Khi nhắc đến La Mã cổ đại, ta thường nghĩ đến những đấu sĩ can trường, những vị tướng chinh phạt bốn phương, hay những thượng nghị sĩ hùng biện giữa điện Capitol. Nhưng giữa bức tranh hào nhoáng ấy, có một nửa thế giới dường như bị che lấp — đó là phụ nữ La Mã.
Họ không được phép bỏ phiếu, không ngồi vào ghế nghị sự, không được làm quan hay giữ các chức vụ công quyền. Thậm chí, nhiều người trong số họ, dù có của cải riêng, vẫn không thể tự ý bán mảnh đất của chính mình nếu không có một người đàn ông đứng tên đồng ý.
Với người La Mã, phụ nữ bị xem là yếu đuối về lý trí, dễ bị xúi giục và cần phải được… canh chừng. Lối nghĩ này không chỉ là thành kiến truyền miệng – nó đã ăn sâu vào hệ thống luật pháp và phong tục xã hội. Nhà chính trị gia nổi tiếng Cato the Elder từng tuyên bố thẳng thừng trước Thượng viện rằng tổ tiên La Mã không bao giờ cho phép phụ nữ tự ý quyết định bất cứ điều gì – dù là chuyện cá nhân – nếu không có một người giám hộ nam bên cạnh. Với ông, phụ nữ là những sinh vật cần phải sống trọn đời dưới quyền lực của người cha, người chồng, hay một người giám hộ do gia đình chỉ định.
Bị trói buộc bởi luật giám hộ: Tutela Mulierum
Trong xã hội La Mã, dù có tiền bạc hay học thức đến đâu, một người phụ nữ vẫn bị gắn chặt với một thứ gọi là tutela mulierum – chế độ giám hộ dành riêng cho phụ nữ.
Nói một cách dễ hiểu, nếu một người phụ nữ không còn cha, cũng không kết hôn theo kiểu “thuộc quyền chồng”, thì trên lý thuyết cô ấy là người độc lập (sui iuris). Nhưng trên thực tế, cô vẫn cần có một “ông giám hộ” – người sẽ đứng tên xác nhận những giao dịch tài chính, hợp đồng đất đai, hoặc bất cứ thỏa thuận pháp lý nào cô muốn thực hiện.
Trớ trêu là, người giám hộ này không trực tiếp quản lý tài sản của cô. Nhưng ông ta có thể… cản trở. Tệ hơn, một số giám hộ (gọi là tutores legitimi, thường là người thân bên nội) đã lợi dụng vai trò đó để đóng băng tài sản, kéo dài các thủ tục, hoặc thậm chí ngăn cản người phụ nữ sử dụng chính tài sản của mình – chỉ vì họ có thể.
May thay, không phải ai cũng ủng hộ sự bất công này. Hoàng đế Claudius (trị vì từ năm 41 đến 54 CN) đã ra tay chấm dứt hình thức tutores legitimi – một động thái mở đường cho phụ nữ có thêm cơ hội kiểm soát tài sản cá nhân.
Tuy nhiên, mọi chuyện không dừng lại ở đó. Dưới thời Augustus, vị hoàng đế sáng lập triều đại hoàng kim của La Mã, một đạo luật mới mang tên ius liberorum ra đời. Theo đó, bất kỳ phụ nữ nào sinh được ba người con (nếu là công dân tự do) sẽ được miễn hoàn toàn khỏi chế độ giám hộ. Đây là phần thưởng cho sự “hi sinh vì tổ quốc” – vì ở La Mã, tỷ lệ tử vong khi sinh nở cao đến mức việc sinh con được coi là một hành động dũng cảm.
Không ít người đã nhìn nhận đạo luật này như một bước ngoặt trong tiến trình “giải phóng phụ nữ”. Nhưng cũng có học giả lại cho rằng Augustus chẳng sáng tạo gì cả – ông chỉ hợp pháp hóa một thực tế xã hội vốn đã manh nha từ thời La Mã Cộng hòa: phụ nữ đã âm thầm làm chủ tài sản và cuộc đời mình từ lâu.
Dù đúng hay sai, thì đạo luật ấy cho thấy một điều: phụ nữ La Mã không cam chịu nằm im dưới luật lệ. Họ tìm cách lách, thích nghi, và từ từ bẻ cong những sợi dây xiềng trói buộc mình. Và chính từ những kẽ hở nhỏ ấy, một số người đã vươn lên trở thành những thương nhân, nhà đầu tư, hay quản lý tài sản khôn ngoan hơn cả những người đàn ông xung quanh họ.
Hôn nhân và quyền lực
Nếu như luật giám hộ trói buộc phụ nữ về mặt pháp lý, thì hôn nhân chính là sợi dây ràng buộc còn lại – tinh vi hơn, nhưng cũng đầy ảnh hưởng.
Ở La Mã, có hai kiểu hôn nhân chính: hôn nhân “cum manus” và “sine manus” – tạm dịch là “theo tay chồng” và “không theo tay chồng”.
Với hôn nhân cum manus, người phụ nữ về nhà chồng là xem như cắt đứt luôn với gia đình cha mẹ. Cô trở thành người “trong nhà” chồng – không chỉ về nghĩa tình cảm, mà còn cả về pháp lý. Chồng cô có toàn quyền quyết định về tài sản và sinh hoạt của vợ, y như cha từng có khi cô còn là con gái trong nhà.
Nhưng thời thế thay đổi. Càng về sau, kiểu hôn nhân sine manus mới là thứ các gia đình quý tộc ưa chuộng. Với kiểu này, cô dâu vẫn giữ mối quan hệ pháp lý với cha mẹ ruột, tức là vẫn được quyền thừa kế từ cha và vẫn giữ toàn bộ tài sản riêng – dù đã về nhà chồng.
Nghe thì có vẻ lạ, nhưng thực chất, chính kiểu hôn nhân sine manus lại trao cho phụ nữ một lợi thế lớn: họ trở nên độc lập hơn, giữ được tài sản và tên tuổi bên gia đình gốc, và có thể ly hôn dễ dàng nếu cần thiết.
Điều đó mở ra một không gian mới cho phụ nữ La Mã – họ không chỉ là vợ hay mẹ, mà còn là những người thừa kế, chủ đất, nhà đầu tư và người điều hành tài sản. Trong khung cảnh ấy, quyền lực bắt đầu dịch chuyển – không rầm rộ, nhưng ngấm ngầm và chắc chắn.
Những nữ doanh nhân
Thử tưởng tượng một bà chủ La Mã đang ngồi trong căn nhà lát đá mát rượi, đọc các bản kê tài chính, trong khi ngoài sân, nô lệ và quản gia đang thu hoạch oliu, cân đong lúa mì, hay đón khách thuê nhà. Đó không phải là cảnh tượng hiếm gặp – mà là hiện thực sống động của hàng trăm phụ nữ giàu có thời ấy.
Họ không chỉ giữ gìn tài sản gia đình, mà còn đầu tư, cho vay, mua đi bán lại, và quản lý bất động sản chẳng khác gì thương nhân chuyên nghiệp.
Chẳng hạn, Caereillia – một người bạn của Cicero – đã tích góp một gia sản lớn nhờ các khoản đầu tư và cho vay sinh lời. Pompeia Celerina, mẹ vợ của Pliny the Younger, cũng không kém phần tài giỏi trong việc xoay vòng tài chính.
Và rồi có một cái tên khiến cả tam đầu chế phải chùn bước: Hortensia.
Hortensia không chỉ là con gái của một nhà hùng biện lừng danh. Khi nhà nước La Mã muốn đánh thuế vào tài sản của 1.400 phụ nữ giàu có để tài trợ chiến tranh, chính bà là người đứng ra phản đối. Không sợ hãi, không rào đón, Hortensia xuất hiện giữa Forum Romanum – diễn đàn công cộng – và diễn thuyết, như một chính khách thực thụ. Và bà… đã thành công. Một phụ nữ, đơn độc giữa thế giới đàn ông, đã khiến đế chế phải thay đổi quyết định.
Những câu chuyện như vậy không phải là hiếm. Rất nhiều phụ nữ La Mã – từ giới quý tộc đến trung lưu – đã âm thầm vận hành những “đế chế nhỏ” của riêng mình.
Một số thuê người quản lý (gọi là institores) – thường là nô lệ hoặc người tự do được tin tưởng – để tránh phải giao dịch trực tiếp với đàn ông, bảo toàn danh tiếng trong xã hội trọng lễ nghi. Nhưng không ít người tự mình đứng tên, đàm phán, thương lượng, kiện tụng – và chiến thắng.
Tại Pozzuoli, một khu cảng sầm uất thời La Mã, những tấm bảng sáp từ kho lưu trữ ngân hàng ghi lại các giao dịch vay mượn và kiện tụng của phụ nữ – cho thấy họ không chỉ biết đếm tiền, mà còn sẵn sàng đấu lý để bảo vệ nó.
Đất đai, nhà cửa và giấc mơ làm chủ
Không cần đến ngai vàng hay áo choàng tím, nhiều phụ nữ La Mã đã trở thành “nữ vương” theo cách riêng của họ – bằng cách nắm giữ đất đai, nhà cửa và tài sản có thể sinh lời.
Hãy gặp Iunia Libertas, một phụ nữ sống vào thế kỷ I–II CN. Trên tấm bia mộ của mình, bà không nhắc đến chồng hay con cái, mà kể rằng bà có một danh mục tài sản khá ấn tượng: các khu nhà trọ, cửa hàng, và thậm chí cả những căn hộ cho thuê. Bà để lại phần thu nhập từ những tài sản đó cho các nô lệ cũ của mình – như một lời tri ân đầy tự chủ.
Hay như Terentia, vợ của chính khách nổi tiếng Cicero. Bà không chỉ là một quý bà danh giá mà còn là một doanh nhân đích thực: sở hữu rừng, cho thuê đất công để trồng trọt, và quản lý một tòa nhà chung cư giữa trung tâm thành Rome – tất cả là của hồi môn của bà. Cicero từng khen ngợi rằng vợ mình “làm ăn như một người đàn ông”. Đó không phải là lời chê – mà là lời khen cao nhất vào thời ấy dành cho một người phụ nữ biết xoay xở.
Ngay cả trong những câu chuyện nhỏ nhặt đời thường, ta vẫn thấy bóng dáng phụ nữ làm kinh tế. Nhà văn học Marcus Varro kể về người dì của mình – một bà lão điều hành một nông trại chuyên… nuôi chim quý để bán cho các buổi tiệc ở Rome. Mỗi bữa yến tiệc xa hoa nơi thủ đô, là một phần lợi nhuận đổ về từ những cánh chim do phụ nữ tỉnh lẻ nuôi nấng và buôn bán.
Hay như Cornelia Fausta, con gái nhà độc tài Sulla – người đã lặng lẽ mua một căn nhà và sau đó bán lại với giá… gấp ba lần. Nếu không kể tên người bán, chắc ai cũng nghĩ đó là một thương vụ do một nhà đầu tư sừng sỏ nào đó thực hiện. Nhưng không – đó là một người phụ nữ, và bà đã tính toán khôn ngoan hơn không ít đàn ông cùng thời.
Khi phụ nữ làm chủ… gạch, vôi, và cả cảng biển
Không chỉ buôn bán nhà đất, phụ nữ La Mã còn là những nhà công nghiệp thực thụ, điều hành các xưởng sản xuất gạch, buôn dầu ô liu, xuất hàng qua biển và thuê hàng chục công nhân.
Một ví dụ điển hình là Domitia Lucilla the Younger – mẹ của hoàng đế Marcus Aurelius. Bà không chỉ là một quý bà danh giá, mà còn là người đứng đầu mạng lưới sản xuất gạch lớn nhất nhì La Mã.
Domitia thừa kế các mỏ đất sét từ cha, ông nội và chú. Từ đó, bà tổ chức sản xuất gạch trên quy mô công nghiệp: 23 quản lý sản xuất (gọi là officinatores) dưới quyền, nhiều xưởng sản xuất, và hàng ngàn viên gạch mang dấu đóng tên bà đã được tìm thấy tại những công trình vĩ đại nhất: Chợ Trajan, Đền Pantheon, thậm chí cả Đấu trường Colosseum.
Không chỉ Domitia, còn có Antonia Manliola với 3–4 quản lý sản xuất, và Flavia Seia Isaurica, người đã duy trì việc kinh doanh suốt gần ba thập kỷ – một con số không dễ gì đạt được trong ngành xây dựng thời La Mã.
Gạch không phải là tất cả. Ở vùng Istria (nay thuộc Croatia), một biệt thự cổ gần đồi Loron được cho là thuộc sở hữu của Calvia Crispinilla, một phụ nữ từng sống trong triều đình Nero. Bà điều hành một trang trại oliu lớn, có xưởng ép dầu, kho chứa, và cả đội ngũ vận chuyển dầu ra khắp Địa Trung Hải. Nhiều chiếc amphora (vò gốm lớn) đựng dầu đã được khai quật ở vùng Adriatic – trên cổ vò có khắc tên của bà: Calvia Crispinilla.
Điều này cho thấy: phụ nữ không chỉ ngồi trong nhà lo việc bếp núc hay sinh con, mà còn tham gia vào những ngành kinh tế thiết yếu, có tầm ảnh hưởng lớn đến đời sống đô thị La Mã. Gạch để xây nhà, dầu để thắp sáng và nấu nướng – đều có thể mang dấu tay của một nữ doanh nhân đứng sau.
Không ngoa khi nói: trong khi đàn ông La Mã cầm gươm ngoài chiến trận, thì phụ nữ đang cầm sổ sách để xây dựng lại đế chế… từng viên gạch một.
Những nữ chủ nhân của nghề nghiệp và nền kinh tế
Nếu bước vào một xưởng sản xuất thời La Mã, bạn có thể bắt gặp những người phụ nữ không chỉ đang làm việc mà còn đang… điều hành. Không phải là hình ảnh của những bà nội trợ dịu dàng đứng phía sau, mà là những “dominae” – nữ chủ nhân thực sự, có dấu ấn trên từng viên gạch, từng vò dầu, từng sổ sách tài chính.
Số liệu khảo cổ học không nói dối. Trong ngành sản xuất gạch – một lĩnh vực sống còn đối với các công trình công cộng và tư gia – khoảng một phần ba các mỏ đất sét có chủ là phụ nữ. Những dấu đóng tên phụ nữ trên gạch còn tồn tại đến ngày nay, cho thấy họ không chỉ sở hữu mà còn có tầm ảnh hưởng đáng kể trong quy trình sản xuất và phân phối.
Đặc biệt hơn, nhiều phụ nữ còn trụ vững qua thời gian, điều hành doanh nghiệp suốt hàng chục năm liền – điều mà ngay cả các thương gia nam giới cũng không dễ duy trì. Họ làm việc với giới quan chức, ngân hàng, thương nhân nước ngoài. Họ biết chọn người quản lý, biết đầu tư, biết xoay vòng vốn, và biết cách đứng ngoài ánh mắt soi mói của những kẻ mang thành kiến.
Không chỉ gạch và dầu, phụ nữ còn xuất hiện trong lĩnh vực rượu vang, sản xuất ống dẫn nước bằng chì, vận tải biển, và cả buôn bán hàng hoá tại các chợ lớn. Những ngành tưởng như “nặng nề” và “nam tính” lại có dấu tay âm thầm nhưng chắc chắn của phụ nữ khắp nơi trong đế chế.
Có thể họ không bước vào Thượng viện. Có thể tên họ không được khắc trên cổng vòm chiến thắng. Nhưng hãy tin rằng nếu La Mã là một cơ thể sống, thì phụ nữ chính là những mạch máu âm thầm chảy trong lòng nó – đưa dưỡng chất, xây đắp, và duy trì sự sống.
Tóm lại
Người La Mã cổ đại – dù giỏi về tổ chức và luật pháp – vẫn mang trong mình một định kiến nặng nề: rằng phụ nữ thì nhẹ dạ, dễ bị lừa gạt, và không nên có quyền quyết định tài sản. Nhưng lịch sử, bằng những tấm bia mộ, những bảng kê ngân hàng, và những viên gạch đóng dấu tên nữ chủ, đã kể một câu chuyện khác.
Phụ nữ La Mã không chờ ai trao cho mình quyền lực. Họ lặng lẽ tạo ra nó.
Bằng cách sinh con – đúng, nhưng còn bằng cách lập nghiệp. Bằng việc chọn kiểu hôn nhân có lợi hơn. Bằng việc giữ lại quyền thừa kế từ gia đình cha mẹ. Bằng những khoản đầu tư nhỏ ban đầu, để rồi từng bước trở thành người cho vay, người cho thuê, người sản xuất và điều hành.
Ngay cả các học giả La Mã như Gaius và Ulpian, dù sống trong lòng một xã hội đầy định kiến, cũng đã phải thừa nhận: không có lý do gì mà một người phụ nữ trưởng thành lại cần phải có giám hộ. Vì thực tế, họ đang điều hành cuộc sống – và cả nền kinh tế – bằng chính đôi tay mình.
Thế nên, khi nhìn về đế chế La Mã với những bức tượng trắng muốt và các đấu trường sừng sững, ta đừng quên phía sau ánh hào quang ấy, có những người phụ nữ đã chọn cách không chịu khuất phục – không bằng hô vang khẩu hiệu, mà bằng những bản hợp đồng, những viên gạch nung đỏ, và những dòng chữ khắc tên họ để lại cho muôn đời sau.
