Ludwig van Beethoven thường được nhắc đến như một nhà cải cách và một kẻ nổi loạn trong thế giới âm nhạc. Để mượn lời bài hát No Woman No Cry của Bob Marley mà diễn đạt lại, “Không có Beethoven, không có âm nhạc hiện đại.” Dù phải đối mặt với chứng điếc ngày càng trầm trọng và cuối cùng là hoàn toàn mất thính lực, ông vẫn sáng tác nên những giai điệu đáng nhớ nhất thế giới.
Mối quan hệ của ông với giới quý tộc đã mang lại sự ổn định tài chính, cho phép ông tự do sáng tác và mở ra một con đường mới trong âm nhạc. Beethoven đã đặt nền móng cho nhiều thế hệ nhạc sĩ và nhà soạn nhạc tiếp nối sau ông.
Các giai đoạn sáng tác của Beethoven
Một chìa khóa để hiểu Ludwig van Beethoven (1770-1827) nằm ở ba giai đoạn sáng tác của ông. Trong mỗi giai đoạn, Beethoven thể hiện một phong cách độc đáo và sự phát triển kỹ thuật của mình với tư cách là một nhà soạn nhạc. Các giai đoạn dưới đây chỉ là ước lượng sơ bộ và không phải là điều cố định.
Giai đoạn đầu (khoảng 1792-1802)
Beethoven chịu ảnh hưởng mạnh mẽ từ hai người đương thời là Mozart và Haydn, những người sáng tác âm nhạc theo phong cách Cổ điển. Trong giai đoạn này, mục tiêu của Beethoven là làm chủ phong cách sáng tác của Vienna.
Âm nhạc của ông trong giai đoạn này bám sát các hình thức và cấu trúc Cổ điển mà những người tiền bối đã đặt ra. Ông chú trọng tạo ra các tác phẩm cân bằng, rõ ràng và thanh lịch. So với giai đoạn sau với âm hưởng nghiêm túc hơn, âm nhạc của ông lúc này mang một nét nhẹ nhàng và tinh nghịch.
Ví dụ nổi bật bao gồm:
- Giao hưởng số 1 cung Đô trưởng, Op. 21: Sáng tác từ năm 1796 đến 1800. Tác phẩm này thể hiện sự tuân thủ các hình thức Cổ điển, đồng thời hé lộ những đổi mới tương lai của ông.
- Sonata Piano số 1 cung Fa thứ, Op. 2 số 1: Sáng tác từ 1795 đến 1796, được dành tặng cho người thầy Franz Joseph Haydn. Tác phẩm cho thấy một nhà soạn nhạc trẻ đầy triển vọng, hiểu rõ các hình thức đương thời nhưng sẽ chinh phục thế giới âm nhạc bằng phong cách cá nhân và sáng tạo.
- Tứ tấu dây, Op. 18, số 1 cung Fa trưởng: Sáng tác năm 1795 theo phong cách Cổ điển. Dù mang ngôn ngữ hòa âm của Haydn và Mozart, tác phẩm có những đoạn kịch tính gợi lên cá tính độc đáo của Beethoven, cùng sự thử nghiệm về kết cấu, độ động và biểu đạt cảm xúc.
Giai đoạn giữa (khoảng 1802-1812)
Trong giai đoạn giữa, Beethoven bắt đầu phá vỡ các quy ước Cổ điển qua việc thử nghiệm hình thức, hòa âm và biểu đạt cảm xúc cá nhân. Phong cách của ông trở nên riêng biệt và sáng tạo hơn, khi ông khám phá những khó khăn cá nhân cũng như các chủ đề triết học (như trong Fidelio – vở opera duy nhất của ông).
Các tác phẩm của ông dài hơn, bởi ông bắt đầu khai thác cách mở rộng các hình thức âm nhạc trong phần phát triển (nơi các ý tưởng âm nhạc ban đầu được khám phá và phát triển thêm). Trong giai đoạn này, thính giác của Beethoven bắt đầu suy giảm, và đến năm 1812, ông vẫn còn nghe được một phần lời nói và âm nhạc.
Ví dụ nổi bật bao gồm:
- Giao hưởng số 5 cung Đô thứ, Op. 67: Một biểu tượng của kho tàng Cổ điển, ảnh hưởng đến vô số nhạc sĩ qua các thời đại với mô-típ mở đầu bốn nốt – có lẽ là bốn nốt nổi tiếng nhất trong lịch sử âm nhạc.
- Sonata Piano số 14, Op. 27, số 2 cung Đô thăng thứ “Sonata Ánh Trăng”: Thể hiện mặt lãng mạn của Beethoven, đặc biệt ở chương đầu, và sự kịch tính ở chương cuối.
- Concerto Violin cung Rê trưởng, Op. 61: Trong tác phẩm này, Beethoven chứng tỏ sự thành thạo hình thức concerto qua sự đối thoại năng động giữa violin độc tấu và dàn nhạc.
Giai đoạn cuối (khoảng 1812-1827)
Giai đoạn cuối của Beethoven tràn đầy thử nghiệm nhưng cũng là nơi ông tạo ra những tác phẩm sâu sắc nhất. Phong cách của ông càng trở nên cá nhân hóa, khám phá các chủ đề triết học và cảm xúc sâu thẳm. Ông sáng tác trong tình trạng điếc hoàn toàn, dựa vào trí tưởng tượng để “nghe” âm thanh của các tác phẩm.
Âm nhạc của ông chứa đựng sự tương phản cực độ về nhịp độ, độ động và tâm trạng. Tác phẩm trở nên phức tạp, giàu tính đối âm, phản ánh những đấu tranh nội tâm và cảm xúc của ông.
Ví dụ nổi bật bao gồm:
- Giao hưởng số 9, Op. 125 “Giao hưởng Hợp xướng”: Tác phẩm mang tầm vóc lịch sử, lần đầu tiên đưa thơ ca vào khán phòng hòa nhạc – truyền thống mà Wagner và Mahler sau này tiếp nối. Đây cũng là giao hưởng đầu tiên có phần hợp xướng.
- Große Fuge cung Si giáng trưởng, Op. 133 “Đại Phức điệu”: Sáng tác trong tình trạng điếc hoàn toàn, dựa vào âm thanh trong tưởng tượng của Beethoven.
- Sonata Piano số 29 cung Si giáng trưởng, Op. 106 “Hammerklavier”: Sonata khó nhất của Beethoven, đẩy cả nghệ sĩ lẫn nhạc cụ đến giới hạn với chiều sâu cảm xúc và sự thử nghiệm vượt bậc.
Hiểu Beethoven qua 5 nhạc phẩm
Dưới đây là năm tác phẩm tiêu biểu từ sự nghiệp sáng tác của Beethoven.
1. Concerto Piano số 2 cung Si giáng trưởng, Op. 19
Concerto piano thứ hai đánh dấu một bước phát triển quan trọng trong sự nghiệp của Beethoven. Sáng tác từ 1787-1789 và được chỉnh sửa cho đến khi xuất bản năm 1801, tác phẩm mang rõ ảnh hưởng của Mozart và Haydn, tuân thủ phong cách Cổ điển. Dù bề ngoài nghe giống Mozart, nhưng những tia sáng kịch tính và đổi mới đã bắt đầu lóe lên.
Beethoven có thể đã giới thiệu tác phẩm này với công chúng Vienna vào ngày 29 tháng 3 năm 1795 tại Burgtheater, đồng thời khẳng định tên tuổi của mình qua các buổi biểu diễn tại salon quý tộc trước đó.
- Chương đầu (Allegro con brio): Sôi nổi và đầy đam mê, mở đầu bằng dàn nhạc sống động và các chủ đề tương phản.
- Chương giữa (Adagio): Theo hình thức ba phần ABA, với phần mở đầu giới thiệu chủ đề, phần phát triển mở rộng ý tưởng, và phần kết quay về chủ đề ban đầu.
- Chương cuối (Rondo: Molto allegro): Viết theo hình thức rondo đơn giản ABACABA, mang tính sôi động và cuốn hút.
2. In Questa Tomba Oscura (Trong Ngôi Mộ Tối Này), WoO 147
Dù nổi tiếng với giao hưởng và sonata, Beethoven cũng đóng góp vào truyền thống bài hát nghệ thuật Đức (Lied). Tác phẩm này (sáng tác khoảng 1606-1607) cho thấy khả năng biểu đạt cảm xúc bằng ngôn ngữ khác ngoài tiếng mẹ đẻ. Với sự trầm tư về cái chết và sự tĩnh lặng, bài hát mang nét tương phản với các tác phẩm anh hùng của ông, đồng thời báo trước những kiệt tác sau này như Eroica và Giao hưởng Hợp xướng.
3. Giao hưởng số 3 cung Mi giáng trưởng, Op. 55 “Eroica”
Sáng tác từ 1802-1804, đây được xem là giao hưởng Lãng mạn đầu tiên với chiều sâu cảm xúc và ngôn ngữ âm nhạc đổi mới. Ban đầu dành tặng Napoleon, nhưng sau khi Napoleon tự xưng hoàng đế, Beethoven tức giận xóa bỏ lời đề tặng và đặt tên mới là Eroica (Anh hùng).
Tác phẩm phá vỡ khuôn mẫu với thời lượng gần gấp đôi các giao hưởng thời bấy giờ, mở đầu bằng chủ đề tương phản mô tả cuộc đấu tranh và chiến thắng của “anh hùng” – có thể là chính Beethoven, Napoleon, hay bất kỳ ai vượt qua nghịch cảnh.
4. Sonata Piano số 32 cung Đô thứ, Op. 111
Sonata cuối cùng của Beethoven là một trong những tác phẩm kỳ lạ nhất, chỉ có hai chương với sự tương phản rõ rệt: chương đầu đầy u tối, chương hai rực rỡ ánh sáng và niềm vui. Tác phẩm thách thức mọi phân tích truyền thống, cho thấy Beethoven không ngừng phá vỡ giới hạn.
5. Bagatelle cung Sol trưởng, Op. 126, số 5 (1824)
Sáng tác sau thành công của Giao hưởng số 9, bagatelle này phản ánh giai đoạn cuối đầy chiều sâu và thử nghiệm của Beethoven. Dù ngắn gọn, nó mở ra những khả năng mới cho các nhà soạn nhạc sau này và ảnh hưởng đến các tác phẩm Lãng mạn của Mendelssohn.
Những tác phẩm này không chỉ minh họa tài năng của Beethoven mà còn cho thấy cách ông đã định hình lại âm nhạc, để lại di sản vĩnh cửu cho hậu thế.
