Nhật Bản thời kỳ Edo (1603-1868)

Thời kỳ Edo (江戸時代, Edo jidai) là một trong những giai đoạn đặc biệt và có sức ảnh hưởng sâu rộng trong lịch sử Nhật Bản. Bắt đầu từ năm 1603 khi Tokugawa Ieyasu thành lập Mạc phủ Tokugawa và kết thúc vào năm 1868 khi triều đại này sụp đổ, Thời kỳ Edo kéo dài hơn 250 năm. Giai đoạn này chứng kiến sự chuyển đổi toàn diện về chính trị, kinh tế, xã hội và văn hóa Nhật Bản. Trong suốt Thời kỳ Edo, Nhật Bản nổi tiếng với chính sách bế quan tỏa cảng (Sakoku), nền hòa bình tương đối ổn định dưới sự kiểm soát chặt chẽ của chính quyền Mạc phủ, cùng sự hình thành và phát triển những giá trị văn hóa độc đáo vẫn còn hiện hữu đến ngày nay.

Nguồn gốc và sự thiết lập của Mạc phủ Tokugawa

Trước Thời kỳ Edo, Nhật Bản trải qua nhiều biến động về chính trị và xã hội, đặc biệt là thời kỳ Chiến quốc (Sengoku) kéo dài từ giữa thế kỷ 15 đến cuối thế kỷ 16. Đây là giai đoạn mà các daimyō (lãnh chúa phong kiến) liên tục giao chiến, tranh giành lãnh thổ, quyền lực. Sự hỗn loạn này khiến người dân chịu nhiều đau khổ và dẫn đến nhu cầu cấp thiết về một chính quyền trung ương mạnh mẽ, có khả năng lập lại trật tự.

Thời kỳ Azuchi–Momoyama (1573 – 1603) đánh dấu những nỗ lực đầu tiên nhằm thống nhất Nhật Bản. Ba nhà lãnh đạo vĩ đại của Nhật Bản trong giai đoạn này gồm: Oda Nobunaga, Toyotomi Hideyoshi, và Tokugawa Ieyasu. Oda Nobunaga giành được nhiều thắng lợi quân sự, mở đầu cho quá trình thống nhất đất nước. Sau khi Nobunaga bị ám sát, Toyotomi Hideyoshi tiếp tục công cuộc này và đặt nền móng cho một quốc gia thống nhất. Cuối cùng, khi Hideyoshi qua đời, Tokugawa Ieyasu, với ưu thế quân sự và chính trị, đã đánh bại các thế lực đối lập trong trận Sekigahara (1600) và chính thức nắm quyền lãnh đạo Nhật Bản.

Sự thành lập Mạc phủ Tokugawa

Năm 1603, Tokugawa Ieyasu nhận tước hiệu Seii Taishōgun (Chinh di Đại Tướng Quân) từ Thiên hoàng, đánh dấu việc thành lập Mạc phủ Tokugawa (徳川幕府). Ông thiết lập trung tâm quyền lực tại Edo (nay là Tokyo). Từ đây, Thời kỳ Edo (1603 – 1868) chính thức bắt đầu.

Mạc phủ Tokugawa nắm quyền lực tối thượng về mặt quân sự lẫn hành chính, nhưng vẫn duy trì Thiên hoàng ở Kyoto để đảm bảo tính chính danh. Thực tế, Thiên hoàng có rất ít quyền lực chính trị; mọi quyết định quan trọng đều nằm trong tay shogun (Tướng quân) nhà Tokugawa. Để củng cố quyền lực, chính quyền Tokugawa thực hiện nhiều chính sách cai trị nghiêm ngặt, lập hệ thống đẳng cấp phong kiến chặt chẽ, đồng thời duy trì chính sách bế quan tỏa cảng để hạn chế ảnh hưởng từ nước ngoài.

Hệ thống đẳng cấp thời Edo

Một trong những đặc điểm nổi bật của Thời kỳ Edo là hệ thống đẳng cấp phong kiến (shi-nō-kō-shō), được Mạc phủ Tokugawa sử dụng như công cụ quản lý xã hội. Hệ thống này phân chia người dân Nhật Bản thành bốn giai tầng chính:

1. Samurai (士): Giai tầng võ sĩ, bao gồm shogun, daimyo, và những người phục vụ quân đội. Đây là tầng lớp có quyền lực chính trị và quân sự, đại diện cho uy quyền của chính quyền Tokugawa.
2. Nông dân (農): Được coi trọng thứ hai vì họ sản xuất lương thực – nguồn cung cấp thiết yếu cho toàn xã hội. Tuy nhiên, nông dân thời Edo phải chịu thuế lương thực nặng nề.
3. Thợ thủ công (工): Là những người sản xuất hàng hóa, đồ dùng, công cụ lao động. Họ cũng có vai trò quan trọng trong việc phát triển kinh tế, đặc biệt ở các đô thị lớn.
4. Thương nhân (商): Mặc dù được xếp cuối, nhưng dần dần, tầng lớp thương nhân lại nắm giữ một sức mạnh kinh tế đáng kể nhờ hoạt động buôn bán và tài chính. Về sau, không ít đại gia tộc thương nhân có thể ảnh hưởng đến các daimyo nhờ nguồn vốn dồi dào.

Ngoài bốn đẳng cấp chính, còn có một số nhóm người nằm ngoài hệ thống chính thức, như nghệ nhân, người hầu, hoặc những người bị xem là “tiện dân” (eta/hinin). Đây là những tầng lớp thấp kém trong xã hội Edo, thường chịu sự phân biệt đối xử nghiêm ngặt.

Tổ chức chính quyền Mạc phủ

Dưới Mạc phủ Tokugawa, quyền lực tối cao thuộc về shogun. Tuy nhiên, để quản lý khắp nước Nhật, Mạc phủ thiết lập một hệ thống phân quyền tới các daimyo cai quản từng phiên (han). Nhà Tokugawa trực tiếp kiểm soát những vùng đất rộng lớn, giàu tài nguyên nhất, gọi là tenryō, để đảm bảo nguồn thu dồi dào. Các daimyo còn lại có những mức độ độc lập nhất định, nhưng phải tuân thủ chính sách Sankin-kōtai (chế độ “chầu luân phiên”) – buộc daimyo phải về Edo luân phiên một năm một lần để thể hiện lòng trung thành và đồng thời, Mạc phủ có thể dễ dàng kiểm soát con tin là gia quyến daimyo.

Nhờ các biện pháp kiểm soát tập trung và phân quyền có tính toán, Mạc phủ Tokugawa duy trì được sự ổn định nội bộ, hạn chế mâu thuẫn quyền lực giữa các lãnh chúa. Điều này cho phép Thời kỳ Edo kéo dài hơn hai thế kỷ rưỡi mà không xảy ra những cuộc chiến tranh lớn.

Chính sách bế quan tỏa cảng

Sau khi tiếp xúc với phương Tây vào thế kỷ 16, Nhật Bản đã du nhập nhiều yếu tố mới như vũ khí, kỹ thuật hàng hải, và Kitô giáo. Tuy nhiên, chính quyền Tokugawa lo ngại sự gia tăng ảnh hưởng của các nhà truyền giáo và thương nhân nước ngoài có thể làm xáo trộn trật tự phong kiến và đe dọa sự thống trị của mình. Để ngăn chặn nguy cơ này, Mạc phủ áp dụng chính sách Sakoku (鎖国) – “đóng cửa quốc gia”, còn được gọi là bế quan tỏa cảng.

Chính sách bế quan tỏa cảng quy định:

• Cấm người Nhật rời khỏi đất nước hoặc trở lại nếu đã xuất cảnh.
• Hạn chế thương mại với nước ngoài, chỉ cho phép giao thương với một số ít quốc gia như Trung Quốc, Hà Lan, Triều Tiên, và trên thực tế, chỉ diễn ra tại một số địa điểm cụ thể (chẳng hạn, cảng Nagasaki).
• Giới hạn nghiêm ngặt về truyền giáo Thiên Chúa, dẫn đến việc đàn áp, trục xuất hoặc thậm chí xử tử những nhà truyền giáo cũng như những người Nhật cải đạo.

Mặc dù bế quan, Nhật Bản không hoàn toàn tách biệt với thế giới. Những giao thương hạn chế với Hà Lan ở Đảo Dejima (Nagasaki) giúp duy trì mối liên hệ khoa học và thương mại tối thiểu. Đây là kênh trao đổi kiến thức quý giá về y học, thiên văn, bản đồ học, kỹ thuật (được gọi chung là “Rangaku” – Hà Lan học), góp phần thúc đẩy sự tiến bộ khoa học – kỹ thuật của Nhật Bản lúc bấy giờ.

Tác động

Chính sách bế quan tỏa cảng kéo dài hơn 200 năm đã giúp Nhật Bản duy trì một giai đoạn hòa bình và ổn định, tránh được ảnh hưởng quân sự và chính trị trực tiếp từ các cường quốc phương Tây đang xâm chiếm khu vực châu Á. Tuy nhiên, chính sách này cũng làm cho Nhật Bản dần tụt hậu về công nghệ, khoa học so với phương Tây, và tạo nên một xã hội tương đối khép kín.

Vào thế kỷ 19, trước áp lực từ phương Tây, đặc biệt sau khi Phó Đô đốc Mỹ Matthew C. Perry đưa tàu chiến đến vịnh Edo (1853) yêu cầu mở cửa thương mại, Nhật Bản đã phải dần dỡ bỏ chính sách bế quan tỏa cảng. Sự kiện này trở thành một dấu mốc quan trọng dẫn đến quá trình Minh Trị Duy Tân (1868) sau đó, khi Nhật Bản bước ra thế giới, hiện đại hóa và nhanh chóng trở thành một cường quốc ở châu Á.

Kinh tế và văn hóa trong Thời kỳ Edo

Kinh tế thời Edo

Nhờ sự ổn định chính trị và chính sách cai trị nhất quán, kinh tế Thời kỳ Edo có những bước phát triển vượt bậc, đặc biệt ở các đô thị lớn như Edo, Kyoto, và Osaka. Các lĩnh vực kinh tế quan trọng gồm:

1. Nông nghiệp: Nhờ cải tiến kỹ thuật canh tác, sản lượng lúa gạo tăng đáng kể, góp phần tạo nguồn lương thực ổn định. Thuế nông nghiệp là nguồn thu chính của Mạc phủ, giúp Tokugawa duy trì guồng máy cai trị.
2. Thủ công nghiệp và tiểu thủ công nghiệp: Nhiều nghề thủ công như dệt lụa, làm gốm sứ, sơn mài, chế tác kim loại phát triển mạnh. Các sản phẩm thủ công của Edo nổi tiếng về chất lượng, mẫu mã tinh xảo.
3. Thương mại: Tầng lớp thương nhân dù xếp cuối trong hệ thống đẳng cấp, lại dần trở nên giàu có và có ảnh hưởng kinh tế lớn. Họ thiết lập các phố chợ (chō) và hệ thống trao đổi hàng hóa liên vùng, hỗ trợ luân chuyển sản phẩm từ nông thôn đến thành thị.
4. Tài chính – ngân hàng: Sự xuất hiện của các tổ chức tiền tệ tư nhân và sau đó là các nhà kho (kura-yashiki) của daimyo ở Edo tạo ra một hình thức “ngân hàng” sơ khai. Tiền xu, tiền giấy được lưu hành, giúp thương mại trở nên thuận lợi hơn.

Đến đầu thế kỷ 19, dù không tiếp xúc sâu rộng với phương Tây, những trung tâm kinh tế ở Edo và Osaka đã phát triển khá phồn vinh. Điều này tạo nên nền móng kinh tế giúp Nhật Bản nhanh chóng cải cách Minh Trị vào cuối Thời kỳ Edo và bước sang Thời kỳ Minh Trị (1868 – 1912) một cách đầy năng động.

Văn hóa Edo

Văn hóa Edo nổi tiếng với các loại hình nghệ thuật phát triển mạnh mẽ, phản ánh đời sống phong phú của người dân trong giai đoạn này. Những yếu tố đáng chú ý gồm:

1. Kabuki và Bunraku: Kabuki là loại hình kịch truyền thống Nhật Bản với trang phục sặc sỡ, phong cách diễn xuất cách điệu. Bunraku là hình thức kịch rối với các con rối được chế tác tinh vi. Cả hai loại hình này đều phát triển rực rỡ tại Edo và Osaka, thu hút tầng lớp samurai lẫn dân thường.
2. Ukiyo-e: Dòng tranh khắc gỗ nổi tiếng, phản ánh cảnh sinh hoạt đời thường, phong cảnh, danh thắng, mỹ nhân hay chủ đề chớp nhoáng của cuộc sống đô thị. Những nghệ nhân như Hokusai và Hiroshige đã tạo ra những tác phẩm để đời, vẫn được yêu thích và đánh giá cao cho đến ngày nay.
3. Haikai/Haiku: Thể thơ ngắn gọn, xúc tích, đặc trưng của văn hóa Nhật Bản. Thời kỳ Edo là thời điểm haiku đạt đỉnh cao với những thi sĩ như Matsuo Bashō, để lại dấu ấn nghệ thuật độc đáo, hướng đến sự hài hòa, tính triết lý và vẻ đẹp thiên nhiên.
4. Chanoyu (Trà đạo): Nghi thức uống trà được hoàn thiện hơn trong Thời kỳ Edo, gắn với tinh thần wabi-sabi (đẹp trong sự giản dị, tĩnh lặng), phản ánh tinh thần tao nhã, hướng nội, đề cao tính thiền của người Nhật.
5. Thời trang và phong cách sống: Người dân Edo, đặc biệt tầng lớp thị dân, rất quan tâm đến thời trang, ẩm thực, giải trí. Những khu phố đèn đỏ như Yoshiwara ở Edo trở thành trung tâm giải trí đêm, nơi tụ hội các geisha, nghệ nhân, và các hoạt động văn hóa độc đáo.

Nền văn hóa Edo nhiều màu sắc, phản ánh xã hội đô thị sôi động, tiêu biểu cho tính đa dạng, sáng tạo, hòa quyện giữa truyền thống và cách tân. Di sản văn hóa này không chỉ gói gọn trong nước Nhật mà còn lan tỏa toàn cầu về sau.

Mạc phủ Tokugawa suy yếu và kết thúc Thời kỳ Edo

Dù kéo dài hơn 250 năm, Mạc phủ Tokugawa bắt đầu bộc lộ dấu hiệu suy yếu từ đầu thế kỷ 19:

• Khó khăn kinh tế: Chi phí quản lý các phiên, duy trì đội ngũ samurai lớn và tổ chức hành chính nặng nề khiến tài chính Mạc phủ dần kiệt quệ. Nạn lạm phát, mất mùa, đói kém càng làm cho xã hội rối ren.
• Áp lực phương Tây: Khi các nước phương Tây ráo riết mở rộng thuộc địa, Nhật Bản trở thành mục tiêu tiềm năng. Sự xuất hiện của tàu chiến Mỹ dưới sự chỉ huy của Matthew C. Perry năm 1853 tạo nên cú sốc lớn, phơi bày sự tụt hậu về mặt quân sự, kỹ thuật của Nhật Bản.
• Mâu thuẫn nội bộ: Giữa các daimyo và Mạc phủ ngày càng gia tăng bất hòa. Nhiều phiên ủng hộ phục hồi quyền lực Thiên hoàng (Sonno Joi), phản đối chính sách Mạc phủ quá nhu nhược trước sức ép ngoại bang.

Nhận thấy nguy cơ sụp đổ, Mạc phủ Tokugawa tiến hành một số cuộc cải cách lớn nhằm cứu vãn tình hình:

• Cải cách Tenpō (Tenpō no Kaikaku, 1841 – 1843): Tập trung tái thiết tài chính, giảm chi tiêu xa xỉ, ấn định giá cả lương thực. Tuy nhiên, chính sách này gặp nhiều phản đối, không đạt hiệu quả như mong đợi.
• Cải cách Ansei (1854 – 1860): Tiến hành một số điều chỉnh quân sự, hải quân để tăng cường khả năng phòng vệ. Dù vậy, trước áp lực các hiệp ước bất bình đẳng với phương Tây, Mạc phủ vẫn không kịp xoay chuyển tình thế.

Mặc cho những nỗ lực cải cách, Mạc phủ vẫn không thể ngăn chặn làn sóng đòi phục hồi quyền lực Thiên hoàng và mở cửa đất nước để hiện đại hóa. Năm 1867, Tokugawa Yoshinobu – shogun cuối cùng – chuyển giao quyền lực cho Thiên hoàng Minh Trị (Meiji). Năm 1868, cuộc Duy Tân Minh Trị bắt đầu, đánh dấu kết thúc Thời kỳ Edo. Nhật Bản bước sang một kỷ nguyên mới với cải cách chính trị, kinh tế, xã hội triệt để, hướng đến xây dựng một quốc gia hiện đại theo mô hình phương Tây.

Di sản của Thời kỳ Edo đối với nước Nhật hiện đại

Thời kỳ Edo để lại cho Nhật Bản hiện đại nhiều di sản vô giá:

1. Truyền thống văn hóa – nghệ thuật: Kabuki, Bunraku, Ukiyo-e, Haiku… vẫn được trân trọng và biểu diễn rộng rãi trong và ngoài nước. Chúng trở thành biểu tượng văn hóa độc đáo, thu hút du khách đến du lịch Nhật Bản.
2. Kiến trúc và quy hoạch đô thị: Nhiều công trình, lâu đài, chùa chiền, thành quách được xây dựng hoặc tu sửa thời Edo vẫn còn tồn tại. Đặc biệt, thành Edo (tiền thân của Tokyo), lâu đài Osaka, khu phố cổ Kanazawa, khu vực Gion (Kyoto)… trở thành những điểm tham quan lịch sử hấp dẫn.
3. Tư tưởng và lối sống: Tinh thần samurai và các triết lý Khổng giáo pha trộn với bản sắc Nhật Bản truyền thống tiếp tục ảnh hưởng đến đạo đức xã hội, cách ứng xử, tinh thần làm việc chăm chỉ, trách nhiệm tập thể trong xã hội hiện đại.
4. Hệ thống giao thông và thương mại: Một số tuyến đường cổ thời Edo như Tōkaidō, Nakasendō từng kết nối Edo với Kyoto và các vùng lân cận, ngày nay được khôi phục thành điểm du lịch hoặc vẫn giữ vai trò trong mạng lưới giao thông. Truyền thống thương mại, dịch vụ cũng là tiền đề cho sự phát triển kinh tế hiện đại.
5. Cải cách Minh Trị: Những kinh nghiệm quản lý hành chính, tổ chức xã hội của Mạc phủ Tokugawa đã phần nào hỗ trợ quá trình cải cách Minh Trị diễn ra hiệu quả, nhanh chóng, giúp Nhật Bản vượt qua giai đoạn khủng hoảng và vươn lên thành cường quốc.

Dấu ấn Thời kỳ Edo trong hành trình du lịch Nhật Bản

Hiện nay, khi đến du lịch Nhật Bản, du khách hoàn toàn có thể trải nghiệm những dấu ấn đặc trưng của Thời kỳ Edo ở nhiều địa phương:

1. Edo-Tokyo Museum (Tokyo): Nơi trưng bày các mô hình, hiện vật, tư liệu giới thiệu chi tiết cuộc sống, lịch sử, văn hóa thời Edo. Đây là điểm đến lý tưởng cho những ai muốn tìm hiểu nền tảng hình thành thủ đô Tokyo ngày nay.
2. Bảo tàng Quốc gia Tokyo (Tokyo National Museum): Lưu giữ nhiều tác phẩm nghệ thuật cổ, bao gồm tranh Ukiyo-e, đồ gốm sứ, vũ khí, trang phục samurai.
3. Nikko Toshogu Shrine (Nikko, tỉnh Tochigi): Nổi tiếng với lăng mộ của Tokugawa Ieyasu, được trang trí công phu, thể hiện đỉnh cao của kiến trúc Thời kỳ Edo.
4. Lâu đài Himeji (tỉnh Hyogo): Được mệnh danh là “Diệc Trắng”, lâu đài Himeji giữ nguyên nét kiến trúc phòng thủ độc đáo từ thế kỷ 17, là di sản thế giới UNESCO.
5. Phố cổ Edo ở Kawagoe (tỉnh Saitama): Được ví như “Tiểu Edo” với những dãy nhà kho kiểu Kurazukuri, mang phong cách kiến trúc truyền thống. Du khách có thể thưởng thức các món kẹo ngọt và quà lưu niệm mang đậm bản sắc Edo.
6. Kanazawa (tỉnh Ishikawa): Thành phố còn giữ lại nhiều dấu tích samurai (Khu Nagamachi), khu vườn Kenrokuen nổi tiếng, và văn hóa trà đạo đặc sắc.
7. Kyoto: Mặc dù từng là kinh đô từ xa xưa, Kyoto thời Edo vẫn tiếp tục phát triển với nhiều đền, chùa, cung điện. Khu Gion lưu giữ tinh hoa geisha và ẩm thực truyền thống.

Những bài học lịch sử và ý nghĩa thời đại

Thời kỳ Edo mang lại nhiều bài học quý giá cho quá trình phát triển của một quốc gia:

• Ổn định chính trị, tập trung quyền lực: Dưới sự cai trị của Mạc phủ Tokugawa, Nhật Bản duy trì hòa bình nội bộ hơn 250 năm – một kỷ lục đáng kinh ngạc. Từ đó, kinh tế và văn hóa có điều kiện ổn định để phát triển.
• Hạn chế và mặt trái của chính sách bảo hộ: Mặc dù bế quan tỏa cảng tạm thời bảo vệ Nhật Bản khỏi xung đột bên ngoài, chính sách này cũng kìm hãm quá trình tiếp thu khoa học, công nghệ hiện đại. Khi phương Tây áp sát, Nhật Bản trở nên bị động và buộc phải mở cửa trong thế yếu.
• Sự cân bằng giữa truyền thống và hiện đại: Trải qua Minh Trị Duy Tân, Nhật Bản nhanh chóng hiện đại hóa, nhưng vẫn giữ lại được nhiều nét văn hóa truyền thống từ Thời kỳ Edo. Đây là một trong những lý do giải thích vì sao Nhật Bản được ngưỡng mộ về khả năng kết hợp hài hòa giữa di sản lịch sử và tiến bộ khoa học.