. Khởi nguồn từ cuối thời Trung Vương Quốc, cuốn sách này trở nên phổ biến suốt thời Tân Vương Quốc, được sao chép và chôn kèm trong mộ của hoàng gia, tầng lớp quý tộc, và cả thường dân có điều kiện.
“Book of the Dead” thực chất là tuyển tập các thần chú, bùa hộ mệnh, hướng dẫn giúp người chết tự tin đối mặt với các chướng ngại ở Duat. Có tổng cộng 192 thần chú đã được phát hiện, tuy không bản sao nào chứa đầy đủ tất cả. Mục đích chính: hỗ trợ linh hồn “tái kích hoạt” giác quan (như nghi thức mở miệng), vượt qua 12 cổng của Duat, trả lời các câu hỏi từ thần linh, và cuối cùng là vượt ải cân tim.
Nội dung cuốn sách thường chia thành bốn phần lớn:
- Tiếp Cận Cõi Âm: Linh hồn được Anubis đón nhận và hỗ trợ “tái kết nối” với các giác quan.
- Phục Sinh Cùng Thần Mặt Trời: Linh hồn “đồng hành” cùng thần Ra trong hành trình vượt đêm tối.
- Đi Qua Duat: Linh hồn đối mặt những cạm bẫy, yêu quái, cần sử dụng các câu thần chú để vượt qua.
- Cân Tim Và Vào A’Aru: Phần quan trọng nhất, nơi linh hồn chứng minh sự trong sạch và được trao quyền sống vĩnh hằng.
Các “minh văn kim tự tháp” là tập hợp kinh văn thần bí lâu đời nhất (khoảng 2400 TCN), chỉ dành cho hoàng gia. Về sau, để đáp ứng nhu cầu của tầng lớp quý tộc giàu có nhưng không phải hoàng tộc, người Ai Cập soạn ra minh văn khắc quan tài (tương đương nhưng dành cho quan tài cá nhân). Đến thời kỳ Tân Vương Quốc, Tử Thư Ai Cập ra đời, “dân chủ hóa” triệt để quyền tiếp cận “cõi bên kia” cho mọi người có đủ khả năng chi trả.
Nhờ vậy, giấc mơ trở thành một “Osiris mới” ở thế giới bên kia không còn là đặc quyền của bậc quân vương. Đó cũng là một bằng chứng cho thấy xã hội Ai Cập có sự chuyển biến, khi niềm tin tôn giáo và phong tục tang lễ dần lan rộng đến nhiều tầng lớp.
Tóm lại
Thông qua các bằng chứng khảo cổ và văn tự để lại, chúng ta thấy rõ: Người Ai Cập cổ đại không chỉ tôn thờ thần linh như những thế lực siêu nhiên, mà còn xem bản thân có khả năng “trở thành thần” sau khi chết, hoặc ít nhất sống cùng thần trong thế giới vĩnh hằng. Nhờ hàng loạt nghi thức, bùa phép, và văn bản hướng dẫn như “Book of the Dead,” hành trình sang Duat được “lập trình” kỹ lưỡng. Bất kỳ linh hồn nào, dù là pharaoh hay thường dân, nếu tuân thủ đúng nghi lễ và sống ngay thẳng sẽ có cơ hội tái sinh và thần thánh hóa bên cạnh Osiris.
Chính điều này tô đậm khát vọng trường sinh, sợ hãi hư vô, cùng tinh thần thực hành tôn giáo bền bỉ của người Ai Cập. Họ đầu tư rất nhiều công sức và của cải vào việc ướp xác, xây mộ, làm bùa, sáng tác thần chú… chỉ để đảm bảo “hành trình sau cùng” được suôn sẻ. Và nếu tim nhẹ nhàng như chiếc lông vũ Ma’at, họ tin rằng bản thân sẽ tận hưởng một cuộc sống viên mãn, nơi “mùa xuân không bao giờ tàn,” có đủ gia đình, bạn bè, tài sản, và thần linh làm bạn. Điều này không chỉ phản ánh trình độ văn minh, tư duy triết học thâm sâu, mà còn cho thấy một quan niệm rất đẹp về sự đoàn tụ, công bằng và hi vọng sau cái chết.
Ngày nay, những lăng mộ tráng lệ, xác ướp nguyên vẹn, hay văn bản tang lễ tinh vi của người Ai Cập vẫn tiếp tục thu hút giới khảo cổ và công chúng toàn cầu. Mỗi khám phá mới mở ra cánh cửa cho chúng ta hiểu thêm về cách một nền văn minh vĩ đại đã suy nghĩ và đối diện với chủ đề luôn ám ảnh nhân loại: cái chết. Trong sự tôn thờ cái chết ấy lại ẩn chứa niềm khao khát bất tử, vừa nhuốm màu huyền bí, vừa toát lên tư tưởng nhân văn sâu sắc, khiến Ai Cập cổ đại mãi mãi là một trong những nền văn hóa quyến rũ nhất trong lịch sử loài người.
