Sự thật về Jean-Marie Dayot dưới triều Nguyễn

Các “công trạng” của Dayot tại Việt Nam là có, nhưng không hề vĩ đại đến mức làm thay đổi cục diện chiến tranh

Nguồn: Chim Việt Cành Nam

Tác giả bài gốc: Nguyễn Vĩnh-Tráng

Blog Lịch Sử tổng hợp và biên soạn

Jean-Marie Dayot (1760-1809) thường được nêu tên trong những ghi chép về nhóm “người Pháp giúp vua Gia Long”. Tuy nhiên, có rất nhiều chi tiết trong các tài liệu lịch sử Pháp và Việt Nam ghi nhận không chính xác hoặc thậm chí “thêm thắt” vượt xa sự thật. Bài viết này nhằm làm rõ một số điểm gây tranh cãi, dựa trên những tư liệu gốc, nhất là các biên niên sử bằng chữ Hán và tài liệu được biên dịch sau năm 1975. Từ đó, chúng ta sẽ thấy được bức tranh đầy đủ hơn về con người và các hoạt động của Jean-Marie Dayot dưới thời kỳ chúa Nguyễn Ánh (sau là vua Gia Long).

Nội dung

Các tranh cãi

Ngay từ đầu thế kỷ XVIII, nhiều người phương Tây, chủ yếu là thương nhân, lính thủy đánh thuê hoặc giáo sĩ, đã ghé đến khu vực Nam Bộ và các vùng lân cận để buôn bán, truyền giáo hoặc tìm kiếm cơ hội lập thân. Trong đó, có những nhân vật người Pháp được gọi chung là “những người Pháp giúp vua Gia Long”, tiêu biểu gồm:

Giám mục Pigneau de Béhaine (Bá Đa Lộc).
Olivier de Puymanel.
Jean-Marie Chaigneau.
Philippe Vannier.
Và anh em nhà Dayot (Jean-Marie và Félix Dayot).

Những tài liệu Pháp xưa – do các tác giả, nhà truyền giáo, hoặc sử gia người Pháp chắp bút – thường nhấn mạnh công lao “góp phần quyết định” của nhóm này trong việc giúp chúa Nguyễn Ánh khôi phục vương quyền và thống nhất đất nước. Tuy nhiên, dữ liệu từ Đại Nam Thực Lục Chánh Biên (bộ chính sử đồ sộ của triều Nguyễn, được Viện Khoa Học Xã Hội Việt Nam dịch và tái bản sau năm 1975) cho thấy nhiều chi tiết sai lệch đã được lan truyền.

Điểm mấu chốt ở đây là cần trả lại sự chính xác cho các sự kiện liên quan đến Jean-Marie Dayot, bởi các ghi chép thuộc địa Pháp đã “thần thánh hóa” vai trò của ông ta, trong khi thực tế, những gì ông Dayot làm và những gì ông được hưởng đôi khi khác xa với những gì tài liệu Pháp ca ngợi.

Chức tước và cấp bậc của Jean-Marie Dayot

Một số tài liệu tiếng Pháp trên Wikipedia (truy cập thời điểm năm 2016) và nhiều sách báo cũ đề cập rằng:

Jean-Marie Dayot được phong “Đại Đô Đốc của hạm đội An Nam” (Grand amiral).
Được trao tước “Marquis de Tri Lüoc” (tức “Trí Lược Hầu”).
Mang danh “Délégué Impérial” (Khâm Sai).

Những ghi chép này dường như đã thổi phồng rất nhiều. Thực tế, Đại Nam Thực Lục cùng với các tài liệu gốc từ phía các nhà truyền giáo khác (như thư từ còn lưu giữ) cho thấy:

Dayot thật ra chỉ được phong Cai Đội (該隊), tức một chức vụ ngang hàng sĩ quan cấp thấp, tương đương chỉ huy một đội/nhóm nhỏ (khoảng 50-60 người). Trong ngạch quan võ triều Nguyễn, cấp bậc được chia từ cửu phẩm (thấp nhất) đến nhất phẩm (cao nhất), mỗi phẩm lại có chánh và tòng. Cai Đội thuộc khoảng tòng ngũ phẩm (hoặc chánh lục phẩm), còn Đô Đốc (都督) hay Đại Đô Đốc (大都督) tương đương cấp bậc tướng lĩnh rất cao, thường chỉ dành cho những đại tướng giàu công lao.
Danh xưng “Trí Lược Hầu” (智略侯) chỉ là một tước Hầu mà chúa Nguyễn Ánh ban cho khá nhiều người, kể cả các tướng sĩ trung cấp. Dưới triều Gia Long, vì muốn đối trọng với Tây Sơn (vốn phong chức tước hào phóng cho các tướng cướp biển người Hoa), Gia Long cũng phong hàng loạt tước hầu để khích lệ sĩ khí và tạo sự cân bằng về mặt tâm lý. Tuy nhiên, việc được phong Hầu không đồng nghĩa với việc người nhận là võ quan cao cấp hay “Đại Đô Đốc”.
Chức vụ Khâm Sai (欽差) chỉ mang nghĩa “được ủy nhiệm trực tiếp” từ nhà vua để đi sứ hoặc đảm nhận công việc đặc biệt, nhất là khi người đó giỏi giao thiệp, am tường ngoại ngữ. Nhiều người nước ngoài dưới trướng Gia Long cũng nhận danh xưng này, nhưng không hề đồng nghĩa với quyền cao chức trọng của bậc đại thần.

Tóm lại, khi các sử liệu Pháp gọi Dayot là “Grand Amiral” và quảng bá rằng ông chỉ huy toàn bộ “hạm đội An Nam”, họ đã phóng đại sự thật. Dayot chỉ ở cấp Cai Đội, dù ông cũng được ban một tước vị Hầu (Trí Lược Hầu) và nhiệm vụ đặc biệt về thương mại – không hề ngang hàng với các tướng lĩnh đứng đầu hạm đội.

Hoạt động của Jean-Marie Dayot

Nhiều sách nói rằng Dayot đã tháp tùng Giám mục Pigneau de Béhaine (Bá Đa Lộc) “trên tàu La Méduse” từ Pháp về nước. Thực tế, tài liệu của Giám mục Pigneau lại xác nhận khi ngài trở về (khoảng 1789), ngài chỉ dùng một chiến hạm duy nhất để vận chuyển vật dụng, vũ khí. Hơn nữa, hồ sơ về thủy thủ không thấy ghi tên Dayot. Có khả năng Dayot đến đất Việt qua đường buôn bán (hải trình riêng) hoặc lúc khác thay vì đồng hành trực tiếp với Giám mục.

Nguyễn Ánh thường giao cho Dayot phụ trách hai chiếc tàu “Dong-naï” và “Prince de Cochinchine” để vận chuyển gạo, lương thực từ Gia Định đến các cảng như Macao, Manila, hay đi mua sắm súng đạn, thuốc súng, sắt thép ở các thuộc địa Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha. Nhiều bức thư của các giáo sĩ người Pháp (còn lưu trong kho MEP – Missions Étrangères de Paris) cho thấy Dayot hay tự ý giữ lại một phần tiền hàng, có biểu hiện trục lợi cá nhân. Điều này khiến Nguyễn Ánh dần mất thiện cảm với Dayot.

Một số nguồn Pháp cũ cho rằng Dayot lập “chiến công” đánh chìm 5 chiến hạm, 90 chiến thuyền, 100 ghe nhỏ của Tây Sơn tại trận Thị Nại (Quy Nhơn) năm 1792. Tuy nhiên, Đại Nam Thực Lục ghi nhận trận này diễn ra khá nhanh (khoảng 10 ngày), do các tướng Nguyễn Văn Thành, Phạm Văn Nhơn, Nguyễn Văn Trương chỉ huy, không hề nêu tên bất kỳ người Pháp nào. Thực tế, Dayot cũng chỉ chịu trách nhiệm vận tải, tiếp tế, không phải chỉ huy chính. Việc chép công trạng “vô địch” cho Dayot có thể là một trong những ví dụ điển hình về việc “thần thánh hóa” vai trò của người Pháp.

Năm 1795, tàu do Dayot phụ trách bị đắm trước thời điểm quân Nguyễn Ánh tính đưa quân giải vây Diên Khánh. Nhiều tài liệu cho biết Dayot bị nghi ngờ cố ý gây đắm hoặc sơ suất quá lớn, bị bắt giam và mang gông. Gia Long (Nguyễn Ánh) lúc ấy đang rất cần lực lượng. Ông cuối cùng chỉ giam Dayot vài ngày rồi phải thả. Tuy nhiên, sau đó Dayot bỏ trốn cùng người Pháp khác sang Macao. Trong thư từ của một số giáo sĩ, ví dụ cha Le Labousse (22/6/1795) đã mô tả Dayot âm mưu rời đi, được Olivier de Puymanel giúp trốn.

Có nguồn còn chỉ ra Dayot làm gián điệp cho Anh (thư từ của Audemar, 6/6/1808), khiến Gia Long càng e ngại. Từ đó, Dayot không còn gắn bó gì với triều Nguyễn. Việc người Pháp tô vẽ rằng ông “chán ngán vì công lao lớn bị không trọng dụng” hoàn toàn đi ngược với thực tế từ các ghi chép đương thời.

Cuộc sống về sau của Dayot

Sau 1795, Dayot và em trai Félix sang định cư ở Manila (Philippines), làm ăn buôn bán với các thuộc địa Tây Ban Nha và Mexico. Năm 1804, Manila bị mất mùa, chính quyền thuộc địa ở đây cử Dayot trở lại Việt Nam mua gạo. Lúc này, quan hệ ngoại giao giữa Gia Định và Manila vẫn tốt đẹp. Dù Dayot trước đó từng có lỗi, Gia Long vẫn cho phép bán gạo để cứu đói Philippines, vì lý do nhân đạo. Từ đó, Dayot định kỳ quay lại vùng bờ biển Việt Nam để buôn bán, nhưng không còn giữ bất kỳ chức vụ nào trong triều.

Năm 1809, Dayot chết đuối do đắm tàu ở gần vịnh Bắc Bộ. Tương truyền bảy người sống sót bơi được vào bờ, còn Dayot và vợ cùng khoảng hai chục người khác thiệt mạng. Một giáo sĩ (Audemar) viết thư cho biết Dayot cố tình không chịu ghé cảng, còn rút gươm đe dọa thuyền viên nếu họ đưa tàu vào nơi trú bão. Đúng lúc đó bão ập đến, khiến tàu lật. Cái chết bị xem là kết thúc “bi thảm” cho một người đã gây quá nhiều phiền toái khi phục vụ Gia Long.

Về công “vẽ bản đồ”

Những tài liệu Pháp thường ca ngợi Dayot đã đo đạc thủy trình, lập hải đồ bờ biển Việt Nam gửi về Pháp. Sau này, Bộ Hải Quân Pháp (Dépot de la Marine) dùng nó để cập nhật bản đồ khu vực, rồi tặng Dayot một vòng tròn thiên văn (năm 1820) nhằm ghi nhận công lao. Trên thực tế, Dayot đã chết trước năm 1820, nên chưa từng nhận được món quà này.

Điểm đáng chú ý: Dayot dùng tàu, thủy thủ, dụng cụ do triều Nguyễn cung cấp để khảo sát bờ biển, nhưng kết quả được chuyển thẳng cho Pháp. Như vậy, việc “phục vụ Gia Long” cũng rất “nửa vời” vì ông không để lại những tài liệu hay bản đồ này cho triều đình. Hơn nữa, những hải đồ đó lại vô tình hỗ trợ cho chính sách bành trướng sau này của Pháp khi họ thực hiện xâm lược Việt Nam năm 1858. Điều này khiến nhiều học giả đương đại chất vấn về sự trung thành của Dayot.

Trong khi đó, nhân vật như Nguyễn Văn Trương – thật sự chỉ huy trên ngàn tàu chiến trong hạm đội, liên tục thắng trận, và lên đến bậc nhất phẩm, tước Quận Công – lại không mấy được nhắc trong các tài liệu Pháp. Chính sự thiên lệch này đã dẫn đến vô số hiểu lầm về nội tình quân đội Gia Long, càng làm vai trò của Dayot bị xuyên tạc thêm.

Đọc thêm:

Các sử liệu

Ngày trước, hầu hết sử gia Việt Nam chưa được tiếp cận trọn vẹn Đại Nam Thực Lục Chánh Biên do nó được viết bằng chữ Hán pha lẫn ít chữ Nôm, dung lượng hơn 10.000 trang. Mãi đến sau 1975, Viện Khoa Học Xã Hội Việt Nam mới dịch và ấn hành đầy đủ. Nhờ vậy, nhiều học giả hiện đại, như Nguyễn Quốc Trị, Thụy Khuê, Nguyễn Duy Chính, Triệu Minh Di, Võ Hương An, Nguyễn Văn Lục…, đã có điều kiện đối chiếu các nguồn tư liệu phương Tây với nguồn tư liệu gốc triều Nguyễn. Từ đó, nhiều “huyền thoại” về người Pháp và công lao của họ được soi rọi lại, trong đó có câu chuyện Jean-Marie Dayot.

Các tác phẩm như cuốn sách Nguyễn Văn Tường (1824-1886) và Cuộc chiến chống đô hộ Pháp của nhà Nguyễn (Nguyễn Quốc Trị, 2013, Maryland, Hoa Kỳ) hay Khảo sát công trạng của những người Pháp giúp vua Gia Long (Thụy Khuê, 2015, Paris) là những ví dụ tiêu biểu. Họ đều chỉ rõ nhiều chi tiết sai lệch đã cắm rễ trong suy nghĩ của giới sử gia, từ đó ảnh hưởng đến cách đánh giá sai lầm suốt nhiều thế hệ.

Nhờ các biên niên sử này, ta biết rằng:

Gia Long không quá phụ thuộc vào người Pháp.
Đội quân Tây Sơn cũng sử dụng rất đông cướp biển Trung Hoa, và phong tước vị tràn lan.
Những người Pháp như Dayot, Vannier, Chaigneau…, chủ yếu làm các nhiệm vụ thương mại, mua bán vũ khí, hỗ trợ kỹ thuật, chỉ huy vài chiếc tàu hoặc nhóm lính nhất định.
Hệ thống quân sự và quan lại bản địa của Gia Long hoàn toàn đủ sức quyết định cục diện, chứ không “vay mượn toàn bộ” sức mạnh của phương Tây.

Chính việc không đọc kỹ Đại Nam Thực Lục (hay đọc bản trích lược không đầy đủ) khiến nhiều thế hệ học giả và sinh viên Việt Nam hiểu lầm công lao của các “đồng minh người Pháp”. Cần phải nhìn nhận lại cho đúng bối cảnh, tầm vóc và sự đóng góp thực tế của họ.

Tóm lại

Mục đích chính khi so sánh các tài liệu Pháp cũ và Đại Nam Thực Lục không phải để chê bai hay “mạt sát” Jean-Marie Dayot hay nhóm “người Pháp giúp Gia Long”, mà chỉ để trả sự thật về đúng vị trí. Những luận điệu “tôn vinh” quá đáng chỉ khiến lịch sử bị bóp méo. Các “công trạng” của Dayot tại Việt Nam là có, nhưng không hề vĩ đại đến mức làm thay đổi cục diện chiến tranh. Sự thật cho thấy Dayot đã phạm nhiều sai sót, đôi khi gây tổn thất cho chính triều Nguyễn, cuối cùng bỏ đi, rồi chết trên biển trong hoàn cảnh đầy bi kịch.

Pháp quốc vinh quang không cần phải “thêm thắt” những công lao tưởng tượng của Dayot hay bất kỳ ai. Hơn hai thế kỷ đã trôi qua, chúng ta ngày nay càng cần tiếp cận sự thật lịch sử một cách thấu đáo, đối chiếu nhiều nguồn, để tôn trọng chính lịch sử và cũng là tôn trọng cả nước Pháp lẫn Việt Nam.