Định Tường xưa kia là một tỉnh quan trọng của Nam Bộ, gắn liền với những biến cố khai mở đất đai và sự tranh chấp giữa các thế lực trong lẫn ngoài nước. Đặc biệt, cuộc đánh chiếm Mỹ Tho năm 1861 của quân Pháp đã đánh dấu bước ngoặt lớn, thể hiện rõ sức kháng cự kiên cường nhưng đầy khó khăn của quân dân Việt. Bài viết này tóm lược bối cảnh, diễn biến và ảnh hưởng của sự kiện đó, đồng thời khơi gợi lại hình ảnh một thời quá vãng của vùng đất Định Tường.
Dấu ấn di dân
Mùa hạ năm Kỷ Vị (1679), một nhóm tướng lĩnh người Hoa từ Quảng Đông và Hải Nam, vì thời thế rối ren cuối đời nhà Minh và những thay đổi chính trị dưới triều Thanh, đã dong thuyền sang nước ta. Nhóm này do Dương Ngạn Địch (hay Dương Nhị) và Trần Thượng Xuyên cầm đầu, mang theo binh lực cùng gia quyến lên đến hàng ngàn người, cập bến ở các cửa biển thuộc Trung và Nam Việt.
Khi tiến vào vùng Gia Định, mỗi tướng chọn một nơi đóng quân, khai khẩn và lập chợ.
- Dương Ngạn Địch và Hoàng Tấn đến cửa Soi Rạp, Đại – Tiểu hải môn, rồi dừng lại ở vùng Mỹ Tho.
- Trần Thượng Xuyên và Trần An Bình tiến theo ngả Đồng Nai, Biên Hòa.
Đối với chúa Hiền (Nguyễn Phúc Tần), việc cho các tướng Hoa kiều di cư vào “đất Chân Lạp” (tức vùng Nam Bộ xưa) vừa tránh xung đột chính trị, vừa giúp mở mang khai khẩn. Bấy giờ, đất Mỹ Tho, Cù Úc (thuộc Chân Lạp), dẫu rộng và màu mỡ, vẫn còn ít người Việt đến ở. Sự hiện diện của các nhóm di dân người Hoa đã hình thành nên những xóm làng đầu tiên, đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển kinh tế và thương mại.
Thế rồi, sau này Dương Ngạn Địch gặp biến cố bởi nội loạn (năm Mậu Thìn 1688, phó tướng Hoàng Tấn làm phản), ông bị giết. Nhưng nền tảng họ Dương thiết lập ở Mỹ Tho vẫn lưu dấu, để rồi về sau vùng đất này dần sáp nhập vào lãnh thổ Đàng Trong, qua loạt chính sách “tằm ăn dâu” của chúa Nguyễn.
Tỉnh Định Tường qua các thời kỳ
Khi Chúa Nguyễn từng bước mở cõi, vùng đất Mỹ Tho cùng với Đồng Nai, Gia Định lần lượt được sáp nhập. Đến thời chúa Võ Vương (Nguyễn Phúc Khoát), rồi những năm sau (kh. 1754 – 1755), quan trấn thủ Gia Định như Đạm Am Nguyễn Cư Trinh liên tục dùng chính sách “tằm ăn dâu” để mở rộng đất về phía Chân Lạp. Dần dần, các cuộc dâng nạp đất Tầm Bôn, Lôi Lạp, Tầm Phong Long (nay thuộc Gò Công, Châu Đốc, Sa Đéc…) cho chúa Nguyễn đã khiến đường biên của Đàng Trong ngày càng tiến sâu hơn.
Vùng Mỹ Tho trở nên trọng yếu, đến năm 1772, Chúa Nguyễn sai lập “Trưởng Đồn Đạo” tại Mỹ Tho, đặt chức Cai Cơ, Thơ Ký để cai trị. Sau đó, vùng này được đổi tên thành Trấn Định (1781), rồi đến năm Minh Mạng thứ 12 (1831) chính thức mang tên Định Tường.
- Trong nhiều lần thay đổi, huyện Gò Công có lúc thuộc Phiên An (Gia Định), có lúc lại trở về Định Tường.
- Một số huyện như Kiến Đăng, Kiến Tường, Kiến Phong… được chia hoặc gộp tùy theo tình hình hành chính.
Đáng chú ý, Định Tường thời Nguyễn không chỉ là nơi trù phú về lúa gạo – “vựa lúa” của Nam Bộ – mà còn giữ vai trò phòng tuyến quan trọng. Thành Mỹ Tho (xây theo kiểu phòng thủ) được đặt tại ngã ba Bảo Định Hà và sông Tiền, nhằm kiểm soát mọi hoạt động đi lại trên tuyến thủy lộ này.
Pháp tấn công 1861
Năm 1859, quân Pháp bắt đầu đánh chiếm Gia Định. Đến cuối tháng 2 năm 1861, trận Kỳ Hòa nổ ra quyết liệt; quân Việt thất thế buộc phải rút lui, để Pháp đánh chiếm Gia Định, rồi từ đó tràn xuống Mỹ Tho. Quân Pháp nhận định:
- Có ba lộ đường tiến vào Mỹ Tho: qua cửa Tiểu trên sông Cửu Long, theo ngả sông Vàm Cỏ Tây (Vũng Gù) rồi rẽ vào kênh Bảo Định, hoặc tiếp tục đi sâu qua kênh Thương Mãi (Rạch Chanh).
- Tuy nhiên, kênh Thương Mãi quá cạn, khiến tàu chiến lớn của Pháp không thể đi. Vậy nên họ tập trung lực lượng vượt Bảo Định Hà (kinh Chợ Gạo).
Từ ngày 27 đến 30/3/1861, trung tá hải quân Bourdais chỉ huy tàu La Mitraille, L’Alarme cùng các pháo hạm nhỏ số 18, 31, 20… tìm cách xâm nhập kênh Thương Mãi nhưng không thành, đành quay ra sông Vũng Gù để vào kênh Bảo Định Hà. Ngày 1/4/1861, họ phá được vài chướng ngại vật do quân Việt dựng lên. Tiếp những ngày sau đó, Pháp liên tục gặp cọc, cây cau, ghe chài nhận chìm chứa đầy đất, bè diêm sinh cài bẫy, đồn bốt nổ súng từ hai bên bờ. Hải quân Trung úy Gardoni, rồi Béhic, Desvaux… thay phiên nhau chỉ huy, tìm mọi cách phá thủy lũy.
Trong suốt quá trình, quân Việt chống cự tận lực. Họ giăng chướng ngại liên tục, lợi dụng khúc sông quanh co để tạo thế mai phục. Thậm chí dùng cả hỏa công, thả ghe chở đầy dầu, đốt để lao vào tàu Pháp. Nhờ có ưu thế vũ khí hiện đại, tàu hơi nước, cùng sự tiếp viện đều đặn, Pháp dần chiếm ưu thế.
Ngày 9/4, Pháp tiến khá sâu vào gần Mỹ Tịnh An. Đêm hôm ấy, quân Việt lại dùng hỏa công tấn công bất ngờ, nhưng không hiệu quả như mong đợi. Ngày 10/4, hải quân trung tá Bourdais bị trúng đạn, tử trận. Đây là tổn thất lớn về mặt tinh thần của quân Pháp, nhưng họ nhanh chóng bổ nhiệm người thay thế (Desvaux).
Đến khoảng 12/4, quân Pháp đóng tại làng Trung Lương, bắt đầu thấy khói bốc lên cao từ phía thành Mỹ Tho. Họ dự đoán quân Việt có thể tự tay phá hủy một số kho lương trước khi rút. Ngày 13/4/1861, Pháp kéo quân đến thành thì phát hiện cờ Pháp đã được cắm trước đó – nghĩa là thành Mỹ Tho cơ bản không còn quân triều đình trấn giữ. Nguyên do: một mũi quân Pháp khác do chuẩn Đô đốc Page dẫn đầu, đã theo đường sông Cửa Tiểu đánh vào “mặt trước” thành Mỹ Tho, khiến phía Việt phải rời bỏ. Thành Mỹ Tho chính thức lọt vào tay Pháp.
Quân Việt chống cự
Mặc dù trang bị thô sơ (súng nạp đạn ở đầu nòng, đại bác cũ), thiếu phương tiện cơ động (thuyền chạy buồm, chèo tay), quân Việt vẫn nỗ lực phòng thủ. Họ kiên trì đóng cọc, hàn sông, nhận chìm tàu ghe lớn, cài bẫy diêm sinh… suốt dọc Bảo Định Hà. Thậm chí, việc sử dụng hỏa công, “thuyền lửa” lao vào tàu địch lúc nửa đêm cũng cho thấy ý chí quyết đánh đến cùng.
Tuy nhiên, chênh lệch về hỏa lực và kỹ thuật quá lớn: tàu Pháp chạy bằng hơi nước, pháo hiện đại bắn nhanh và mạnh, trong khi quân Việt không có sự hỗ trợ đồng bộ, lại bị mắc kẹt ở thế thủ. Kết quả, Mỹ Tho thất thủ, đánh dấu sự kiểm soát của quân Pháp trên một vùng lúa gạo quan trọng bậc nhất Đàng Trong.
Một giai thoại nhắc tới quan trấn thủ thành Mỹ Tho lúc bấy giờ là Nguyễn Công Nhàn, người bị dư luận đương thời giễu cợt vì “hùng dũng nhưng nhát gan”, không giữ được thành. Trên thực tế, việc thất thủ không chỉ do năng lực cá nhân mà còn bởi tương quan lực lượng và trang bị chênh lệch.
Những lần nổi dậy sau 1861
Mặc dù từ năm 12/4/1861 trở về sau, Pháp đã làm chủ thành Mỹ Tho, nhưng tinh thần kháng Pháp nơi dân chúng vẫn nhen nhóm. Đặc biệt, những lực lượng nghĩa quân trong vùng liên tục quấy phá, tập kích bất ngờ:
- Năm 1868, có sự “tập kích đêm” ngay bên trong thành Mỹ Tho, “ngươn-soái Than” dẫn nhóm người bí ẩn đột nhập, đốt phá trại lương thảo. Dù không làm thay đổi cục diện, sự kiện gây chấn động, cho thấy thành Mỹ Tho vẫn là mục tiêu của các toán nghĩa dũng.
- Năm 1870, lực lượng khởi nghĩa tấn công đồn Cai Lậy vào đêm 24 tháng Chạp. Họ chọn đúng lễ Giáng Sinh (đêm 24/12), lợi dụng lúc binh lính và quan chức Pháp – Công giáo mải dự lễ. Tuy cuộc đánh bất thành vì đồn được phòng thủ, việc này khiến chính quyền Pháp phải mở cuộc hành quân, từ Mỹ Tho, Gò Công, Tân An đến Vĩnh Long, chốt chặn và săn lùng nghĩa quân. Đến đầu tháng Giêng 1871, ngươn-soái Than với khoảng hơn 100 quân bị bắt. Dù thất bại, những hoạt động ấy chứng tỏ tinh thần không khuất phục của người dân Định Tường.
Trong góc nhìn sử học, các cuộc nổi dậy này tuy lẻ tẻ nhưng thể hiện ý chí độc lập, muốn giành lại quyền tự chủ, dù lực lượng và tổ chức chưa đủ để làm nên thành công lớn.
Bản Đồ Và Vị Trí Thành Mỹ Tho
Trước năm 1861, địa giới tỉnh Định Tường trải dài:
- Phía Bắc và Đông Bắc: giáp biên giới Cam Bốt và sông Vũng Gù.
- Phía Nam: hướng ra cửa Ba Lai, cửa Tiểu, sông Cửa Đại.
- Phía Tây – Tây Nam: qua đến vùng Hồng Ngự (nay thuộc Đồng Tháp).
Thành Mỹ Tho, đặt tại ngã ba Bảo Định Hà với sông Tiền, có dạng hình vuông, bốn góc bố trí bốn pháo đài (bastion), xung quanh là mương hào, đầm lầy, nhờ thiên nhiên cộng thêm nhân tạo để bảo vệ.
- Từ thời Gia Long, trấn Định Tường từng được dời nhiều lần, cuối cùng, năm Minh Mạng thứ bảy (1826), thành mới xây ở vị trí thôn Điều Hòa và Bình Biên, huyện Kiến Hưng.
- Người Pháp đặc biệt đề cao giá trị quân sự của thành này: bởi sông Tiền và kênh Bảo Định là tuyến giao thông huyết mạch, ai kiểm soát được Mỹ Tho là kiểm soát phần lớn khu vực Định Tường.
Tóm lại
Cuộc đánh chiếm Mỹ Tho năm 1861 cho thấy sự khốc liệt giữa vũ khí hiện đại phương Tây và năng lực phòng thủ truyền thống. Dù quân Việt chiến đấu tận tâm, họ vẫn thất thế trước công nghệ chiến tranh ưu việt hơn của Pháp. Sự kiện Mỹ Tho thất thủ đã giúp Pháp thâu tóm trọn ba tỉnh miền Đông Nam Kỳ: Gia Định, Định Tường, Biên Hòa, mở rộng bàn đạp xuống miền Tây.
Song, không phải vì thế mà tinh thần kháng cự tắt hẳn. Hàng loạt cuộc nổi dậy về sau vẫn bền bỉ chống lại người Pháp, thể hiện khát vọng độc lập của người Việt, dù kết quả nhiều lần rơi vào bế tắc. Vùng Định Tường với bề dày “vựa lúa” Nam Bộ và vị trí chiến lược đã trở thành điểm nóng, chứng kiến sự giằng co giữa các thế lực cũ và mới. Lịch sử ấy không chỉ gói gọn trong phạm vi quân sự, mà còn phản ánh bối cảnh kinh tế – xã hội và tình hình thế giới biến động, khi phương Tây tiến vào Đông Dương.
