Nhắc đến “Bảy Kỳ Quan Thế Giới Cổ Đại,” hẳn nhiều người liên tưởng ngay đến những công trình huy hoàng, ẩn chứa vô vàn huyền thoại và bí ẩn. Tuy nhiên, thực tế không hề tồn tại một danh sách “chuẩn mực” hay “chính thống” tuyệt đối về những công trình này. Từ thời cổ xưa, đã có không ít học giả như Philo xứ Byzantium, Antipater xứ Sidon, Diodorus Siculus, Herodotus, Strabo, Callimachus xứ Cyrene… đưa ra các danh sách khác nhau, thậm chí cả nhà sử học thời Trung Cổ như Bede cũng có lựa chọn riêng.
Mặc dù không có sự thống nhất tuyệt đối, song đa số ngày nay thường biết đến “bảy kỳ quan tiêu chuẩn” gồm:
- Kim Tự Tháp Lớn ở Giza (Ai Cập)
- Vườn Treo Babylon
- Tượng thần Zeus ở Olympia (Hy Lạp)
- Đền Artemis ở Ephesus (Tiểu Á)
- Lăng mộ vua Mausolus tại Halicarnassus
- Tượng Thần Mặt Trời (Colossus) ở Rhodes
- Hải đăng Alexandria (Ai Cập)
Theo các nhà nghiên cứu, bảy kỳ quan nói trên được hoàn thiện tại khu vực quanh Địa Trung Hải trong giai đoạn từ khoảng năm 2560 TCN đến 280 TCN, nhưng tất cả cùng tồn tại đầy đủ cùng lúc chưa đến 60 năm. Hiện nay, chỉ còn Kim Tự Tháp Lớn Giza vẫn sừng sững; sáu công trình còn lại đều đã bị hủy hoại.
Bản thân người xưa cũng không dứt khoát về “bảy kỳ quan” nào nên được liệt kê. Chẳng hạn, Philo và Antipater có lần xem Tường thành Babylon quan trọng hơn Hải đăng Alexandria, còn Bede thời Trung Cổ thì xếp Nhà hát Heraclea và Capitol của La Mã vào danh sách của mình. Nhưng dù khác biệt thế nào, hầu hết các danh sách cũng tán đồng tính “tuyệt đỉnh” của bảy công trình nêu trên, đủ để khiến bất kỳ ai trong thời cổ đại phải trầm trồ.
Dưới đây, ta sẽ lần lượt tìm hiểu từng kỳ quan theo “tiêu chuẩn” quen thuộc mà nhà sử học Diodorus Siculus (thế kỷ 1 TCN) nêu ra, đồng thời điểm qua một số ý kiến về sự tồn tại hay vẻ đẹp phi thường của chúng.
1. Đại Kim Tự Tháp Ở Giza (Ai Cập)
Đại Kim Tự Tháp Giza (còn gọi là Kim Tự Tháp của vua Khufu hay Cheops) là công trình duy nhất trong bảy kỳ quan còn tồn tại đến nay. Nó nằm trên cao nguyên Giza, gần Cairo (Ai Cập). Xây dựng trong khoảng thời gian từ 2589 đến 2566 TCN, dưới triều đại vua Khufu (Vương triều thứ 4), kim tự tháp cao 146 mét (tương đương 479 feet) khi mới hoàn thiện, với cạnh đáy khoảng 230 mét (754 feet). Ước tính hơn hai triệu khối đá được dùng, mỗi khối nặng trung bình khoảng 2–3 tấn, cá biệt có khối lên tới 16 tấn.
Hàng ngàn năm qua, Đại Kim Tự Tháp Giza giữ kỷ lục là công trình nhân tạo cao nhất thế giới (gần 4.000 năm), cho đến khi người ta xây dựng các tòa tháp thời hiện đại. Ở góc độ cổ đại, điều thực sự gây ấn tượng không chỉ là quy mô, mà còn ở mức độ chính xác đến khó tin (các cạnh hướng gần như hoàn hảo về bốn hướng chính). Vào thời Diodorus Siculus hay Herodotus, hẳn kim tự tháp vẫn còn lớp vỏ đá vôi trắng bóng, giúp nó tỏa sáng chói lọi, nhìn rõ từ xa hàng dặm.
Dù ngày nay chúng ta bị thu hút bởi cấu trúc bên trong đầy “mê hoặc,” với hành lang, phòng Nhà Vua, nhà Hoàng Hậu…, giới cổ đại lúc đó chủ yếu ngạc nhiên bởi cái “dáng vóc” khổng lồ ngay trước mắt. Họ thường không đi sâu khám phá nội thất, một phần vì quan niệm linh thiêng, một phần vì khó tiếp cận.
2. Vườn Treo Babylon
Vườn Treo Babylon, nếu đúng như mô tả, là công trình “thần thoại” nhất trong danh sách. Gắn liền với tên tuổi vua Nebuchadnezzar II (605–562 TCN) của đế quốc Tân-Babylon, Vườn Treo được cho là xây dựng để làm vui lòng vợ ông (hoặc ái phi) – người luôn nhớ cảnh núi non quê hương Media. Do đó, ông đã tạo nên một “ngọn núi nhân tạo” cao hơn 23 mét (khoảng 75 feet), trồng đầy cây xanh, hoa cỏ quý, được tưới tiêu nhờ hệ thống thủy lợi phức tạp.
Vấn đề nằm ở chỗ: các ghi chép chính thức của Babylon không hề đề cập đến “Vườn Treo.” Herodotus cũng không nhắc đến, dù ông mô tả khá chi tiết về thành Babylon. Ngược lại, Diodorus Siculus, Strabo và Philo xứ Byzantium đều quả quyết công trình này có thật. Một số học giả hiện đại cho rằng người ta có thể đã nhầm với vườn, công viên hoặc cung điện treo của Nineveh (thuộc đế quốc Assyria).
Dẫu còn tranh cãi, huyền thoại về Vườn Treo Babylon vẫn sống mãi, miêu tả nó như chuỗi bậc thang xanh mướt, giữa miền đất khô cằn. Số phận của Vườn Treo, nếu từng tồn tại, được cho là đã hứng chịu thiên tai (có lẽ động đất) phá hủy sau thế kỷ 1 SCN.
3. Tượng thần Zeus ở Olympia (Hy Lạp)
Nếu Phidias (khoảng thế kỷ 5 TCN) được coi là nhà điêu khắc vĩ đại nhất Hy Lạp, thì Tượng thần Zeus tại Olympia chính là tuyệt phẩm của ông. Bức tượng cao tới 12 mét (40 feet), mô tả Zeus ngồi trên ngai, được làm bằng ngà voi (phần da) và vàng (phần y phục, hoa văn). Trên tay phải của “ông thần” là nữ thần Chiến Thắng (Nike), tay trái cầm quyền trượng đỡ đại bàng, đầu đội vòng ô-liu.
Nằm trong ngôi đền Zeus tại Olympia, bức tượng không chỉ lộng lẫy mà còn biểu thị địa vị tối cao của Zeus. Nhiều nhà sử học, như Pausanias, từng mô tả bức tượng “đẹp đến mức không từ ngữ nào lột tả nổi.” Strabo thì phê bình chút: hình như Phidias làm tượng hơi “thiếu cân đối,” nếu Zeus đứng dậy, ngài có thể đội sập nóc đền.
Sau khi Đế chế La Mã theo Thiên Chúa giáo, các hoạt động thờ phụng “ngoại giáo” ở Olympia bị cấm, ngôi đền suy tàn. Tượng thần Zeus được đưa sang Constantinople, thủ phủ của Đế chế Byzantine về sau này (Istanbul ngày nay), và mất dấu trong một vụ cháy hoặc động đất nào đó ở thế kỷ 5–6 SCN.
4. Đền Artemis ở Ephesus (Tiểu Á)
Đền Artemis (hoặc Đền Diana) ở Ephesus được coi là một trong những ngôi đền vĩ đại nhất của nền văn minh Hy Lạp cổ, xây dựng suốt 120 năm và hoàn thiện vào khoảng năm 550 TCN. Kích thước đền ấn tượng: dài 129 mét (425 feet), rộng 69 mét (225 feet), xung quanh có 127 cột đá cẩm thạch cao 18 mét (60 feet). Kinh phí xuất phát từ vua Croesus xứ Lydia – nổi tiếng giàu có, không tiếc gì cho công trình.
Chính vẻ đẹp ấy đã thu hút kẻ phá hoại. Năm 356 TCN, một người tên Herostratus đốt ngôi đền chỉ để được “nổi tiếng muôn đời.” Người Ephesus ra lệnh cấm nhắc tên hắn, nhưng sử gia Strabo vẫn ghi lại sự kiện. Trùng hợp, cũng đêm ấy, Alexander Đại đế chào đời. Về sau, Alexander đề nghị tái xây đền, nhưng dân Ephesus từ chối. Đền Artemis nhiều lần được tái thiết, nhưng rồi lại bị phá hủy bởi cướp phá, rồi cuối cùng bị phá nát hoàn toàn bởi đám tín đồ Cơ Đốc cực đoan do John Chrysostom dẫn đầu năm 401 SCN.
5. Lăng mộ Mausolus tại Halicarnassus
Lăng mộ Mausolus (hay Mausoleum tại Halicarnassus) ra đời khoảng năm 351 TCN, là nơi an nghỉ của vị satrap (thống đốc) người Ba Tư tên Mausolus. Ông chọn Halicarnassus (Bodrum, Thổ Nhĩ Kỳ ngày nay) làm thủ đô và cùng vợ là Artemisia dốc công sức biến nơi này thành “thành phố đẹp nhất thế giới.” Khi Mausolus qua đời (353 TCN), Artemisia xây lăng mộ hoành tráng để tôn vinh chồng. Bản thân Artemisia mất sau đó 2 năm và cùng được chôn trong lăng.
Pliny Già (23–79 SCN) ghi lại rằng sau khi Artemisia mất, những người thợ vẫn tiếp tục công việc, vừa để tri ân, vừa để lưu danh hậu thế. Công trình cao 41 mét (135 ft), trang trí chạm khắc kỳ công. Về sau, một loạt động đất làm lăng mộ sụp đổ. Tàn tích nằm đó cho đến năm 1494, khi các Hiệp sĩ Thánh John xứ Malta tháo dỡ đá để xây pháo đài ở Bodrum (có thể vẫn thấy đâu đó mảnh đá cổ trên tường). Từ tên “Mausolus” ra đời khái niệm “mausoleum” (mộ lớn) trong tiếng Anh.
6. Tượng Thần Mặt Trời (Colossus) ở Rhodes
Colossus Rhodes là tượng khổng lồ bằng đồng khắc họa thần Helios – vị thần bảo hộ đảo Rhodes. Tượng xây từ năm 292 đến 280 TCN, cao khoảng 33 mét (110 feet). Nhiều tranh vẽ lầm tưởng Colossus đứng dạng chân qua cả lối vào bến cảng, nhưng thực tế tượng có tư thế khép chân trên bệ (khá giống tượng Nữ thần Tự do ở Mỹ hiện nay, vốn được lấy cảm hứng từ Colossus).
Bối cảnh ra đời: năm 304 TCN, quân xâm lược Demetrius rút lui bỏ lại nhiều trang bị chiến tranh. Người Rhodes bán đống vũ khí đó được 300 talent (tương đương hàng trăm triệu USD thời nay), rồi dùng để xây tượng tôn vinh chiến thắng. Tượng Colossus chỉ đứng vững được 56 năm, trước khi động đất năm 226 TCN làm nó gãy. Thế nhưng, ngay cả đống đổ nát ấy vẫn thu hút du khách suốt hơn 800 năm. Đến năm 654 SCN, người ta đem bán phần đồng cho một lái buôn Do Thái ở Edessa, chở bằng 900 con lạc đà để nấu chảy.
7. Hải Đăng Alexandria (Ai Cập)
Hải đăng Alexandria, xây dựng trên đảo Pharos, cao khoảng 134 mét (440 feet), do Ptolemy I Soter khởi công và hoàn thành thời Ptolemy II Philadelphus (khoảng 280 TCN). Đây là công trình cao thứ ba thế giới cổ đại (sau kim tự tháp), với một ngọn lửa hay gương phản chiếu ánh sáng mặt trời, có thể nhìn thấy từ khoảng cách 35 dặm.
Hải đăng được chia thành ba phần: tầng chân vuông, tầng giữa bát giác, và tầng trên hình trụ, tất cả kết hợp thành ngọn tháp tao nhã. Các mô tả cổ đại đều nhất trí rằng khó có thể mô tả hết vẻ uy nghi và tinh xảo của nó. Bất hạnh, hải đăng bị hư hại nặng do động đất 956 SCN, sau đó là năm 1303 và 1323. Đến 1480, nó sập hẳn, và nơi ấy được xây Pháo đài Qaitbey (Fort Qaitbey) bằng những mảnh đá từ hải đăng cũ.
Các biến thể
Cho dù bảy công trình trên được xem như “tiêu chuẩn,” thì thực tế không có quy ước bất di bất dịch. Bản thân Herodotus, khi liệt kê những thứ “kỳ vĩ” mình biết, lại đánh giá Mê Cung (Labyrinth) ở Hawara thậm chí ấn tượng hơn cả kim tự tháp. Nhiều nhà văn cổ khác lại đưa Tường thành Babylon hoặc Cổng Ishtar vào danh sách.
Sở dĩ “danh sách bảy kỳ quan” vẫn được lưu truyền, có lẽ bắt đầu từ Philo xứ Byzantium (thế kỷ 3 TCN) – ông viết tác phẩm về “bảy công trình nhất định phải xem” (themata). Quan niệm này giống như một “cẩm nang du lịch” ngày nay, giúp du khách Hy Lạp xác định đâu là “điểm đến” không thể bỏ qua.
Các nhà nghiên cứu John và Elizabeth Romer cho hay, thực ra danh sách ấy chỉ được phổ biến chắc chắn khoảng 1608 tại Ý, rồi chính thức in ấn rộng rãi từ thế kỷ 19, trở thành “khuôn mẫu giáo dục” hiện đại. Ngay thời trung cổ, Bede (673–735 SCN) cũng đưa “Nhà hát Heraclea” và “Capitol La Mã” vào danh sách của mình.
Dù có nhiều dị bản, các tác giả cổ xưa và trung đại đều đồng thuận rằng có những công trình mà vẻ đẹp, quy mô hay kỹ thuật của nó “vượt ngoài sức tưởng tượng con người.” Chính sự thống nhất ngầm này cho thấy, văn minh Địa Trung Hải thời ấy có khả năng tạo dựng những kiến trúc “tầm cỡ thần linh.” Khi được nhìn tận mắt, chúng không thể bị lãng quên.
Ảnh hưởng vượt thời gian
Ngày nay, nhìn về Bảy Kỳ Quan Thế Giới Cổ Đại, ta không chỉ trầm trồ trước mức độ “hoành tráng” của người xưa, mà còn nhận ra rằng danh sách này mang tính biểu tượng. Nó phản ánh:
- Khát khao tôn vinh thành tựu con người: Người Hy Lạp – La Mã hay Ai Cập đều muốn lưu giữ những kiệt tác mà họ tin “đáng để muôn đời chiêm ngưỡng.”
- Sự đa dạng văn hóa: Các kỳ quan phân bố tại Ai Cập, Hy Lạp, Thổ Nhĩ Kỳ, Lưỡng Hà… cho thấy giao thoa và tầm ảnh hưởng khu vực Địa Trung Hải – Cận Đông.
- Tinh thần hiếu kỳ, khám phá: Danh sách này cũng là cách cổ xưa để “quảng bá du lịch,” thúc đẩy khách lữ hành tìm đến, chiêm ngưỡng, rồi truyền tai nhau những câu chuyện huyền ảo.
- Tàn phá bởi thời gian & con người: Sáu trong bảy kỳ quan đã biến mất do chiến tranh, thiên tai, cướp phá hoặc tàn dư của thời gian. Chỉ Kim Tự Tháp Lớn Giza còn trụ vững – minh chứng cho sự “một mất một còn” giữa kỳ quan và dòng lịch sử khốc liệt.
Trong bối cảnh hiện đại, khái niệm “Bảy Kỳ Quan Thế Giới Mới” cũng được đề xuất qua những cuộc bầu chọn toàn cầu, nhưng bản thân “Bảy Kỳ Quan Cổ Đại” vẫn giữ giá trị không thay thế. Chúng nhắc nhở chúng ta về khả năng siêu việt của loài người ở thời “chưa có máy móc hiện đại,” cũng như cảnh báo rằng mọi kỳ công đều có thể bị hủy diệt, nếu không được trân trọng, bảo tồn.
Tóm lược
“Bảy Kỳ Quan Thế Giới Cổ Đại” vốn dĩ không phải một “danh sách chính thức” bất di bất dịch, mà thực chất là tập hợp những công trình “đáng kinh ngạc nhất” do người xưa xếp hạng, hệt như những cuốn cẩm nang du lịch thời cổ. Trong đó:
- Kim Tự Tháp Lớn Giza là duy nhất còn nguyên vẹn, biểu trưng cho đỉnh cao kiến trúc Ai Cập và gần 4.000 năm giữ danh hiệu công trình nhân tạo cao nhất thế giới.
- Vườn Treo Babylon vẫn là ẩn số lịch sử.
- Tượng thần Zeus ở Olympia là kiệt tác của Phidias, lộng lẫy “vàng ngà” nhưng bị hủy diệt khi thiên chúa giáo lên ngôi.
- Đền Artemis ở Ephesus phải hứng chịu nhiều lần thiêu hủy, cuối cùng bị san bằng bởi bạo lực tôn giáo.
- Lăng Mausolus (Mausoleum) là cội nguồn từ “mausoleum” trong tiếng Anh, bị động đất tàn phá, rồi bị tháo dỡ làm vật liệu xây dựng.
- Colossus Rhodes tồn tại vỏn vẹn 56 năm trước khi động đất quật ngã, nhưng ngay tàn dư cũng ghi dấu ấn du lịch suốt 800 năm.
- Hải đăng Alexandria tráng lệ từng soi rọi 35 dặm ngoài khơi, cũng không thoát những trận động đất, bị phá hủy, và nay chỉ còn Pháo đài Qaitbey tại vị trí cũ.
Từ các thế kỷ xa xưa, danh sách “Bảy Kỳ Quan” đã trở thành một biểu trưng cho sự thán phục trước khả năng phi thường của con người. Như một chứng nhân lịch sử, chúng ta nhận thấy sự hùng vĩ, tinh xảo và tầm ảnh hưởng lan tỏa lâu dài, dù phần lớn giờ chỉ còn trong sách vở và huyền thoại.
Tất cả, xét đến cùng, gói gọn trong một thông điệp: con người, dù ở bất kỳ thời đại nào, đều có thể kiến tạo những “kỳ quan” khiến cả thần linh cũng phải kinh ngạc. Những công trình này vừa ca ngợi trí tuệ, vừa phản ánh khát khao vươn tới cái đẹp và sự bất tử. Đó là lý do “Bảy Kỳ Quan Thế Giới Cổ Đại” mãi trường tồn trong tâm trí, dù phần lớn chúng đã biến mất khỏi thế gian.
