Thế giới hoang dã như một sân khấu sáng tạo

Việc chơi đùa của động vật hé lộ một khía cạnh phong phú về cách tiến hóa tạo ra những bản năng mới

Nhắc đến động vật, chúng ta thường nghĩ ngay đến sự sinh tồn, bản năng săn mồi hay trốn chạy kẻ thù. Thế nhưng, có một khía cạnh đầy thú vị và đôi khi rất “phi lý”: động vật cũng biết chơi. Chúng rượt đuổi, giả vờ đánh nhau, thậm chí hợp tác để tạo nên những “vở kịch” đáng kinh ngạc, mà thoạt nhìn dường như chẳng đem lại lợi ích sinh tồn trực tiếp.

Bài viết này sẽ cùng bạn khám phá thế giới “chơi” của động vật qua những ví dụ sống động – từ việc cáo trêu chọc lửng, cá heo hợp tác thổi bong bóng đến mèo và chó “diễn kịch” trong góc nhà. Câu chuyện về khả năng chơi đùa đặt ra nhiều câu hỏi: Vì sao động vật lại sẵn sàng “phung phí” năng lượng cho hoạt động xem ra vô bổ? Liệu việc chơi này có thể nói lên điều gì về trí tưởng tượng, sự sáng tạo, và thậm chí cả quá trình tiến hóa?

Nội dung

Khái niệm về “chơi” trong giới động vật

Trong một khung cảnh ở Cheshire, Anh, người ta bắt gặp hai con cáo. Một con đang chuẩn bị vồ bạn tình của nó, thì một con lửng từ bụi cây xông ra. Con lửng bất ngờ lao theo con cáo, khiến con cáo nhảy bật ra xa, nhưng rồi nó quay ngược lại, nhấp nhổm tiến gần con lửng, uốn lưng, giữ đầu thấp. Cả hai con “nín thở” trong khoảnh khắc, trước khi con lửng lại bắt đầu rượt. Cuối cùng, con cáo phóng đến chỗ “đồng đội”, cả hai cùng lẩn đi.

Ở Orlando, ba con cá heo bơi cùng nhau. Một con cá heo tạo ra vòng bong bóng hoàn hảo; con thứ hai lập tức tới gần và thổi thêm một vòng khác để hợp nhất tạo thành chiếc vòng lớn hơn. Con thứ ba trông như đang định bơi xuyên qua nó.

Những hành vi này, cũng như vô vàn ví dụ khác – linh cẩu giả vờ đánh nhau, mèo xoay tròn đuổi chính cái đuôi của mình, chó vùi gậy rồi liền đào lên, gấu Bắc Cực “lăn lộn” cùng chó… – khiến ta mỉm cười thích thú, song cũng gợi lên thắc mắc: Liệu đây đơn thuần chỉ là phút ngẫu hứng, hay chúng còn ẩn chứa nhiều tầng ý nghĩa sâu xa?

Trong sinh học, “chơi” (play) thường được hiểu là hoạt động đem lại phần thưởng nội tại, không mang lại ích lợi sinh tồn tức thì, thậm chí có thể tiềm ẩn rủi ro. Từ góc nhìn tiến hóa – nơi mọi hành vi thường bị “đo lường” theo giá trị thích nghi (giúp tìm thức ăn, tránh kẻ thù, duy trì nòi giống) – sự tồn tại của hoạt động chơi thật khó lý giải. Một số giả thuyết cho rằng chơi là “tập dượt” cho hành vi trưởng thành. Dù vậy, không phải nghiên cứu nào cũng xác nhận tầm quan trọng tuyệt đối của nó. Có ý kiến khác lại nói rằng chơi là “cách xả năng lượng thừa” – có vẻ đúng với vật nuôi; thế nhưng, điều này không cắt nghĩa được việc nhiều loài hoang dã cũng say sưa chơi đùa bất kể nguy cơ “lọt vào tầm ngắm” của kẻ săn mồi.

Tính hư cấu và tín hiệu “chỉ là chơi thôi”

Chúng ta có thể hình dung khung cảnh từ chính đời thường: Một chú mèo tên Albertine chồm hai chân trước lên, vẫy đuôi (vốn ở mèo là tín hiệu bực bội) nhưng thực chất lại nhằm báo hiệu “tôi sắp đùa đấy” với chú chó Pippo. Albertine không rút móng khi chạm vào Pippo, còn Pippo thì nhe răng nhưng không cắn. Tất cả đều “có vẻ” như một cuộc chiến song lại hoàn toàn vô hại, giống như một vở kịch tập.

Trong lúc chơi, động vật dùng đồ vật hoặc ngữ cảnh thật để xây dựng nên một thế giới giả lập. Chẳng hạn, Albertine giả bộ tấn công, song không dồn Pippo vào nguy hiểm; hay việc cô mèo bất thần nhảy lên bàn, làm rơi bút với âm thanh dữ dội, sau đó trèo lên vai chủ, rồi vọt xuống gầm ghế. Nhìn vào, ta không thấy mục tiêu sinh tồn rõ ràng. Mọi thứ được “dàn dựng” hệt như những pha kịch vụng về nhưng tràn đầy năng lượng.

Đối với quan niệm triết học truyền thống, động vật chủ yếu được xem là tồn tại “theo bản năng”. Hành vi của chúng, nếu thông minh, cũng chỉ giới hạn ở mục đích sinh tồn. Tuy nhiên, hoạt động chơi với tính hư cấu, mô phỏng, và thậm chí “thách thức” sự an toàn (chúng chạy nhảy phô trương, rất dễ lộ trước kẻ thù) đã làm lung lay định kiến này.

Các nhà nghiên cứu đã đề xuất những tiêu chí xác định hành vi chơi:

Chơi không đem lại lợi ích sinh tồn tức thời.
Động vật dường như tìm đến chơi vì niềm vui nội tại.
Chúng vận dụng những mẫu chuyển động (mang tính “nghiêm túc” trong đời sống thật) nhưng biến tấu: cường điệu, đảo lộn trình tự, hoặc làm nhẹ tính bạo lực.
Việc “chơi” thường diễn ra khi con vật cảm thấy an toàn, hoặc ít nhất tin rằng nó đang an toàn.

Nếu dùng bộ tiêu chí này, ta nhận thấy hành vi chơi xuất hiện rộng khắp: từ động vật có vú trên cạn đến loài sinh sống dưới nước (cá heo), chim chóc, bò sát và cả cá. Kể cả nhiều loài không xương sống cũng được ghi nhận biết “đùa” – bạch tuộc đùa với chai lọ, nhện, ruồi, ong vò vẽ…

Tương tác liên loài và năng lực sáng tạo

Hãy quay lại khoảnh khắc của Albertine. Cô mèo thể hiện năng lực “biến tấu” trong chuỗi hành động: từ giả đánh nhau đến giả săn mồi (nhảy chồm đuổi bụi). Chính sự hư cấu này đã cho phép Albertine “khám phá” những khả năng hành vi mới, không còn bị ràng buộc bởi quy luật thực chiến (phải lén lút, phải ra đòn chính xác). Đó là lý do khiến các nhà nghiên cứu đề xuất rằng chơi, về cơ bản, rèn luyện tính linh hoạt hơn là tập dượt một kỹ năng cụ thể. Một con mèo có thể học cách xoay tròn tiếp đất hoặc phối hợp hành động nhanh nhẹn, và biết đâu sau này, trong tình huống bất ngờ, nó sẽ linh hoạt ứng biến tốt hơn.

Trong môi trường chơi, con vật thoát khỏi nguyên tắc “tối ưu năng lượng”: chúng nhảy múa, di chuyển phô trương, chấp nhận rủi ro (dễ bị phát hiện hoặc mắc sai lầm), vì chúng ý thức đây không phải cuộc chiến thật. Nhờ đó, chúng thử nghiệm – thử và sai – hàng loạt kiểu hành vi có lẽ vô dụng nếu rơi vào kịch bản sinh tồn.

Đáng chú ý, khi nói đến tương tác liên loài, ta lại càng thấy rõ sự linh hoạt này. Giống như Albertine vẫy đuôi “báo hiệu” cho Pippo hiểu rằng đây là “bắt chước mèo giận” nhưng thực chất là “mèo muốn chơi”. Ở một số trường hợp khác, chó và ngựa cũng giao tiếp để chơi với nhau: loài này chấp nhận tín hiệu của loài kia, tự “phiên dịch” và sáng tạo ra các tín hiệu mới mang tính trung gian.

Nhà linh trưởng học Barbara Smuts đã quan sát được màn chơi đùa giữa chú chó Safi và một con lừa Wister. Hai loài này khác biệt về hình dáng lẫn cách giao tiếp. Ấy vậy mà, trong khi chơi, chúng không chỉ “hiểu” nhau, mà đôi bên còn nghĩ ra ký hiệu chung. Ví dụ, Wister bắt chước Safi ngậm cành cây để lôi kéo chơi. Sự giao thoa này hé lộ: để chơi liên loài, hai “bạn chơi” phải sẵn sàng điều chỉnh, trao đổi, thậm chí sáng tạo ngôn ngữ “giả định”.

Đặc biệt, những quan sát về cáo và lửng, gấu Bắc Cực và chó, rái cá và cá sấu, khỉ đầu chó và chó rừng, quạ và sói… cho thấy kể cả mối quan hệ “kẻ săn – con mồi” hay “chúa săn mồi – con vật yếu thế” vẫn có thể tạm dừng trong lúc chơi. Thậm chí, con thú săn mồi có thể “giả vờ thua” (self-handicapping), phô bày bụng hoặc quay lưng lại, để giữ không khí thân thiện. Điều này cho thấy sức mạnh của việc “giả lập” tình huống: cả hai chấp nhận bước sang một thế giới song song, nơi ranh giới động vật ăn thịt – con mồi mờ nhạt đi.

Sự liên quan đến tiến hóa và biến đổi chọn lọc

Hành vi chơi và sáng tạo này đặt ra câu hỏi: “Có phải chúng ta đang “quá người hóa” (anthropomorphism) những gì động vật làm không?” Tức là, liệu thật sự chúng có ý “giả vờ” hay “phát minh” chăng?

Thực ra, các nhà sinh học hành vi đã xây dựng tiêu chí để phân biệt “chơi” với hành vi khác (như tìm tòi – exploration), và để nhận diện “phát minh” (invention) so với những biểu hiện ngẫu nhiên hoặc học theo cá thể khác. Một hành vi được xem là “phát minh” nếu nó:

Nằm ngoài bộ hành vi thông thường của loài hoặc nhóm,
Không phải do học hỏi trực tiếp từ đồng loại,
Thường gây bất ngờ với cả người quan sát có kinh nghiệm (tức hành vi thật sự mới).

Và nếu hành vi mới đó chứng tỏ hữu ích, được áp dụng lâu dài hoặc lan truyền trong quần thể, người ta sẽ gọi nó là “sáng kiến” (innovation).

Vậy vì sao điều này lại quan trọng? Bởi nếu chơi không vô nghĩa, mà thực chất cho thấy động vật cũng có thể phát minh hành vi, thì nó đồng thời thách thức niềm tin rằng chỉ con người mới sở hữu khả năng sáng tạo. Mặc dù ta có thể còn nhiều khía cạnh khác (như văn hóa tích lũy), rõ ràng chơi ở động vật không chỉ dừng lại ở “giải trí”. Nó còn biểu lộ một trí óc sẵn sàng thử nghiệm, bước ra khỏi những gì rập khuôn.

Hơn nữa, khi động vật nghĩ ra hành vi mới để mở rộng mối quan hệ với môi trường, đôi lúc những hành vi này có thể tạo lợi ích thích nghi (ví dụ như hình thành cách tìm thức ăn mới). Qua nhiều thế hệ, sự thay đổi hành vi ấy có thể biến thành chọn lọc di truyền (Baldwin effect), nếu có đột biến gien hỗ trợ tốt hơn cho hành vi mới.

Quạ và sói là trường hợp nổi tiếng. Quạ bám theo bầy sói để chia sẻ thức ăn từ các xác con mồi. Sói hưởng lợi bởi quạ cảnh báo kẻ săn mồi khác hoặc hướng dẫn đến mục tiêu. Tuy nhiên, tương tác này không “tự nhiên” có ở mọi quần thể; nó được bồi đắp dần qua những tương tác ban đầu – trong đó có chơi. Ở Công viên Quốc gia Yellowstone, các nhà quan sát thấy quạ “bày trò” với cành cây, nhào lộn để lôi kéo sói con chạy theo, “dạy” sói con cách đuổi bắt. Cuộc chơi ấy thắt chặt quan hệ, từ đó về lâu dài, đôi bên cộng sinh.

Những kết quả này cho thấy một giả thuyết đáng chú ý: phải chăng loài nào chơi nhiều hơn cũng linh hoạt thích nghi tốt hơn với các biến đổi sinh thái? Tuy vẫn chưa có quá nhiều nghiên cứu quy mô để xác minh, ta không thể phủ nhận “tính quá hấp dẫn” của ý tưởng này.

“Vở diễn” thay đổi cả cách chúng ta nhìn nhận động vật

Vấn đề mấu chốt: Nhiều người vẫn nghĩ động vật chỉ chăm chăm sinh tồn, mọi hành vi đều nhằm tối ưu hóa năng lượng và lợi ích. Nhưng việc “chơi đùa” – hoạt động tốn năng lượng, đôi khi nguy hiểm (dễ thu hút kẻ thù hoặc lơ là cảnh giác) – lại phản bác lối mường tượng đó.

Trong một nghiên cứu, nhà sinh học Robert Harcourt ghi nhận có đến 22/26 hải cẩu con bị sư tử biển giết trong lúc chúng đang chơi. Điều này đập tan ý nghĩ rằng “chỉ có động vật nuôi trong nhà, được con người che chở, mới rảnh rang chơi bời.” Mọi dấu hiệu đều cho thấy chơi là hiện tượng phổ biến và tự nhiên, bất kể rủi ro.

Marc Bekoff, Gordon Burghardt, John Byers, Robert Fagen, Paul Martin… đều cố gắng giải thích vì sao chơi phổ biến như thế, từ loài có vú đến chim chóc, bò sát, cá, và thậm chí côn trùng. Nhiều nhà khoa học nhận định: “Chơi không chỉ xuất hiện ở những loài có trí tuệ cao; nó có mặt ở nhiều phân nhánh của cây tiến hóa.”

Fagen, trong tác phẩm Animal Play Behavior (1981), thậm chí nhận xét: “Chơi khiến chúng ta bực bội bởi ta cảm giác nó ẩn giấu thứ gì đó, nhưng ta không biết, hoặc đã quên mất cách nhìn ra.” Quả đúng, chơi nằm ngoài mô hình “hành vi tối ưu” quen thuộc của sinh học tiến hóa, khiến chúng ta phải xem xét lại nhiều định kiến.

Bài liên quan:

Tính “lợi bất ngờ” của chơi và liên hệ đến văn hóa loài

Chơi có thể không trực tiếp tạo ra thức ăn hay bảo vệ khỏi kẻ thù, nhưng qua chơi, động vật mở rộng khả năng giao tiếp, khám phá những phương thức ứng xử mới. Trong quá trình này, có thể nảy sinh hành vi mang giá trị sinh tồn, được “gạn lọc” và lưu truyền.

Lấy ví dụ về loài cú kèo ở Mauritius: Chúng bị khỉ đuôi dài (macaque) “quấy phá” tổ trên cây. Một nhóm cú kèo học cách làm tổ ở vách đá – một phát kiến cho phép chúng sinh tồn và phát triển ở vùng khỉ khó với tới. Lúc đầu, có thể chỉ là vài cá thể thử, rồi thành công, từ đó lan truyền. Đây chính là mảnh ghép dần gợi ý về cách con vật chủ động thay đổi áp lực chọn lọc (organism-driven evolution) – chứ không phải lúc nào tiến hóa cũng “áp đặt” lên chúng.

Trong trường hợp chim, như các loài chim biết học hót, mỗi quần thể phát triển “phương ngữ” riêng. Sự khác biệt về tiếng hót cũng cản trở giao phối giữa các nhóm, dẫn đến phân tách về di truyền, có thể thúc đẩy sự hình thành loài mới. Từ ví dụ này, ta thấy những “đổi mới văn hóa” (dù đơn giản) có khả năng tác động đến tiến hóa.

Nhìn chung, khi động vật càng phát triển khả năng chơi, khả năng phát minh hành vi mới càng lớn, và theo thời gian, có thể đem lại cơ hội thích nghi cao hơn ở môi trường biến đổi. Đó là quan điểm một số nhà nghiên cứu, dù họ vẫn thừa nhận cần thêm bằng chứng thực nghiệm.

Hướng tới một thế giới “cùng chơi” với động vật?

Dẫu có thể cho rằng “chơi” không phải toàn bộ bí mật của tiến hóa, bản thân ý tưởng về sự linh hoạt, sáng tạo nơi động vật cũng đã khiến ta phải suy nghĩ lại. Con người không còn là loài duy nhất “biết bày ra các trò vô ích”.

Chơi khuyến khích chúng ta tôn trọng và thấu hiểu sâu hơn các loài khác. Thay vì luôn đặt mình ở “thang bậc cao hơn”, ta có thể lấy cảm hứng từ sự hợp tác chơi đùa giữa quạ và sói, gấu và chó, để hình dung những mối liên kết liên loài thân thiện và giàu sáng tạo.

Chưa chắc điều này có nghĩa chúng ta sẽ “chơi” với mọi loài như ta chơi với mèo, chó, hay ngựa. Nhưng chính sự hiện diện của những “màn kịch” trong tự nhiên khơi dậy một cách nhìn cởi mở hơn: động vật không bị giam cầm vào một thế giới thực dụng, cứng nhắc. Ở đó có chỗ cho tự do, cho niềm vui, và cho vô số biến tấu táo bạo.

Tóm lại

Việc chơi đùa của động vật hé lộ một khía cạnh phong phú: từ mong manh như dây phút rủi ro trước kẻ thù, đến bừng nở như những phát minh hành vi hoàn toàn mới. Điều này mời gọi chúng ta định nghĩa lại ranh giới giữa con người và muôn loài, đồng thời gợi ý rằng thế giới tự nhiên cũng ẩn chứa vô vàn tiềm năng sáng tạo.

Khi nhìn vào một chú mèo rượt đuổi hạt bụi, một chú chó “làm bộ” cắn gậy, hay một chú quạ chao lượn trên đầu sói con, chúng ta có thể mỉm cười và thấy “thật đáng yêu”. Nhưng đừng dừng lại ở đó: hãy nhớ rằng, trong “vở diễn” này, động vật đang tự do thể hiện trí tưởng tượng, khả năng xoay chuyển kịch bản, và có lẽ – theo cách mà chính chúng ta cũng từng quên – chúng đang tạo nên những “lối thoát” cho tương lai của chính mình.