Trong nền văn minh Ai Cập cổ đại, có vô số vị thần nắm giữ những vai trò quan trọng, từ việc cai quản mùa màng, nước sông Nile cho đến việc bảo vệ người chết trong thế giới bên kia. Trong số đó, Thoth nổi lên như một vị thần đặc biệt, vừa là thần viết chữ, thần ma thuật, thần của trí tuệ, lại đồng thời tượng trưng cho sự cân bằng và công lý. Chính nhờ vai trò độc đáo này mà ông được coi là một trong những vị thần vĩ đại nhất, có tầm ảnh hưởng lâu dài xuyên suốt lịch sử Ai Cập.
Dưới đây, chúng ta sẽ cùng tìm hiểu về Thoth qua các câu chuyện thần thoại, qua ý nghĩa văn hóa – tôn giáo cũng như qua dấu ấn mà ngài đã để lại trong cả lịch sử lẫn thế giới tâm linh của người Ai Cập.
Nguồn gốc của Thoth
Thoth là vị thần gắn liền với viết chữ, ma thuật, trí tuệ và mặt trăng. Ngài cũng là người giữ vai trò duy trì cân bằng vũ trụ (thường được gọi là ma’at – khái niệm chỉ sự hài hòa và trật tự thần thánh). Trong một số thần thoại, Thoth được xem là vị thần tự sinh (self-created) hoặc được sinh ra từ giọt tinh hoa của Horus trên trán của Set. Hai vị thần Horus và Set đại diện cho trật tự và hỗn loạn, chính vì thế khi Thoth là “con” của cả Horus lẫn Set, ngài cũng gánh vác luôn sứ mệnh giữ sự cân bằng.
Có nhiều phiên bản về nguồn gốc của Thoth:
- Ông có thể được sinh ra “từ môi của Ra“ ngay trong thuở sơ khai của vũ trụ, nên có danh xưng “vị thần không mẹ”.
- Ở một phiên bản khác, Thoth tự hóa thân và dưới dạng chim ibis, ông đẻ ra quả trứng vũ trụ chứa toàn bộ sự sáng tạo.
- Trong thần thoại “Tranh Chấp Giữa Horus Và Set” (The Contendings of Horus and Set), Thoth sinh ra từ trán của Set sau khi Set nuốt phải tinh hoa của Horus.
Dù trong bất kỳ phiên bản nào, Thoth cũng luôn gắn liền với Ra và khái niệm trật tự thần thánh. Khi Horus và Set còn đang tranh giành ngôi vị, Thoth xuất hiện như một người thư ký, ghi chép toàn bộ quá trình, đồng thời hóa giải và chữa lành cho cả hai phía. Điều này tượng trưng cho tinh thần cân bằng, giúp mọi sự kiện diễn ra một cách công bằng và không thiên vị. Chính vai trò trung gian công bằng ấy đã khiến Thoth trở thành biểu tượng cho công lý, phán xét và sau này là vị thần bảo trợ cho những người làm công tác ghi chép – tức giới “quan lại – học giả” (scribes) tại Ai Cập cổ đại.
Tên gọi & Hình tượng
Tên Ai Cập gốc của Thoth là Djehuty (cũng viết là dhwty), mang nghĩa “Ngài Giống Như Chim Ibis”. Trong văn hóa Ai Cập cổ, loài chim ibis được xem như loài chim thiêng, biểu trưng cho sự khôn ngoan. Về sau, người Hy Lạp đồng nhất Thoth với Hermes, gọi ngài là Hermes Trismegistus (Hermes “ba lần vĩ đại”, hay “Thoth ba lần vĩ đại”).
Người Ai Cập còn gọi ông là:
- “Chúa Tể Của Ma’at”
- “Chúa Tể Của Những Lời Thần Thánh”
- “Người Ghi Chép Của Ma’at Giữa Hội Đồng Chư Thần”
- “Vị Thẩm Phán Liêm Chính, Không Thể Tham Nhũng”
Các hình tượng phổ biến về Thoth:
- Người mình người, đầu chim ibis.
- Khỉ đầu chó (baboon), có hoặc không có đĩa mặt trăng trên đầu.
Bất kể hình dạng nào, Thoth vẫn hiện hữu với đặc điểm thông tuệ, điềm tĩnh, gắn liền với luật pháp, trật tự và việc truyền bá tri thức.
Một câu chuyện thú vị về Thoth liên quan đến năm ngày “thêm” trong lịch Ai Cập: Nữ thần bầu trời Nut bị cấm sinh con vào bất kỳ ngày nào trong năm bởi Ra (cũng là Atum). Thoth đã đánh cược với thần mặt trăng Iah để thắng được một phần ánh sáng, tạo thành năm ngày mới, không nằm trong lịch 360 ngày chính thức. Nhờ vậy, Nut mới hạ sinh được năm người con gồm: Osiris, Isis, Set, Nephthys và một Horus khác (Horus Lớn). Câu chuyện này cho thấy trí tuệ và sự khôn khéo của Thoth, cũng như vai trò quan trọng của ông trong trật tự vũ trụ.
Sự liên kết giữa Thoth và Ma’at
Ma’at là khái niệm chỉ chân lý, công lý, trật tự và sự hài hòa thần thánh. Ma’at còn được nhân cách hóa thành một nữ thần, người bảo hộ cho lẽ phải. Thoth vừa là biểu tượng của ma’at, vừa là “chồng” hoặc là đối tác của chính nữ thần Ma’at.
Vì sao Thoth liên quan mật thiết đến Ma’at?
- Thoth được xem như “thẩm phán”, người có trách nhiệm ghi chép và đưa ra phán quyết cuối cùng về bất kỳ tranh chấp nào.
- Ông cũng nâng đỡ hoặc đưa Ma’at đến với thần Ra. Điều này cho thấy Thoth không chỉ tuân thủ mà còn bảo trợ trật tự, luôn muốn cân bằng tất cả các thế lực đối lập.
- Thoth có thể đóng vai một “người hòa giải” (như trong cuộc tranh chấp giữa Horus và Set), nhưng khi cần cũng có thể trở thành “người thực thi hình phạt” nếu công lý đòi hỏi, thể hiện tính không khoan nhượng trước sai trái.
Chính nhờ tinh thần “công bằng tối thượng” đó mà Thoth được dân chúng tôn thờ với niềm tin rằng: Ai sống “ngay thẳng và chân thật như Thoth”, người đó sẽ được ông che chở và ghi chép những công đức của họ.
Thoth trong các tích truyện về “Nữ Thần Xa Cách”
“Nữ Thần Xa Cách” (The Distant Goddess) là một motif lặp đi lặp lại trong thần thoại Ai Cập, nói về việc con gái của Ra (thường là một nữ thần) giận Ra và bỏ đi đến một miền đất xa. Ra luôn muốn đón con gái trở về, vì sự vắng mặt của nữ thần đó khiến ông mất đi “Con Mắt Của Ra”, biểu trưng cho quyền lực toàn năng của ông.
Thoth thường được cử đi tìm và thuyết phục nữ thần trở lại. Trong nhiều câu chuyện, Thoth cải trang thành khỉ đầu chó hoặc khỉ để đến nói chuyện với nàng. Phải “năn nỉ” đến hơn 1.077 lần, ông mới thuyết phục được nữ thần trở về. Một trong những phần thưởng Thoth nhận được sau hành trình ấy là trở thành “chồng” của Nehemetawy, người được coi như phiên bản dịu dàng của chính “Nữ Thần Xa Cách”.
Ý nghĩa biểu trưng:
- Thoth không chỉ là bậc trí giả, còn là người kiên trì và khôn khéo.
- Sự “xa cách” của nữ thần cũng khiến trật tự bị mất cân bằng, và Thoth là chiếc cầu nối để khôi phục sự cân bằng.
- Qua đó, ta thấy thêm một khía cạnh nhân từ của ông: dùng lời lẽ và trí tuệ để hóa giải xung đột, thay vì sức mạnh.
Hành trình sau khi chết
Một trong những biểu tượng nổi bật của Thoth chính là việc ông xuất hiện cùng Osiris và Anubis trong “Đại Sảnh Phán Xét” (Hall of Truth hay Hall of Ma’at). Tại đây, trái tim của người chết được đặt lên cán cân so với lông vũ của Ma’at.
- Trái tim tượng trưng cho linh hồn, cho những gì con người đã làm khi sống.
- Lông vũ của Ma’at biểu thị chân lý và công lý tuyệt đối.
Thoth chính là vị thần:
- Ghi chép kết quả của quá trình cân tim.
- Theo dõi xem linh hồn có nói dối hay không.
- Xác nhận liệu ai xứng đáng đi đến “Cánh Đồng Sậy” (Field of Reeds – thiên đàng Ai Cập) hay bị quái thú Ammut (có đầu cá sấu, mình sư tử, mông hà mã) nuốt chửng.
Chính nhờ sự ghi chép trung thực này mà Thoth được mệnh danh là “Người Giữ Hồ Sơ Bất Khả Xâm Phạm”. Các linh hồn, dù sợ hãi hay bất an, vẫn luôn tin rằng Thoth sẽ cho họ sự công bằng. Nếu trước khi chết, có ai cảm thấy bản thân chưa đủ “trong sạch” thì họ sẽ cầu khấn đến Thoth xin được trợ giúp, mong ông ghi chép cho họ “công đức” và giúp họ vượt qua hành trình khó khăn nơi cõi âm.
Thoth và nghệ thuật ghi chép, thư viện
Một trong những công lao nổi tiếng nhất của Thoth là phát minh ra chữ viết. Theo nhiều thần thoại, chính ông tạo ra các ký tự, còn thần Isis, Osiris hoặc Seshat (vợ/người con gái của ông) là những người đem chữ viết xuống cho loài người. Trong một số bản khác, chính Thoth tự mình trao chữ cho nhân loại.
Điều này cho thấy vai trò then chốt của Thoth trong sự phát triển của văn minh:
- Việc biết đọc, biết viết không chỉ giúp ghi lại lịch sử, mà còn lưu giữ kiến thức, luật pháp, tín ngưỡng.
- Scribes (những người ghi chép, quan lại có học thức) ở Ai Cập tôn kính Thoth. Thậm chí họ thường rót một giọt mực trước khi bắt đầu công việc, dâng lên Thoth để bày tỏ lòng biết ơn.
- Seshat, được xem như nữ thần giữ sổ sách, patron của thư viện và thư khố, vừa là đồng hành vừa là con gái hoặc vợ Thoth trong một số tích truyện. Cặp đôi thần thánh này nắm giữ toàn bộ kho tàng tri thức của cõi thần linh lẫn nhân gian.
Trong nhiều bức phù điêu, người ta thấy Thoth cầm bút và bảng, hoặc có hình tượng một con khỉ đầu chó đội đĩa mặt trăng, ngồi cạnh một người đang viết. Người Ai Cập tin rằng việc viết không chỉ nhằm truyền đạt thông tin, mà còn mang sức mạnh ma thuật. Bất kỳ câu chữ nào được ghi lại đúng cách, dưới sự che chở của Thoth, đều có khả năng đem đến biến đổi cho thế giới vật chất và tâm linh.
Điều đặc biệt là Ai Cập cổ đại cũng có khái niệm “bất tử qua ngòi bút”: Họ tin rằng nhà văn hoặc người ghi chép vẫn “sống mãi” nhờ tác phẩm của mình, vì những con chữ đó sẽ không hề mất đi khi họ qua đời. Và bởi Seshat giữ các bản ghi trong “thư viện bất tử” của bà, các scribe có thêm niềm tin rằng bản thân họ sẽ được vinh danh ở cõi vĩnh hằng.
Thờ kính
Việc tôn thờ Thoth bắt nguồn từ Ai Cập Hạ (Lower Egypt), có thể đã xuất hiện từ thời kỳ Tiền Triều Đại (khoảng 6000 – 3150 TCN). Từ đó, tín ngưỡng về Thoth kéo dài đến thời kỳ Ptolemaios (323 – 30 TCN), đây cũng là một trong những giai đoạn cuối cùng của Ai Cập cổ. So với nhiều vị thần khác, hiếm có thần nào được thờ phụng lâu dài đến vậy, chứng tỏ sự bền bỉ và uy quyền của Thoth trong tâm thức người Ai Cập.
Trung tâm thờ cúng lớn nhất dành cho ông là thành phố Hermopolis (người Ai Cập gọi là Khemenu). Tên Hermopolis bắt nguồn từ sự đồng nhất của người Hy Lạp giữa Thoth và Hermes. Khi người Hy Lạp đến Ai Cập, họ thấy vị thần trí tuệ, sứ giả của thần linh Hermes có nhiều điểm tương đồng với Thoth, nên đã ghép hai vị thần làm một và gọi là Hermes Trismegistus.
Không chỉ tầng lớp vua chúa hay giới học giả, ngay cả dân thường cũng sùng kính Thoth. Người ta dâng lễ vật, mua các tượng nhỏ, mua những xác ướp khỉ đầu chó hay ibis (chim ibis) để tỏ lòng thành kính trong các lễ hội. Tại Hermopolis và khu vực Saqqara, các nhà khảo cổ đã tìm thấy hàng ngàn xác ướp ibis và khỉ đầu chó. Điều này cho thấy mức độ phổ biến của hình tượng Thoth.
Người ta cũng thường đặt tên có chứa “Thoth” để mong được ngài phù hộ. Vua chúa có thể mang tên Tuthmosis (Thutmose), nghĩa là “Con trai của Thoth”, nhiều học giả hay tư tế cũng chọn có chữ “Thoth” trong tên mình. Có thể nói, việc thờ phụng Thoth đã thấm sâu vào mọi giai tầng xã hội Ai Cập.
Thoth và 42 cuộn sách bí ẩn:
- Clement of Alexandria, một giáo phụ Ki-tô đầu thế kỷ 3, từng viết rằng Hermes (được đồng nhất với Thoth) đã sáng tác 42 bộ sách chứa mọi tri thức và ma thuật mà nhân loại cần.
- Theo dòng thời gian, người ta lan truyền ý tưởng rằng những tác phẩm này ẩn chứa các bí ẩn huyền môn, chỉ được truyền dạy cho những người xứng đáng.
- Người Hy Lạp, qua việc hợp nhất Thoth và Hermes, gọi đó là Hermetica, tập hợp các tác phẩm được cho rằng lưu giữ tri thức vũ trụ.
Dù thực hư các tác phẩm ấy như thế nào, câu chuyện về “Book of Thoth” đến nay vẫn gợi cảm hứng trong cả văn chương lẫn điện ảnh. Nhiều tiểu thuyết hiện đại, phim ảnh hay sách huyền học đề cập đến “cuốn sách thần bí” do Thoth viết, chứa ma thuật và sự thật tối thượng về vũ trụ.
Kết luận
Thoth không chỉ là một vị thần trong thần thoại Ai Cập, mà còn là biểu tượng bất diệt cho trí tuệ, sự công bằng và khả năng biến chuyển thế giới thông qua chữ viết. Hình tượng Thoth, dù xuất hiện hàng nghìn năm trước, vẫn duy trì sức ảnh hưởng đến văn hóa đại chúng hiện đại. Từ logo của Đại học Cairo, đến những câu chuyện thiêng liêng huyền bí xoay quanh “Book of Thoth”, tất cả cho thấy di sản của vị thần này vẫn còn vang vọng, bất chấp thời gian.
Chính sức sống ấy đã minh chứng: khi kiến thức và công lý được tôn vinh, sự khai sáng và tiến bộ sẽ không bao giờ lụi tàn. Thoth – vị thần của viết chữ, ma thuật và sự cân bằng – mãi mãi là nguồn cảm hứng giúp chúng ta tin tưởng vào sức mạnh của tri thức và công lý trong cuộc sống.
