Zeus là vị thần đứng đầu trong hệ thống thần thoại Hy Lạp cổ đại, được tôn xưng là “cha của các vị thần” và là vị thần tối cao ngự trị trên đỉnh Olympus. Ông nổi tiếng với quyền năng điều khiển thời tiết, giáng sấm sét và mây mưa xuống trần gian. Tên gọi Zeus thường gắn liền với những đặc danh như “Cloud-Gatherer” (kẻ gom mây) hay “God of Thunder” (vị thần sấm sét). Bên cạnh vai trò làm người cai quản vũ trụ, Zeus còn là biểu tượng của công lý và trật tự, đảm bảo sự hài hoà không chỉ giữa các vị thần mà cả trong thế giới loài người.
Từ nguồn gốc, Zeus là con trai út của Cronus và Rhea. Cronus vì lo sợ bị chính con mình soán ngôi, nên đã nuốt chửng tất cả các người con khác. Rhea, để cứu Zeus, đã đánh lừa Cronus bằng cách gói một hòn đá trong tã lót. Nhờ vậy, Zeus được đưa đến đảo Crete, nơi ông lớn lên dưới sự bảo hộ của Gaia và một số Nymph (tức các nữ thần tự nhiên). Nhờ sự trợ giúp của vị thần dê (hoặc nữ thần) Amaltheia, Zeus được bú sữa, dần trưởng thành và sau này khôi phục lại quyền tự do cho anh chị mình.
Zeus được xem là một trong mười hai vị thần tối quan trọng (the Twelve Olympians) ngự trị trên đỉnh Olympus. Nhờ quyền năng tối cao, ông phân công cai quản vũ trụ cho các anh em của mình: Poseidon quản lý biển cả, Hades nắm giữ địa ngục, và bản thân Zeus cai quản bầu trời. Bên cạnh đó, Zeus còn nổi tiếng với vô số câu chuyện ngoại tình đầy kỳ ảo, thường biến mình thành các hình dạng khác nhau nhằm quyến rũ các nữ thần và người phàm, sinh ra nhiều hậu duệ. Đồng thời, Zeus cũng là vị thần đưa ra những hình phạt khủng khiếp cho kẻ dám phạm thượng hoặc coi thường sự linh thiêng.
Trong suốt dòng chảy của thần thoại Hy Lạp, Zeus vừa giữ vai trò người bảo hộ, duy trì trật tự và công lý, vừa là kẻ trừng phạt tàn khốc. Cũng chính vì vậy, ông được tôn thờ và xây dựng vô số đền miếu, nổi bật là đền thờ tại Olympia – nơi tổ chức Thế vận hội cổ đại để dâng lên Zeus những lễ hiến tế long trọng. Với hình tượng tay cầm tia sét, râu tóc uy nghi, Zeus đã in dấu ấn sâu sắc trong văn hoá, nghệ thuật và tín ngưỡng Hy Lạp.
Zeus và cuộc đấu tranh với Cronus
Cha của Zeus là Titan Cronus, người từng giành quyền thống trị bầu trời từ chính cha mình – Ouranos. Sau khi lên ngôi, Cronus luôn bất an rằng con cháu sẽ cướp mất quyền lực của ông. Để ngăn chặn điều đó, Cronus đã nuốt chửng các con của mình ngay khi chúng vừa chào đời: Hestia, Demeter, Hera, Hades và Poseidon. Nhờ mưu trí của Rhea, Zeus may mắn thoát khỏi số phận đáng sợ này.
Rhea đánh lừa Cronus bằng cách quấn một hòn đá trong tã lót, khiến Cronus tin rằng đó là Zeus và nuốt vào bụng. Còn Zeus thật thì được đưa đến đảo Crete, nơi ông lớn lên với sự chở che của Gaia (trong một số dị bản, ông được các Nymph nuôi dưỡng). Trong số những người nuôi nấng Zeus, đáng chú ý có Nymph Amaltheia, được cho là một con dê thần (hoặc một nữ thần dê) đã nuôi ông bằng chính dòng sữa của mình.
Khi Zeus trưởng thành, ông buộc Cronus phải nôn ra toàn bộ các anh chị mà ông ta đã nuốt trước đó. Nhờ vậy, Hestia, Demeter, Hera, Hades, và Poseidon đều được tự do. Tiếp đó, Zeus thành hôn với chính chị gái mình – Hera (theo tập tục hôn nhân mang tính “thần thánh” của các vị thần). Tuy nhiên, đây mới chỉ là khởi đầu cho những cuộc chiến khốc liệt giữa Zeus và các thế lực chống đối khác.
Chiến tranh với các Titan và trận Gigantomachy
Ngay sau khi các vị thần Olympus chính thức hội tụ, Gaia – mẹ đất, vì lo sợ cháu mình lạm quyền, đã ủng hộ những Titan khác trỗi dậy tiêu diệt Zeus. Cuộc chiến kéo dài mười năm, được gọi là Titanomachy, diễn ra giữa các Titan (anh em, họ hàng Cronus) và thế hệ các vị thần trẻ do Zeus lãnh đạo.
Trong cuộc chiến này, Zeus nhận được sự giúp đỡ đắc lực từ các Cyclopes (những người khổng lồ một mắt). Chính họ đã rèn cho Zeus vũ khí tối thượng: những tia sét. Bên cạnh đó, các Hecatoncheires (Ba người khổng lồ trăm tay: Briareos, Cottus và Gyges) cũng chung vai sát cánh cùng Zeus. Nhờ sức mạnh vượt trội, Zeus đã nhốt được các Titan thua trận dưới vực thẳm Tartarus, nơi sâu nhất của địa ngục. Sau khi giành chiến thắng, Zeus phân chia quyền cai trị vũ trụ: ông nắm giữ bầu trời, Poseidon cai quản biển, và Hades trông coi địa ngục.
Tuy nhiên, hoà bình không kéo dài lâu. Gaia tiếp tục kêu gọi sự trợ giúp của các Gigantes (những người khổng lồ hung ác) tấn công các vị thần đỉnh Olympus. Trận chiến mới này mang tên Gigantomachy. Lần này, Zeus và các vị thần đã nhận được sự trợ giúp từ người anh hùng vĩ đại Hercules. Nhờ trí tuệ và sức mạnh, họ một lần nữa đẩy lùi đội quân khổng lồ, dù trước đó chúng gây ra không ít tai họa, xô dời sông núi. Sau cuộc chiến, quyền lực của Zeus càng vững chắc hơn, ông tiếp tục vị trí “Father of Gods and Men”.
Dẫu vậy, vẫn có lần Zeus suýt bị lật đổ bởi chính các vị thần trên đỉnh Olympus, trong đó có Hera, Athena và Poseidon. Họ trói ông lên giường để cướp ngôi. May mắn thay, một trong các Hecatoncheires đã giải thoát Zeus kịp lúc, giúp vị “cha già” trừng phạt những kẻ dám mưu phản và lập lại trật tự.
Hậu duệ của Zeus
Zeus nổi tiếng không chỉ bởi quyền năng tối thượng, mà còn bởi những mối tình “ngoài luồng” phức tạp với nhiều nữ thần và phụ nữ phàm trần. Dẫu vị thần này từng kết hôn (thoáng chốc) với Titan Metis, và sau đó kết hôn chính thức với Hera, nhưng Zeus liên tục biến hoá thành nhiều hình dạng để tiếp cận “người tình” của mình. Từ đó, ông có vô số hậu duệ danh tiếng:
Với Hera:
- Hephaistos: Thần thợ rèn, một trong mười hai vị thần trên đỉnh Olympus.
- Ares: Thần chiến tranh.
- Hebe: Nữ thần trẻ trung, người mang thức uống bất tử cho các vị thần.
- Eileithyia: Nữ thần đỡ đẻ và bảo hộ thai sản.
Với Metis:
Athena: Sau khi nuốt Metis để ngăn con trai mình soán ngôi, Zeus sinh Athena từ chính đỉnh đầu. Athena trở thành nữ thần trí tuệ và chiến lược quân sự, đồng thời là con gái yêu quý của Zeus.
Với Leto:
- Apollo: Thần ánh sáng, âm nhạc, tiên tri.
- Artemis: Nữ thần săn bắn, trinh bạch và mặt trăng.
Với Nymph Maia:
Hermes: Vị thần đưa tin, nổi tiếng lém lỉnh, có tài hùng biện và khả năng di chuyển cực nhanh.
Với Semele:
Dionysos: Thần rượu nho, lễ hội. Semele vì bị Hera lừa nên đã yêu cầu Zeus bộc lộ hết thiên tính, dẫn đến cái chết của nàng. Để cứu con, Zeus đặt bào thai Dionysos vào đùi mình, từ đó Dionysos chào đời.
Với Alkmene:
Hercules (Heracles): Người anh hùng vĩ đại luôn bị Hera ganh ghét tìm cách hãm hại. Cuối đời, Hercules được đưa lên Olympus và phong thần.
Với Danae:
Perseus: Anh hùng chặt đầu quái vật Medusa. Zeus hoá thành mưa vàng để đến với Danae, khi nàng bị giam cầm trong tháp.
Với Demeter:
- Persephone: Vợ của Hades, nữ hoàng địa ngục.
- Iacchus (một số dị bản coi là vị thần lễ hội Eleusinia).
Với Themis:
- Các Fates (Moirai – định mệnh): Clotho, Lachesis, Atropos.
- The Hours (Horae), Eunomia (Luật pháp), Dike (Công lý), Eirene (Hoà bình).
Với Leda:
- Helen (người phụ nữ đẹp nhất thế giới),
- Dioskouroi (Castor và Pollux hay Polydeuces).
Với Eurynome:
Ba nữ thần duyên dáng (the Charites): Aglaea (Vẻ đẹp sáng ngời), Euphrosyne (Niềm vui), Thalia (Niềm hoan hỉ).
Với Europa:
Minos, Rhadamanthys, Sarpedon: Sau khi Zeus biến thành một con bò trắng tuyệt đẹp để quyến rũ và đưa Europa tới Crete.
Với Io:
Epaphos.
Với Electra:
Iasion.
Với Nymph Callisto:
Arcas: Cả mẹ và con đều bị biến thành gấu, nhưng sau đó Zeus đưa họ lên bầu trời, tạo thành chòm sao Đại Hùng (Ursa Major) và Tiểu Hùng (Ursa Minor).
Với Mnemosyne:
Chín nàng Muse (thi ca, âm nhạc, nghệ thuật…), sau khi Zeus ở bên nàng chín đêm liên tiếp.
Ngoài ra, Zeus còn được xem là thuỷ tổ của nhiều dòng dõi, điển hình như người Magnesians hay Macedonians, hay chính ông đã biến đàn kiến thành đội quân Myrmidons dũng mãnh cho con trai Aiakos – đội quân này sau được Achilles lãnh đạo trong cuộc chiến thành Troy.
Những hình phạt của Zeus
Bên cạnh danh hiệu “cha của các vị thần,” Zeus còn nổi tiếng là kẻ trừng phạt tàn nhẫn khi con người hoặc thần linh dám ngạo mạn, phạm thượng hay có những hành vi bất kính. Những hình phạt do Zeus giáng xuống đều vô cùng nặng nề, thậm chí kéo dài vĩnh viễn:
- Các Titan: Sau thất bại, họ bị giam ở Tartarus – một vực thẳm tăm tối dưới địa ngục.
- Prometheus: Titan đã đánh cắp lửa của các vị thần đem cho loài người. Zeus trừng phạt bằng cách trói ông trên vách núi, để đại bàng đến mổ gan hàng ngày, nhưng gan lại tự phục hồi, tạo thành vòng luẩn quẩn khổ ải không ngừng.
- Atlas: Vì tham gia chống lại các thần Olympus, ông phải gánh vác bầu trời trên vai suốt đời.
- Sisyphus: Kẻ gian xảo lừa dối thần linh, bị buộc phải lăn tảng đá khổng lồ lên đồi. Đến gần đỉnh, tảng đá lại lăn xuống, khiến ông ta bất lực, lặp đi lặp lại vĩnh viễn.
- Asclepius: Vị thần y tài giỏi đến mức có thể hồi sinh người chết, đe doạ trật tự sinh – tử, nên Zeus phải giáng sét giết ông.
- Pandora: Là “người phụ nữ đầu tiên” được Zeus gửi đến loài người, mang theo chiếc hộp chứa đầy tai ương. Khi Pandora mở hộp, bao nỗi bất hạnh tràn ra, trừng phạt nhân loại vì tội dám nhận lửa từ Prometheus.
- Phineus: Bị Zeus trừng phạt bằng cách phái các Harpies đến cướp đoạt thức ăn, quấy nhiễu không ngừng sau khi chính Phineus bị Hera lừa hại hai con trai mình.
- Ixion: Tỏ tình với Hera, Ixion bị Zeus đày xuống địa ngục, trói vào bánh xe lửa quay vĩnh viễn.
- Lycaon: Cho Zeus ăn thịt người để kiểm chứng thần tính của ông, bị hoá sói, trở thành kẻ lang thang.
- Salmoneus: Tự cho mình là Zeus, giả làm sấm chớp, bị Zeus giết ngay lập tức bằng tia sét thật.
Danh sách những “nạn nhân” của Zeus còn kéo dài, cho thấy bất cứ hành vi coi thường, thách thức vị thần tối cao này đều phải trả giá rất đắt. Từ đó, hình thành nên quan niệm rằng kẻ xứng đáng nhận ân huệ hay hình phạt đều do Zeus cân nhắc quyết định.
Zeus và vai trò hoà giải
Mặc cho tính cách khắt khe cùng những hình phạt ghê gớm, Zeus cũng nhiều lần xuất hiện như một vị thần hoà giải, lập lại cân bằng. Ông từng khuyên bảo và can ngăn những vị thần xảy ra mâu thuẫn, chẳng hạn như lần hoà giải Hermes và Apollo trong vụ tranh chấp cây đàn lia (lyre). Ngoài ra, khi Apollo và Hercules tranh giành chiếc kiềng ba chân từ đền Delphi, Zeus lại một lần nữa can thiệp, ngăn cản xung đột leo thang thành chiến tranh.
Zeus cũng thuyết phục Hades cho Persephone trở lại dương thế một phần thời gian trong năm, qua đó chấm dứt cơn giận dữ của Demeter và giúp mùa màng tươi tốt trở lại. Đối với người phàm, Zeus duy trì cán cân công bằng bằng hai bình định mệnh đặt dưới chân: một bình đựng điều lành, một bình đựng điều dữ. Tùy vào tình huống, Zeus “múc” từ hai bình này để đem lại phúc hay hoạ cho con người. Qua đó, ta thấy Zeus không chỉ giáng sấm chớp trừng phạt, mà còn chủ trương hoà giải, thúc đẩy hài hoà trong cả thế giới thần linh lẫn thế giới nhân sinh.
Những địa điểm thờ Zeus
Zeus là vị thần tối cao trong tôn giáo Hy Lạp, do đó có khá nhiều địa điểm thờ phượng và những đền miếu quan trọng gắn liền với ông. Một trong những nơi linh thiêng nhất là Dodona ở miền bắc Hy Lạp – được xem như “lời sấm” cổ xưa nhất. Ở Dodona, các tu sĩ khắc khổ sẽ lắng nghe âm thanh của gió luồn qua những cành sồi thiêng và tiếng nước suối chảy róc rách rồi diễn giải thành thông điệp của thần.
Olympia là nơi nổi tiếng nhất gắn với tên tuổi Zeus, bởi bốn năm một lần, người Hy Lạp cổ đại lại tụ hội về đây tham gia Olympic Games cổ đại. Trước khi kết thúc các kỳ đại hội, người ta thường hiến tế một trăm con bò (hecatomb) để dâng lên Zeus. Đền thờ Zeus ở Olympia (thế kỷ 5 TCN) còn lưu giữ bức tượng khổng lồ bằng vàng và ngà voi do nhà điêu khắc Pheidias thực hiện, được xem là một trong Bảy kỳ quan thế giới cổ đại.
Bên cạnh hai nơi tiêu biểu kể trên, Zeus cũng được thờ cúng ở Mt. Lycaios, Athens, Nemea, Pergamon, Stratos, và thậm chí ở Libya. Tuy ít khi gắn chặt với một thành bang cụ thể, nhưng ông vẫn được tôn vinh như thần bảo hộ trong từng gia đình. Hầu hết mọi gia đình Hy Lạp đều lập bàn thờ nho nhỏ trong sân, gọi là Zeus Herkeios, cầu mong thần che chở cho mái ấm và kho tàng gia sản. Ngoài ra, Zeus còn được xem là thần bảo hộ người lạ (Zeus Xenios), thần giám sát các lời thề (Zeus Horkios), và thần bảo hộ trật tự chung (Zeus Soter).
Hình tượng Zeus trong nghệ thuật
Trong nghệ thuật Hy Lạp, Zeus gần như luôn được mô tả với bộ râu dài, mái tóc xoăn, mang theo vũ khí đặc trưng là tia sét hoặc chiếc quyền trượng. Cũng có khi ông xuất hiện cùng chim đại bàng – biểu tượng gắn liền với quyền lực chúa tể bầu trời. Hình ảnh Zeus phóng tia sét là một trong những biểu tượng ấn tượng và mạnh mẽ nhất của thần thoại Hy Lạp.
Một tác phẩm điêu khắc nổi tiếng về Zeus là bức tượng đồng từ Cape Artemisium (khoảng năm 460 TCN). Trong tư thế dũng mãnh, hai chân dang rộng, tay phải giương cao vật thể (thường được cho là tia sét). Có ý kiến cho rằng bức tượng có thể là Poseidon cầm cây đinh ba, nhưng đa số các nhà nghiên cứu ủng hộ quan điểm rằng đó là Zeus: tư thế ném sét ngắn gọn, còn nếu là đinh ba thì sẽ quá dài, che mất gương mặt vị thần. Ngoài ra, Zeus cũng xuất hiện trên nhiều đồ gốm, tranh vẽ miêu tả các huyền thoại, đặc biệt là những lần Zeus hoá thân để quyến rũ các nữ thần hoặc phụ nữ trần tục. Đồng xu của một số vùng, như thành Elis, cũng thường khắc hình Zeus nhằm tôn vinh vị thần này.
Tóm lược
Zeus, vị thần tối cao của đỉnh Olympus, là nhân vật trung tâm trong thần thoại Hy Lạp, nơi ông vừa mang dáng dấp người cha nghiêm khắc, lại vừa đảm nhiệm vai trò chở che, hài hoà trật tự cho cả thế giới. Cuộc đời và hành trình của Zeus minh chứng cho sức mạnh vô song nhưng cũng đầy mâu thuẫn: ông nổi tiếng với các cuộc ngoại tình ồn ào, song lại dốc lòng duy trì công lý. Ông trừng phạt tàn khốc những kẻ kiêu căng, vô lễ, nhưng cũng sẵn sàng giải hoà, cứu giúp loài người. Chính sự đa dạng và dồi dào trong các câu chuyện về Zeus đã góp phần làm nên bức tranh phức tạp nhưng đầy mê hoặc của thần thoại và tôn giáo Hy Lạp. Cho đến ngày nay, hình ảnh tay cầm tia sét, gương mặt oai vệ của Zeus vẫn là tượng trưng bất hủ cho uy quyền, đồng thời gợi nhắc chúng ta về sức mạnh của luật lệ, công bằng và trật tự trong vũ trụ.
