Khi một vị thần được tạo ra bởi chính trị, được nuôi dưỡng bằng đức tin và lớn lên nhờ hy vọng của nhiều nền văn hóa, ta có Serapis. Nhưng khi thời đại đổi thay, thần thánh cũng không tránh khỏi số phận.
Từ Alexandria đến toàn La Mã
Serapis được sinh ra tại Alexandria – không bởi một nữ thần, mà bởi tham vọng của Ptolemy I: thống nhất Ai Cập và người Hy Lạp dưới một đức tin chung. Ông không chỉ lấy Osiris – thần của sự sống và cái chết – và Apis – thần bò linh thiêng – mà còn trộn thêm Zeus oai nghiêm, Hades u tối, Dionysus say sưa và cả thần chữa bệnh Asclepius.
Vậy là Serapis vừa là chúa tể của cõi âm, vừa là nguồn sống, vừa là đấng chữa lành. Người ta cầu nguyện ông để được hồi sinh, để được chữa bệnh, để được tái sinh. Trong con mắt những tín đồ ngoại quốc, Serapis là đấng cứu thế.
Và thế là từ Alexandria, tín ngưỡng Serapis vượt Địa Trung Hải: đến Hy Lạp, rồi lan tới thành Rome. Những ngôi đền thờ Serapis mọc lên ở Ý, Thổ Nhĩ Kỳ, Tunisia, Libya, và thậm chí cả nước Anh xa xôi.
Một vị thần bị hiểu nhầm là… Chúa Kitô?
Thật thú vị, trong thời hoàng đế Hadrian (thế kỷ 2), có một bức thư kể rằng nhiều tín đồ ở Ai Cập gọi mình là “Giám mục của Đấng Cứu Thế” – và Hadrian tưởng rằng họ là Kitô hữu. Nhưng có lẽ, họ đang nói đến chính Serapis. Vì giống như Kitô giáo, tín ngưỡng Serapis hứa hẹn sự sống đời sau, sự chuộc tội, sự tái sinh linh hồn.
Một vị thần của thời quá độ, giữa tín ngưỡng truyền thống và tôn giáo độc thần.
Cái chết của một vị thần chính trị
Nhưng rồi, thời thế thay đổi. Khi hoàng đế Theodosius I ra lệnh tiêu diệt các “tà giáo” (tức tôn giáo phi Kitô), các đền thờ Serapis trở thành mục tiêu. Năm 391, Serapeum – ngôi đền tráng lệ nhất của Serapis tại Alexandria – bị thiêu hủy bởi một đám đông Cơ Đốc giáo quá khích.
Những bức tượng thần bị kéo xuống, những bức tường bị phá sập, tên của thần bị cạo khỏi bia đá.
Tất cả, như thể Serapis chưa từng tồn tại.
Một lời kết từ tro tàn
Serapis, dù là một vị thần “sáng tạo theo yêu cầu”, đã từng sống thật trong niềm tin của hàng triệu con người – những người Ai Cập muốn một biểu tượng chung, những người Hy Lạp xa xứ muốn thấy Zeus trong đất lạ, những người La Mã tìm kiếm cứu rỗi giữa thế giới hỗn loạn.
Và có lẽ, như chính bản chất của thần – biểu tượng của tái sinh – Serapis không chết hẳn. Những câu chuyện, hình tượng, và cả sự thấu hiểu giữa các nền văn hóa mà ông đại diện, vẫn còn âm vang đâu đó trong thế giới hiện đại.
Một thời, thần Serapis từng là nhịp cầu giữa Đông và Tây. Và hôm nay, ông là một lời nhắc rằng thần thánh không chỉ đến từ trời cao – mà cũng có thể được sinh ra từ khát vọng của con người.
