Set được biết đến là một trong những vị thần quan trọng của Ai Cập cổ đại, gắn với chiến tranh, hỗn loạn, và bão tố. Bên cạnh mối quan hệ phức tạp với các vị thần khác như Osiris, Isis, Horus và Nephthys, Set còn là nhân vật đại diện cho những gì khó lường, ngoại lai và đầy biến động.
Bài viết dưới đây sẽ điểm qua nguồn gốc, biểu tượng, vai trò và cả quá trình “lột xác” của Set, từ một vị thần anh hùng thành kẻ phản diện, đồng thời xem cách người Ai Cập xưa đã lý giải vai trò của ông trong trật tự vũ trụ.
Xuất thân của thần Set
Set (còn được gọi là Seth hoặc Suetekh) được sinh ra từ cuộc kết hợp của thần đất Geb và nữ thần bầu trời Nut. Ông là một trong năm vị thần đầu tiên ra đời ngay sau khi thế giới được tạo lập, cùng với Osiris, Isis, Nephthys và Horus (còn gọi là Horus Già). Các văn bản cổ thường gắn tên của Set với những ý nghĩa như “kẻ gây hỗn loạn” hoặc “kẻ hủy diệt,” phản ánh bản chất đầy xáo trộn và mâu thuẫn của vị thần này.
Trong gia đình phức tạp ấy, Set vừa là em trai của Osiris, Isis, Horus Già, vừa là chồng của Nephthys. Ngoài ra, ông cũng được liên kết với nữ thần Tawaret – vị thần mang hình hài hà mã, đại diện cho khả năng sinh sản và bảo hộ phụ nữ trong quá trình sinh nở. Mối quan hệ hôn phối của Set không chỉ giới hạn ở Nepthys: về sau, ông còn được gán ghép với những nữ thần ngoại bang như Anat (từ Ugarit ở Syria) và Astarte (từ vùng Phoenicia).
Chính vì xuất thân và các mối liên hệ chồng chéo này, Set trở thành biểu tượng cho những gì “ở bên ngoài” biên giới Ai Cập, cả về mặt địa lý lẫn tâm lý: ông đại diện cho những vùng sa mạc khô cằn, xa xôi, đối lập với vùng châu thổ màu mỡ của sông Nile – nơi Osiris và Horus trị vì, tượng trưng cho sự sinh sôi và trật tự.
Biểu tượng và hình tượng Set
Hình tượng của Set qua nhiều thời kỳ lịch sử không thống nhất mà khá biến đổi. Trong nhiều tranh khắc và phù điêu, ông được mô tả như một loài thú có bộ lông màu đỏ, đôi khi được gọi là “quái thú Set” – mà một số học giả hiện đại cho rằng có thể dựa trên loài chó Saluki, trong khi những người khác khẳng định đây chỉ là loài vật thần thoại hư cấu, được sáng tạo riêng để đại diện cho tính cách của Set. Đôi khi, Set cũng được mô tả dưới dạng sinh vật lai có đuôi chẻ đôi, móng guốc chẻ, hoặc trông giống chó rừng.
Bên cạnh “con vật của Set,” ông còn được liên kết với nhiều biểu tượng động vật khác như chim ưng, hà mã, cá sấu và rùa, nhưng quan trọng nhất vẫn là rắn (điều này gắn với huyền thoại ông bảo vệ thần Mặt trời Ra trước con rắn khổng lồ Apophis). Danh hiệu “Chúa tể Sa mạc” và “Người Cai Trị Phương Nam” của ông cũng thể hiện phạm vi ảnh hưởng ban đầu, khi Set còn được tôn vinh như vị thần bảo hộ cho miền Thượng Ai Cập (phía nam).
Ở thời kỳ Sơ Triều Đại (khoảng 3150 – 2613 TCN), Set từng là một vị thần tốt lành, nổi tiếng trong vai trò bảo vệ và giúp đỡ con người. Tên của ông còn được khắc trên các bùa chú tình yêu, hoặc được cầu khẩn để ban ơn hạnh phúc. Dưới hình tượng người hùng, Set đã từng xông pha để bảo vệ thuyền của thần Ra khỏi quái xà Apophis mỗi đêm, giúp mặt trời có thể mọc vào ngày hôm sau.
Từ anh hùng đến kẻ phản diện
Set khởi đầu như một vị thần anh hùng, bảo vệ mặt trời và ban phước lành cho con người. Tuy nhiên, qua thời gian và thông qua những diễn giải khác nhau trong tôn giáo Ai Cập, hình tượng Set dần biến đổi. Đỉnh điểm của sự thay đổi này gắn liền với thần thoại về vụ sát hại Osiris – người anh trai của ông.
Trong thời kỳ Tân Vương Quốc (khoảng 1570 – 1069 TCN), hình ảnh Set trỗi dậy dưới dạng “kẻ sát nhân đầu tiên,” người đã giết Osiris để cướp ngai vàng. Câu chuyện tiếp tục khi Set còn tìm cách hãm hại con trai Osiris là Horus Trẻ. Sự đối lập giữa Osiris/Horus (biểu tượng của sự phồn thịnh, trật tự) và Set (biểu tượng của hỗn loạn, sa mạc) càng về sau càng được khắc họa mạnh mẽ.
Người Hy Lạp, khi tìm hiểu về tôn giáo Ai Cập, so sánh Set với Typhon – một quái vật khổng lồ thách thức thần Zeus. Chính việc Set giết Osiris rồi đối đầu với Horus đã củng cố vai trò của ông như đại diện cho sự phá hoại, đối lập với trật tự thiêng liêng. Mặc dù vậy, trong đời sống hằng ngày, người dân Ai Cập và thậm chí cả các pharaoh vẫn tiếp tục khấn cầu Set, mong nhận được sự bảo hộ từ “chúa tể của những miền đất khắc nghiệt.” Nhờ thế, tên của ông xuất hiện trong tên gọi của một số pharaoh như Seti I, Sethnakhte và Seti II.
Sát hại Osiris
Thần Osiris, anh cả trong số năm vị thần con của Geb và Nut, được trao quyền cai trị thế giới, mà với người Ai Cập đồng nghĩa với toàn cõi Ai Cập. Ông cùng người vợ – cũng là em gái mình – Isis đã dạy loài người những quy tắc văn minh, kỹ năng trồng trọt và chăn nuôi. Dưới sự cai trị của Osiris và Isis, thế giới trở nên thanh bình, trật tự và không có phân biệt nam – nữ.
Tuy nhiên, Set trở nên ghen tức với sự thành công và quyền lực của anh trai. Chuyện càng trở nên phức tạp khi Nephthys (vợ của Set) vì say đắm vẻ đẹp của Osiris mà cải trang thành Isis để quyến rũ ông, sinh ra vị thần Anubis. Lòng đố kỵ khiến Set nảy ra âm mưu ám hại Osiris.
Ông cho chế tác một chiếc quách (hoặc cỗ quan tài) tuyệt đẹp, có kích thước vừa khớp với Osiris. Trong một bữa tiệc lớn, Set tuyên bố bất cứ ai nằm vừa chiếc quách đó sẽ được nhận làm quà. Tất cả khách dự tiệc lần lượt thử nhưng không ai vừa; đến khi Osiris nằm vào, Set lập tức đóng nắp lại và ném xuống sông Nile.
Trong một số phiên bản, Set đã trực tiếp giết Osiris trước khi ném quan tài; ở những dị bản khác, Osiris chết ngạt sau khi bị thả trôi sông hoặc khi cỗ quan tài dạt vào Byblos (thuộc Phoenicia) và bị mắc kẹt trong một cây keo. Cây này nhanh chóng phát triển, bao bọc lấy chiếc quách và phát tán mùi hương kỳ diệu, thu hút sự chú ý của vua và hoàng hậu xứ Byblos. Họ chặt cây để lấy gỗ dựng cột trụ trong hoàng cung, mà không biết rằng Osiris đang bên trong.
Còn ở Ai Cập, Set tiếm ngôi vua, mang đến những cơn bão cát, hạn hán và hỗn loạn, khiến dân chúng lầm than. Isis, vì thương chồng, đã lên đường tìm kiếm. Cuối cùng, bà đến Byblos, trở thành nhũ mẫu của hoàng tử nước này. Nhờ quyền năng, Isis khiến mọi người kinh ngạc và sau đó được ban cho cột trụ chứa thi thể Osiris. Bà đưa Osiris về Ai Cập, giấu xác trong đầm lầy, nhờ em gái Nephthys canh giữ để đi tìm thảo dược nhằm hồi sinh chồng.
Tuy nhiên, Set biết tin và lừa Nephthys tiết lộ nơi giấu xác. Hắn chặt thi thể Osiris thành nhiều mảnh rồi rải khắp Ai Cập, hoặc ném xuống sông Nile. Isis và Nephthys xót xa, lên đường tìm lại từng mảnh để ráp lại. Lúc ráp xong, Osiris thiếu đi bộ phận sinh dục (vì nó bị cá ăn mất). Cuối cùng, Isis vẫn hồi sinh được ông, nhưng vì thiếu sót này, Osiris không thể tiếp tục làm vua trần thế, buộc phải thành Chúa tể cõi Âm phủ. Isis hóa thành chim diều hâu bay quanh thân thể chồng để hấp thu tinh khí, rồi mang thai Horus.
Osiris sau đó thống trị thế giới người chết, còn Horus, khi trưởng thành, tiếp tục nhiệm vụ lật đổ Set và khôi phục trật tự.
Đối đầu với Horus
Truyền thuyết về “Cuộc Tranh Giành Giữa Horus Và Set” (The Contendings of Horus and Set) là một trong những phiên bản nổi tiếng mô tả việc hai vị thần đấu tranh giành quyền cai trị Ai Cập. Tài liệu từ Vương triều thứ 20 (1190 – 1077 TCN) kể lại: Horus và Set tranh cãi trước hội đồng chín vị thần (Ennead) để định đoạt ai là vua chính đáng. Họ phải trải qua hàng loạt thử thách, nhưng Horus luôn thắng. Dù vậy, thần Ra lúc đầu vẫn chưa thừa nhận Horus vì cho rằng Horus còn trẻ, chưa đủ kinh nghiệm để cai trị. Tranh cãi kéo dài hơn 80 năm, trong lúc dân chúng khốn khổ vì sự hỗn loạn của Set.
Isis, hiểu rằng phải hành động để cứu dân, đã dùng mưu biến mình thành cô gái ngồi khóc bên đường. Khi Set đi qua, thấy lạ liền dừng lại hỏi thăm. “Cô gái” nói chồng cô bị người anh em hãm hại, chiếm đoạt hết tài sản, đuổi mẹ con cô đi. Set phẫn nộ, thề sẽ trừng phạt kẻ ác kia và trả lại mọi thứ cho đứa bé. Đúng lúc đó, Isis “hiện nguyên hình” trước sự chứng kiến của các thần. Ra không thể chối cãi thêm, Set đành thừa nhận thua. Set hoặc bị giết hoặc bị trục xuất khỏi vùng châu thổ, phải phiêu dạt vào miền sa mạc khô cằn. Horus lên ngôi, lấy Isis làm phối ngẫu, khôi phục lại trật tự và sự sung túc cho Ai Cập, tiếp nối sự nghiệp mà Osiris để lại.
Ở một dị bản khác, các thần không thể dứt khoát, bèn xin ý kiến nữ thần Neith. Bà khuyên hãy trao Ai Cập cho Horus, còn Set được “bồi thường” bằng việc thống lĩnh các miền sa mạc và cưới hai nữ thần ngoại bang Anat và Astarte. Điều này phản ánh hình ảnh Set gắn với thế giới bên ngoài biên giới Ai Cập – hoang vu, khắc nghiệt – đối lập với sự trù phú, văn minh của vùng sông Nile.
Thần Set trong tín ngưỡng Ai Cập
Mặc dù Set bị gắn với vai trò kẻ sát nhân và bạo ngược, ông vẫn giữ vai trò không thể thiếu trong vũ trụ quan Ai Cập. Tín ngưỡng Ai Cập cổ đại xem trật tự (ma’at) là yếu tố cốt lõi duy trì sự cân bằng của thế giới. Nếu Osiris, Isis, và Horus đại diện cho phồn vinh, sự sống và quy luật, thì Set tượng trưng cho những lực lượng hỗn loạn, sa mạc, cái chết và ngoại lai. Sự hiện diện của cả hai phía “trật tự” và “hỗn loạn” là cần thiết để duy trì trạng thái cân bằng chung.
Trong Sơ Triều Đại, Set từng là thần hộ mệnh cho vùng Thượng Ai Cập. Ở giai đoạn này, có vị vua Peribsen (thuộc Vương triều thứ 2, khoảng 2890 – 2670 TCN) lấy tên Set làm “thần giám hộ” thay vì Horus – một điều hiếm hoi vì các pharaoh thường gắn bản thân với Horus. Có giả thuyết cho rằng Peribsen là “người theo chủ nghĩa độc thần” đầu tiên, nhưng điều này bị bác bỏ vì bằng chứng cho thấy nhiều thần vẫn được tôn thờ trong thời kỳ ông trị vì. Giả thiết được chấp nhận nhất là Peribsen, cai trị Thượng Ai Cập, đã chọn Set để thể hiện sự độc lập với Lower Ai Cập (vốn gắn với Horus).
Đến thời Tân Vương Quốc, Set dần bị coi là kẻ phản diện. Thế nhưng, những vị vua như Seti I (1290 – 1279 TCN) và Ramesses II (1279 – 1213 TCN) lại phục hưng vai trò Set, xây dựng đền thờ hoành tráng cho ông ở kinh đô, nơi Set được tôn kính với tư cách một vị thần quốc gia. Tại đền thờ này, Nephthys (vợ Set) cũng được phụng thờ. Đó cho thấy dù mang tiếng xấu, Set vẫn ẩn chứa di sản bảo hộ của một vị thần mạnh mẽ và cần thiết.
Song, từ lúc thần thoại Osiris lên ngôi, người Ai Cập lại thiên về xem Set như biểu tượng của cái ác. Trong các nghi lễ lên ngôi về sau, thay vì để Horus và Set cùng hiện diện (biểu trưng cho Thượng và Hạ Ai Cập), người ta thay Set bằng thần Thoth (thần trí tuệ và chữ viết) – đánh dấu quá trình hình ảnh Set bị “đóng khung” là kẻ gây mâu thuẫn.
Ảnh hưởng đến tôn giáo khác
Trong văn hóa Ai Cập, Set không chỉ là kẻ phá hoại. Người dân vẫn cầu khấn Set để xin bảo hộ tránh khỏi những rủi ro từ chính sức mạnh hoang dã của ông. Nếu Set đại diện cho sa mạc, thì đối với Ai Cập nông nghiệp, sa mạc vừa đáng sợ vừa là vùng biên, nơi kẻ thù ngoại bang hay trú đóng. Nhờ giữ vai trò kiểm soát “vùng đất khắc nghiệt,” Set đôi lúc được xem như lực phòng vệ chống lại sự xâm lược bên ngoài.
Qua thời gian, dù Set gắn với ghen tuông, bạo lực, người Ai Cập vẫn hiểu một vũ trụ cân bằng cần cả âm lẫn dương, cả trật tự lẫn hỗn loạn. Do đó, Set tồn tại như một yếu tố cần thiết – có thể gây nguy hiểm nhưng lại giữ chức năng duy trì ranh giới. Tượng thờ Set xuất hiện ở nhiều đền đài, với các nghi lễ do giới tư tế đảm nhiệm, còn người bình thường chỉ được đến khu vực bên ngoài để dâng lễ.
Khi tiếp xúc với văn minh Hy Lạp, Set được so sánh với Typhon, kẻ thù của thần Zeus. Sự đồng nhất này dựa trên những nét tương đồng: Set và Typhon đều nổi tiếng nhờ sức mạnh tàn phá, thách thức trật tự thần linh. Về sau, trong một số cách nhìn của người La Mã và khi Kitô giáo trỗi dậy, hình ảnh Set còn bị nối kết với “Satan” trong Kinh Thánh. Những đặc trưng về “tội ác,” “sự lừa dối,” “màu đỏ,” “thú có lông đỏ,” và “bị trục xuất khỏi thiên đường” khiến nhiều người suy luận rằng nhân vật Satan đã tiếp thu phần nào tính biểu tượng của Set. Thậm chí, chi tiết “Sa mạc” nơi Set thống trị cũng rất gần với bối cảnh Chúa Jesus bị cám dỗ bởi Satan trong hoang mạc (theo Phúc Âm Matthew, Mark, và Luke).
Bên cạnh đó, Apophis – con rắn khổng lồ mà Set từng chiến đấu – cũng góp phần tạo hình cho “con rắn” trong Cựu Ước. Qua hàng ngàn năm, những huyền thoại đã trộn lẫn và đan xen, nhưng cốt lõi vẫn là vai trò “kẻ thù của trật tự” mà Set đảm nhận.
Như vậy, câu chuyện về Set dường như không chỉ bó hẹp trong biên giới Ai Cập, mà còn được hòa quyện vào nhiều truyền thống tôn giáo khác, tiếp tục sống động trong các diễn giải văn hóa của nhân loại.
Tóm lại
Set là một biểu tượng đa diện: vừa là người hùng bảo vệ thần Ra, vừa là kẻ sát hại Osiris, gây bao hỗn loạn. Chính sự “lưỡng tính” này khiến ông trở thành một nhân vật hấp dẫn trong thần thoại Ai Cập, phản ánh khát vọng của người xưa về việc cân bằng hai thái cực đối nghịch trong đời sống. Cho dù về sau bị xem là ác thần, Set vẫn giữ vai trò cần thiết trong hệ thống vũ trụ Ai Cập, hiện thân cho những gì hoang dã, khốc liệt, nhưng cũng không thể thiếu để duy trì sự hài hòa cho thế giới.
