Horus là một trong những vị thần cổ xưa và quan trọng bậc nhất trong thần thoại Ai Cập. Ngài được tôn thờ với tư cách là vị thần bầu trời, đồng thời gắn kết trực tiếp với quyền lực của hoàng gia Ai Cập qua nhiều thời kỳ. Dưới nhiều hình thức và tên gọi khác nhau, Horus vừa là người bảo hộ, vừa là biểu tượng của sự hài hòa và trật tự.
Bài viết này sẽ giới thiệu khái quát về hai thần Horus (Horus Trưởng Lão và Horus Trẻ), vai trò của ngài trong Thần Thoại Osiris, mối liên hệ sâu sắc với nền quân chủ Ai Cập, cũng như câu chuyện tranh cãi xoay quanh Horus và chúa Jesus trong một số học thuyết hiện đại.
Horus trong tín ngưỡng Ai Cập
Horus, được xem là vị thần bầu trời quan trọng hàng đầu, thường được mô tả với hình chim ưng hoặc đầu chim ưng, biểu trưng cho sự uy nghi và tầm bao quát. Trong những ghi chép lịch sử của Ai Cập cổ đại, Horus “xuất hiện” rất sớm và liên tục được thờ phụng dưới nhiều danh xưng, khiến việc phân định “Horus đích thực” trở nên khó khăn. Trong tiếng Ai Cập, tên gọi của ngài là “Hor” (hoặc “Heru”), mang ý nghĩa “Vị Thần Ở Phương Xa”, ngụ ý về cương vị thần bầu trời.
Trải qua suốt chiều dài lịch sử Ai Cập, Horus mang nhiều nét tính cách và tước hiệu. Song, các nhà nghiên cứu chủ yếu phân biệt hai hình thái Horus lớn nhất: Horus Trưởng Lão (Horus the Elder) và Horus Trẻ (Horus the Younger).
- Horus Trưởng Lão, còn gọi là “Horus Vĩ Đại”, là vị thần thuộc thế hệ đầu tiên, con cuối cùng trong năm vị thần nguyên thủy gồm Osiris, Isis, Set, Nephthys và chính Horus.
- Horus Trẻ là con của Osiris và Isis, nổi tiếng với sự tích đánh bại Set để khôi phục trật tự, đồng thời được tôn vinh như biểu tượng của hoàng gia.
Bên cạnh đó, Horus còn được ghép với thần Ra, tạo thành Ra-Harahkhte – vị thần mặt trời có đầu chim ưng đội vương miện kép và đĩa mặt trời. Qua hình ảnh này, Horus tiếp tục khẳng định vai trò “đại diện tối cao của bầu trời”, bảo hộ cho cả vương quyền lẫn nhân dân Ai Cập.
Một trong những biểu tượng nổi tiếng nhất gắn với Horus là Con Mắt Của Horus (Eye of Horus) – biểu trưng cho sự bảo hộ, sự chữa lành và quyền năng thần thánh. Người Ai Cập cổ tin rằng Con Mắt Của Horus mang lại may mắn, xua tan tà khí và đem lại sức mạnh cho người sở hữu.
Horus Trưởng Lão (Horus the Elder)
Theo thần thoại, Horus Trưởng Lão thuộc về thế hệ những vị thần đầu tiên, chào đời ngay sau khi bầu trời (Nữ thần Nut) và mặt đất (Thần Geb) hình thành. Trong “vai” Horus Trưởng Lão, ngài được giao nhiệm vụ trông coi bầu trời, đặc biệt là Mặt Trời. Ở một dị bản khác, Horus được xem là con trai của Nữ thần Hathor; cũng có lúc Hathor được xem là vợ, hoặc có khi là mẹ của Horus, tùy theo đền thờ hay vùng đất tôn thờ.
Một hình ảnh cổ xưa của Horus được khắc họa là chim ưng trên chiếc thuyền thiên – biểu tượng cho hành trình của thần mặt trời đi qua bầu trời. Thời kỳ ban đầu, tín ngưỡng Ai Cập ghi nhận nhiều vị thần chim ưng (các Avian Deities) khác nhau, nhưng dần dần, hình tượng Horus đã kết hợp và “hấp thụ” các vị thần này vào trong bản thể của mình.
Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng Horus là một trong những vị thần cổ xưa nhất ở Ai Cập, bởi hình ảnh chim ưng xuất hiện restraining (khuất phục) các “cư dân đầm lầy” trên chiếc Bảng Phấn Narmer (khoảng 3100 TCN). Thời kỳ Tiền Vương Triều (c. 6000–3150 TCN), những người trị vì Ai Cập thường được gọi là “Những người theo Horus”, khẳng định mối liên kết lâu đời giữa Horus và quyền lực hoàng gia.
Ở vai trò “Vị Thần Ở Phương Xa”, Horus Trưởng Lão đảm bảo sự vận hành nhịp nhàng của bầu trời, quan sát dân chúng suốt ngày đêm qua hai “con mắt” – Mặt Trời và Mặt Trăng. Với khả năng bay lượn tự do, Horus dễ dàng đến bên để hỗ trợ những ai khẩn cầu hoặc chuyển tin tức trở về cho Thần Ra.
Từ thời Sơ Triều Đại (c. 3150–c.2613 TCN) trở đi, Horus được gắn chặt với ngôi vị hoàng gia. Tên của các vị vua Ai Cập thường được đặt trong “Serekh” (khung hình cung điện) và khắc một chim ưng (Horus) trên đó, cho thấy nhà vua là hiện thân của Horus trên trần thế, sứ giả hòa hợp giữa thần linh và con người.
Horus Trẻ (Horus the Younger) và thần thoại Osiris
Horus Trẻ nhanh chóng vượt qua tầm ảnh hưởng của Horus Trưởng Lão và mang trong mình nhiều đặc tính của bậc tiền bối. Đến thời kỳ Hy Lạp – La Mã (Ptolemaic, 323–30 TCN), Horus Trưởng Lão gần như bị Horus Trẻ thay thế hoàn toàn. Một trong những biểu tượng điển hình về Horus Trẻ là hình ảnh đứa trẻ với ngón tay đặt lên môi, đôi khi được gọi là Harpocrates bởi người Hy Lạp. Dáng vẻ trẻ thơ này gắn với giai thoại Horus phải ẩn náu trước sự truy lùng của Set khi còn nhỏ, đồng thời cũng tiêu biểu cho “lời hứa thần thánh” của chư thần về việc sẽ chăm sóc loài người yếu đuối.
Horus Trẻ thường gắn liền với một câu chuyện trung tâm của thần thoại Ai Cập: Thần Thoại Osiris. Osiris và Isis cai trị Ai Cập trong giai đoạn hoàng kim ban đầu, dạy cho con người luật pháp, nông nghiệp, lễ nghi. Set – em trai của Osiris – sinh lòng đố kỵ và lừa Osiris nằm vào chiếc quách đặc chế, sau đó ném xuống sông Nile. Chiếc quách trôi dạt đến Byblos, mắc vào thân cây, và trở thành một cột trụ trong cung điện của nhà vua xứ này.
Isis, vì muốn cứu Osiris, đã đi khắp nơi tìm tung tích chồng. Cuối cùng, nàng mang được xác chồng trở về Ai Cập. Tuy nhiên, Set đã chặt Osiris ra thành nhiều mảnh và phân tán khắp đất nước. Isis và Nephthys (vợ của Set, đồng thời là em gái Isis) thu lượm từng mảnh, ráp lại, rồi dùng phép thuật khiến Osiris hồi sinh tạm thời. Vì cơ thể không còn nguyên vẹn (dương vật đã bị cá ăn mất), Osiris không thể tiếp tục sống ở trần gian, đành trở thành Chúa Tể Cõi Âm.
Trước khi Osiris xuống âm phủ, Isis đã “hợp hoan” cùng Osiris (bằng cách biến thành chim diều hâu bay quanh thi thể chồng), mang thai và sinh ra Horus Trẻ. Đây chính là người thừa kế sẽ đấu tranh giành lại vương quyền Ai Cập từ tay Set.
Horus và Set
Thần thoại Ai Cập mô tả nhiều phiên bản về trận chiến giữa Horus và thần Set. Phiên bản phổ biến được tìm thấy trong bản thảo thời Vương Triều Thứ 20 (1090–1077 TCN) mang tên “The Contendings of Horus and Set”, diễn tả cuộc tranh cãi pháp lý trước Hội Đồng Chín Vị Thần (Ennead). Horus đòi lại ngôi báu của cha, cáo buộc Set chiếm đoạt bất hợp pháp.
Nhiều vị thần ủng hộ Horus, nhưng Ra – vị thần tối cao – do dự, cho rằng Horus còn trẻ, thiếu kinh nghiệm, trong khi Set lão luyện. Hai bên tổ chức nhiều cuộc tỉ thí kéo dài hơn 80 năm. Horus bị mất một con mắt, còn Set bị thương nặng (có bản chép rằng Set bị thiến). Dù vậy, Horus vẫn chiến thắng.
Một bản khác kể rằng sau hàng chục năm, các thần chán ngấy tranh cãi, bèn nhờ đến Nữ thần Neith. Bà phán Horus xứng đáng làm vua vùng đất phì nhiêu ven sông Nile; Set sẽ cai quản sa mạc, đồng thời nhận được hai nữ thần ngoại quốc (Anat và Astarte) làm bầu bạn.
Ở phiên bản “The Contendings of Horus and Set” nêu trên, câu chuyện kết thúc khi Isis cải trang thành phụ nữ, khóc lóc trước cung điện của Set và kể về người anh bị giết, đất đai bị cướp, con nhỏ phải lẩn trốn. Set phẫn nộ, nguyền rủa kẻ cướp ngôi, tự buộc tội chính mình trước sự chứng kiến của thần linh. Nhờ vậy, Horus chính thức được công nhận và Set bị đày ải ra sa mạc.
Đánh bại Set cũng là lúc Horus tái lập trật tự. Danh hiệu mới của ngài là Horu-Sema-Tawy (Horus, Đấng Thống Nhất Hai Vùng Đất). Osiris từng là vua đầu tiên xây dựng trật tự, song sau khi qua đời, Horus mới là kẻ khôi phục lại trật tự ấy.
Horus và nên quân chủ Ai Cập
Từ đó, Horus trở thành mẫu hình lý tưởng cho các Pharaoh. Suốt các triều đại Ai Cập, nhà vua được xem là hiện thân của Horus trên dương thế. Sau khi băng hà, vị vua ấy sẽ hòa nhập với Osiris dưới âm phủ. Bằng chứng cho mối liên kết này là “Horus Name” – một trong năm tước hiệu hoàng gia (nhiều bậc quân vương cũng có “Golden Horus Name” với hình cánh chim trên ký tự vàng).
Nhà vua bảo hộ dân, còn Horus bảo hộ vua. Cả vương quốc được đặt dưới đôi cánh chim ưng. Sử gia Margaret Bunson nhắc đến “Serekh” với hình chim ưng, tượng trưng vua là trung gian giữa trời và đất. Hình ảnh này thịnh hành liên tục, cho thấy sức ảnh hưởng to lớn của Horus đối với thiết chế chính trị Ai Cập.
Bên cạnh tầm vóc “thần bảo hộ hoàng tộc”, Horus còn đại diện cho ý niệm duy trì sự cân bằng (Ma’at), một giá trị cốt lõi trong tín ngưỡng và văn hóa Ai Cập: trật tự vũ trụ, công lý, sự hòa hợp.
Tín ngưỡng thờ Horus
Cách thức thờ phụng Horus nhìn chung tương tự các thần Ai Cập khác. Đền thờ được xây như “ngôi nhà” của thần, nơi đặt tượng Horus trong tẩm điện. Tư tế trưởng là người duy nhất được phép trực tiếp tiếp cận bức tượng linh thiêng ấy. Các tu sĩ phục vụ xung quanh lo việc cúng tế, giữ gìn nghi thức. Hàng ngày, nhân dân đến sân đền để cầu nguyện, dâng lễ, xin lời khuyên hoặc chữa bệnh.
Đáng chú ý, các tư tế thờ Horus thường đồng nhất mình với Horus, coi Isis như “mẹ” bảo hộ. Ngôi đền mô phỏng Dưới Âm (Field of Reeds), với hồ phản chiếu (Lily Lake) tượng trưng cho “Biển Hoa” nơi linh hồn người chết được đưa sang bên kia bờ. Nhờ vậy, Horus cũng đồng hành với con người không chỉ trong cuộc sống mà còn ở thế giới bên kia.
Những trung tâm thờ Horus rất đông đảo, từ đồng bằng phía Bắc tới thượng nguồn phía Nam. Tiêu biểu có:
- Khem (vùng châu thổ) – nơi Horus ẩn náu thời thơ ấu.
- Pe – nơi ngài mất một mắt khi giao chiến với Set.
- Behdet – cũng ở vùng châu thổ.
Tại Thượng Ai Cập, Horus được tôn vinh ở Edfu và Kom Ombo cùng Hathor và con trai Harsomptus. Lễ hội “Lễ Đăng Quang Chim Ưng Thiêng” tại đền Edfu tổ chức hằng năm, chọn một con chim ưng thật đại diện cho Horus, xác lập lại uy quyền của nhà vua.
Bốn người con của Horus
Horus không chỉ bảo hộ người sống mà còn đóng vai trò bạn đồng hành của người chết. Trong các nghi lễ tang lễ, Bốn Người Con của Horus giúp bảo vệ các nội tạng thiết yếu. Bốn vị thần này đại diện cho bốn hướng: Đông, Bắc, Nam, Tây, mỗi vị tương ứng một nữ thần trấn giữ:
- Duamutef: Hình dáng chó rừng (hoặc đầu chó rừng), bảo hộ dạ dày, hướng đông, dưới sự che chở của Neith.
- Hapy: Đầu khỉ đầu chó, bảo hộ phổi, hướng bắc, được Nephthys bảo hộ.
- Imsety: Thân người, đầu người, bảo hộ gan, hướng nam, được Isis che chở.
- Qebehsenuef: Đầu chim ưng, bảo hộ ruột, hướng tây, được Selket bảo hộ.
Các bình đựng nội tạng (canopic jars) thường khắc hoặc đúc nắp theo đầu của Bốn Người Con Horus. Ví dụ nổi bật là bộ bình bằng thạch cao tuyết hoa (alabaster) trong lăng mộ vua Tutankhamun. Sự bảo hộ này gắn kết Horus với thế giới người chết, qua đó củng cố niềm tin vào sự che chở của thần cho linh hồn trên hành trình về Cánh Đồng Lau (Field of Reeds).
Horus và mối liên hệ với Chúa Jesus
Trong lịch sử, sự phổ biến của thần Osiris và Isis (và tất nhiên là cả Horus) đã lan đến Hy Lạp, rồi sang La Mã. Đặc biệt, hình ảnh Isis ôm Horus Trẻ có ảnh hưởng đến cách người La Mã hình dung về các vị thần Mẫu – Tử, và nhiều người nghiên cứu tin rằng biểu tượng Đức Mẹ bồng Chúa Hài Đồng trong Kitô giáo có những nét gợi nhớ đến Isis – Horus.
Tuy nhiên, một số quan điểm cực đoan (tiêu biểu trong tác phẩm “The Pagan Christ” của Tom Harpur) cho rằng toàn bộ câu chuyện về Chúa Jesus của Kitô giáo chỉ là “bản sao” từ huyền thoại Horus. Harpur dựa nhiều vào các “nguồn” như Gerald Massey, Godfrey Higgins, Alvin Boyd Kuhn – vốn không phải chuyên gia chính thống về Ai Cập học hay Kinh Thánh. Họ đưa ra những “điểm tương đồng” không có thật hoặc sai lầm:
- Horus và Jesus đều sinh trong hang động? (Sai: Horus sinh ra giữa đầm lầy châu thổ; Jesus được ghi chép sinh trong máng cỏ/stable, không phải hang).
- Cả hai đều được báo trước bởi thiên sứ? (Sai: Ai Cập cổ không hề có khái niệm thiên sứ như trong Do Thái – Kitô).
- Cả hai đều được rửa tội (baptism)? (Sai: Người Ai Cập không thực hành nghi thức rửa tội).
- Cả hai cùng bị cám dỗ trong hoang mạc? (Sai: Horus đánh nhau với Set ở nhiều nơi, bao gồm cả sa mạc, nhưng đó không phải “cơn cám dỗ” theo kiểu Kitô giáo).
- Cả hai được ba nhà thông thái ghé thăm? (Sai: Chưa hề có bản thần thoại Ai Cập nào nói Horus được “ba nhà thông thái” viếng; ngay trong Kinh Thánh cũng không xác định số lượng nhà thông thái, chỉ nhắc đến “ba loại lễ vật”).
- Horus và Jesus đều làm người chết sống lại? (Sai: Horus không hề làm Osiris sống lại; chính Isis dùng pháp thuật để tạm hồi sinh Osiris. Và quan niệm “chết rồi sống lại tại trần gian” mâu thuẫn với tín ngưỡng Ai Cập, nơi người chết ở lại âm phủ và được hưởng cảnh vĩnh hằng).
Tóm lại, việc đồng nhất Horus – Jesus là một cách “so sánh khập khiễng” dựa trên ngụy chứng và thiếu kiến thức. Thần Horus là vị thần bầu trời, gắn liền với hoàng gia, bảo hộ người sống và đôi khi liên quan đến người chết (thông qua Bốn Người Con), nhưng không tồn tại khái niệm “cứu rỗi tội lỗi” hay “phục sinh vì nhân loại” như trong Kitô giáo.
Dẫu vậy, hình tượng Isis – Horus chắc chắn đã tạo tiền đề cho nghệ thuật Mẹ – Con ở thế giới cổ đại Hy Lạp, La Mã và ảnh hưởng gián tiếp đến tư tưởng tôn giáo sau này. Horus là “Đấng cứu rỗi” dưới dạng Horus Trẻ với hình tượng Shed (Savior) – nhưng đây là “cứu rỗi” khỏi tai ương đời sống, như rắn độc, thú dữ, chứ không liên quan đến khái niệm cứu chuộc linh hồn khỏi tội lỗi hay sự phán xét sau khi chết.
Tóm lại
Horus là một trong những vị thần quan trọng nhất trong hệ thống thần thoại Ai Cập, vừa thể hiện sự trật tự trên dương thế, vừa gắn với hành trình tái sinh ở cõi âm. Thông qua các biến thể và thần tích khác nhau, Horus nắm giữ nhiều chức năng: bảo hộ vương quyền, duy trì cân bằng, chữa lành, và soi sáng lối đi cho cả người sống lẫn người đã khuất. Dù trải qua vô số cách diễn giải và tranh cãi, Horus vẫn là biểu tượng to lớn về sự hợp nhất, sức mạnh và lòng dũng mãnh mà người Ai Cập tôn thờ từ thuở sơ khai đến suốt hành trình lịch sử của mình.
