Tranh giành lãnh thổ thế kỷ 21: Quá khứ lặp lại

Tác giả bài gốc: Michael Albertus

Michael Albertus là Giáo sư Khoa học Chính trị tại Đại học Chicago và là tác giả của cuốn sách “Land Power: Who Has It, Who Doesn’t, and How That Determines the Fate of Societies” (tạm dịch: Quyền lực Đất đai: Ai Có Nó, Ai Không, và Điều Đó Quyết định Số phận của Các Xã hội Như Thế Nào).

Trong suốt nửa sau thế kỷ XX, bối cảnh chính trị toàn cầu với những liên minh và thế cân bằng quyền lực hậu Thế Chiến II dường như đã tạo ra một giai đoạn “kiềm chế” hiệu quả, ngăn chặn các hành động xâm lược nhằm thâu tóm lãnh thổ. Tuy nhiên, thực tế cho thấy khoảng thời gian “tương đối yên ả” đó có vẻ chỉ là một “khúc ngoặt” tạm thời trong chuỗi dài lịch sử vốn thường xuyên ghi nhận những cuộc chinh phạt vì đất đai. Nga xâm lược Ukraine, cựu Tổng thống Hoa Kỳ Donald Trump công khai mong muốn mua Greenland, hay ngày càng nhiều tuyên bố đe dọa “sáp nhập lãnh thổ” – tất cả cho thấy xu hướng thôn tính đất đai đang quay trở lại vị trí trung tâm trong bàn cờ địa chính trị. Xu thế này được thúc đẩy bởi sự cạnh tranh ngày càng gay gắt giữa các cường quốc, áp lực dân số, những tiến bộ (và xáo trộn) công nghệ, và quan trọng nhất là sự biến đổi khí hậu đang diễn ra trên toàn hành tinh.

Trong bài viết dưới đây, chúng ta sẽ khám phá cách biến đổi khí hậu kích hoạt “cơn khát” đất đai trên phạm vi toàn cầu, nguyên nhân vì sao Greenland trở thành biểu tượng nổi bật của hiện tượng này, và viễn cảnh những cuộc tranh giành lãnh thổ vốn tưởng chừng đã lùi xa nhưng lại xuất hiện trong một bối cảnh mới hoàn toàn khác biệt.

Greenland – Dấu hiệu ban đầu

Việc Donald Trump công khai ý định mua Greenland – lãnh thổ tự trị của Đan Mạch – cho thấy rõ cách biến đổi khí hậu có thể châm ngòi cho các toan tính lãnh thổ trên khắp thế giới. Trump lần đầu nêu khả năng này ngay trước khi nhậm chức Tổng thống, và về sau ông còn đề cập tới khả năng dùng vũ lực để “thực hiện” ý định đó. Đan Mạch hiện không muốn bán, còn người dân Greenland (đa phần là dân bản địa) cũng rất dè dặt với các cường quốc bên ngoài, xuất phát từ lịch sử cai trị khắc nghiệt mà họ từng phải chịu đựng dưới thời Đan Mạch. Tuy nhiên, chính sự hờ hững và phản đối này không hề làm giảm bớt “nhiệt huyết” của những ý đồ từ Washington, vì ở góc độ chiến lược, Greenland là một tài sản “vàng.”

Greenland nằm ở vị trí rất thuận lợi trên tuyến đường biển giữa Hoa Kỳ và các đối thủ lớn. Trump có nói rằng Greenland “liên quan đến tự do của thế giới,” ám chỉ tầm quan trọng về mặt quân sự. Song, khi băng tan và lớp băng biển trở nên mỏng hơn, mảnh đất khổng lồ nhưng khắc nghiệt này còn hứa hẹn nhiều lợi ích khác:

• Khả năng trở thành điểm trung chuyển cho các tuyến vận tải hàng hải mới ở vùng Bắc Cực.
• Tài nguyên thiên nhiên đa dạng, bao gồm quặng sắt, vàng, uranium, dầu mỏ, đất hiếm – đặc biệt quan trọng trong bối cảnh chuyển đổi năng lượng sạch.
• Khả năng mở rộng diện tích đất có thể sinh sống, canh tác nhờ nhiệt độ tăng và băng tan, phù hợp với tầm nhìn dài hạn của những cường quốc đang đối mặt với sức ép dân số hoặc di cư môi trường.

Chính Greenland là điển hình sinh động cho cách biến đổi khí hậu “sắp xếp lại ván bài” địa chính trị, bằng cách biến những vùng đất trước đây ít giá trị kinh tế hoặc quá khắc nghiệt thành “miếng bánh” hấp dẫn.

Tranh giành những vùng đất mới

Greenland thực ra chỉ là phần “mở màn” cho một giai đoạn mới trong cuộc đua tìm kiếm lãnh thổ. Những diễn biến sau đây cho thấy vì sao các quốc gia lớn đang nóng lòng “chốt” càng nhiều vùng đất tiềm năng càng tốt:

1. Tầm quan trọng của tài nguyên thiên nhiên: Với nhu cầu tăng cao về các khoáng sản chiến lược như đất hiếm, lithium, cobalt, dầu mỏ, ngũ cốc… những khu vực sở hữu nguồn tài nguyên này trở thành đối tượng tranh giành.
2. Sức ép về “tính sinh sống” và sản xuất nông nghiệp: Biến đổi khí hậu khiến nhiều nơi mất đi khả năng sản xuất lương thực (do hạn hán, lũ lụt, xâm nhập mặn, nhiệt độ quá cao…). Trong khi đó, những xứ lạnh hơn hoặc ở vĩ độ cao dần trở nên dễ chịu hơn, tạo điều kiện sản xuất lớn hơn.
3. Thay đổi tuyến đường giao thương: Băng tan ở Bắc Cực mở ra các tuyến hàng hải mới, rút ngắn đáng kể khoảng cách thương mại toàn cầu. Các nước “bám” được những tuyến đường này sẽ có lợi thế cả về kinh tế lẫn quân sự.
4. Tình trạng chủ quyền chưa rõ ràng hoặc các lãnh thổ “chuyển tiếp”: Greenland, quần đảo Faroe, quần đảo Falkland, New Caledonia… vẫn chịu sự quản lý hoặc ràng buộc lỏng lẻo với các quốc gia châu Âu, nhưng có thể muốn độc lập (hoặc thay đổi chủ). Chính điều đó khiến các cường quốc khác tìm cách “nhòm ngó” hoặc mặc cả.

Ở tầm vĩ mô, chúng ta đang quay lại thời kỳ “chiếm đoạt lãnh thổ” – một yếu tố từng rất phổ biến trong lịch sử, nhưng tưởng như đã bị hạn chế phần nào trong nửa sau thế kỷ XX.

Ai được, ai mất?

Trong giai đoạn sắp tới, biến đổi khí hậu sẽ tái định hình bản đồ kinh tế, dân cư và chính trị thế giới, tạo nên kẻ thắng và người thua theo những đường biên mới:

• Kẻ thắng: Các nước/vùng có khí hậu lạnh, đất đai rộng và dân số ít, thường ở vĩ độ cao như Canada, Nga, Na Uy, Thụy Điển, Phần Lan, Alaska (thuộc Hoa Kỳ)… có triển vọng mở rộng sản xuất nông nghiệp, phát triển các ngành khai thác tài nguyên, du lịch và cơ sở hạ tầng phục vụ đường biển Bắc Cực.
• Kẻ thua: Những nước/vùng ở vùng nhiệt đới hoặc bán khô hạn như Bắc Phi, vùng Sahel, Trung Đông… hay các khu vực ven biển thấp (Ganges Delta ở Bangladesh, ven biển Florida) phải gánh chịu tình trạng biển dâng, nhiệt độ khắc nghiệt, mất mùa… buộc dân số di cư hàng loạt.

Bên cạnh đó, những “kẻ thắng” vẫn chịu nhiều hệ lụy nghiêm trọng từ biến đổi khí hậu: thiên tai, bão lụt, sạt lở băng, phá hủy cơ sở hạ tầng do tan băng vĩnh cửu (permafrost). Tuy nhiên, xét tổng thể, họ có khả năng bù đắp và thích ứng tốt hơn nhờ diện tích rộng, tiềm năng nông nghiệp và nguồn tài nguyên dồi dào.

Canada và Nga: Trục quyền lực tương lai?

Với vị thế là hai quốc gia rộng lớn nhất ở phương bắc, Canada và Nga có lẽ là những ví dụ tiêu biểu nhất về việc tận dụng lợi thế từ biến đổi khí hậu:

Canada:

• Các mô hình khí hậu dự đoán diện tích canh tác có thể tăng gấp bốn lần vào năm 2080, nhờ mùa sinh trưởng dài hơn và khí hậu ấm hơn.
• Tuy cũng có nguy cơ lũ lụt bờ biển, cháy rừng hay chi phí lớn cho việc tái thiết cơ sở hạ tầng, Canada vẫn có thể “chiêu mộ” lao động từ các nước nóng hơn qua chính sách nhập cư.
• Nhóm “Century Initiative” tại Canada thậm chí đưa ra mục tiêu tăng dân số từ khoảng 40 triệu lên 100 triệu vào năm 2100, dựa trên nhập cư và phát triển khu vực mới.
• Có vị trí đắc địa ven “Hành lang Tây Bắc” (Northwest Passage), tuyến đường biển phía bắc châu Mỹ.

Nga:

• Các vùng lãnh thổ băng giá trước đây có khả năng trở thành đất canh tác, nông nghiệp mở rộng.
• Nga có tuyến đường biển phía Bắc (Northern Sea Route) chạy dọc lãnh thổ Siberia, đóng vai trò huyết mạch kết nối Đại Tây Dương và Thái Bình Dương khi băng tan.
• Tuy nhiên, kinh tế Nga phụ thuộc nhiều vào dầu khí, vốn sẽ bị đe dọa khi thế giới chuyển dần sang năng lượng tái tạo.
• Tăng trưởng dân số Nga cũng âm, chính sách di cư không cởi mở, có thể khiến dân số sụt giảm 25% vào năm 2100, đe dọa khả năng “phủ kín” những vùng đất mới ấm lên.

Cả Nga và Canada có thể “cầm trịch” xuất khẩu lúa mì, ngũ cốc, nông sản tương lai, tạo lợi thế khổng lồ. Bù lại, họ phải đầu tư mạnh mẽ vào cơ sở hạ tầng thích ứng với băng tan, biến đổi địa chất, và giải quyết xung đột lợi ích trên các tuyến hàng hải mới.

Hoa Kỳ và Trung Quốc

Ngược lại với Canada và Nga, Hoa Kỳ và Trung Quốc có thể đối mặt tình trạng sụt giảm năng suất nông nghiệp, thiên tai khốc liệt hơn (lũ lụt, bão nhiệt đới, hạn hán), cùng với di cư nội bộ do một số vùng “không thể ở được.” Florida dần chìm trong nước biển dâng, California chịu cháy rừng triền miên, đồng bằng sông Hoàng Hà hay Dương Tử (Trung Quốc) ngày càng khó canh tác vì lũ lụt, nước biển xâm lấn hoặc khan hiếm nước.

Những cường quốc này phải tìm lối thoát, có thể là đầu tư năng lượng tái tạo, chuyển đổi kinh tế, hoặc thậm chí mở rộng lãnh thổ. Mong muốn “thâu tóm” Greenland của Mỹ, hay khả năng Trung Quốc nhắm đến các khu vực láng giềng có tiềm năng tài nguyên, đều không còn là chuyện viễn tưởng.

Mặt trận Nam Cực

Ngoài Greenland, còn nhiều nơi khác cũng có thể “bùng nổ” tranh chấp:

1. Antarctica (Nam Cực)

• Thỏa thuận quốc tế ký thời Chiến tranh Lạnh (Hiệp ước Nam Cực) tạm thời gác lại tranh chấp chủ quyền, biến Antarctica thành vùng phục vụ nghiên cứu khoa học.
• Tuy nhiên, những động thái mới của Trung Quốc và Nga (đưa Antarctica vào chiến lược an ninh, xây căn cứ vệ tinh và tàu phá băng có thể dùng cho mục đích quân sự) báo hiệu một chương mới đầy căng thẳng.
• Khai thác tài nguyên, hải sản (như krill) và kiểm soát tuyến biển có thể thúc đẩy cạnh tranh gay gắt. Argentina và Chile cũng khẳng định lại yêu sách truyền thống ở Nam Cực.

2. Các lãnh thổ hải ngoại nửa độc lập

• Faroe (thuộc Đan Mạch), Falkland (thuộc Anh), New Caledonia (thuộc Pháp), French Guiana (thuộc Pháp)… đều nằm rải rác, giàu tiềm năng hoặc quan trọng về tài nguyên và vị trí quân sự.
• Dân bản địa có thể khao khát độc lập, hoặc chính quốc từ chối rút lui, hay cường quốc bên ngoài tìm cách lôi kéo, dẫn đến hỗn loạn về chủ quyền.
• Viễn cảnh mua bán lãnh thổ (như Greenland) không còn bất khả thi, nhất là khi biến đổi khí hậu làm thay đổi giá trị kinh tế – địa chính trị của vùng đất đó.

3. Các “điểm nóng” tài nguyên khác ở châu Phi hoặc Nam Mỹ

• Nhu cầu về đất hiếm (lithium, cobalt, tantalum…) để phục vụ sản xuất pin, thiết bị điện tử, năng lượng tái tạo tăng chóng mặt.
• Nhóm phiến quân M23 được Rwanda hậu thuẫn xâm nhập Cộng hòa Dân chủ Congo cũng nhằm chiếm các mỏ khoáng sản quý. Tương tự, những toan tính cướp tài nguyên có thể bùng nổ dưới dạng “xung đột ủy nhiệm” hoặc thậm chí hành động quân sự trực tiếp.

4. Các vựa lúa, “nồi cơm” toàn cầu

• Chi phối xuất khẩu lương thực như lúa mì, ngô, gạo… có thể trở thành công cụ chính trị mạnh mẽ.
• Việc Nga xâm lược Ukraine cũng được phân tích một phần do lý do “nắm cán” xuất khẩu ngũ cốc. Nga trước đây phụ thuộc nhập khẩu lúa mì, nhưng giờ họ đã vươn lên thành nước xuất khẩu lớn nhất thế giới, lợi thế càng lớn nếu chiếm thêm vùng nông nghiệp ở Ukraine.
• Khi an ninh lương thực lung lay, những nước sở hữu đất canh tác phong phú sẽ có tầm ảnh hưởng cực lớn, có thể dùng lương thực làm “đòn bẩy” trong quan hệ quốc tế.

Căng thẳng địa chính trị

Những chuyển dịch do biến đổi khí hậu có thể kết hợp với xung đột cũ, tranh chấp lãnh thổ, hay cạnh tranh cường quốc để thổi bùng ngọn lửa xung đột ở nhiều nơi.

• Trung Quốc: Phải đương đầu với nước biển dâng, siêu bão, sa mạc hóa, thiếu nước ngọt ở phía bắc, mất đất nông nghiệp. Trong tương lai, Bắc Kinh có thể giành thêm không gian sinh tồn và nguồn tài nguyên bằng cách gia tăng ảnh hưởng, thậm chí “thôn tính” tại Đông Nam Á, đảo xa hoặc vùng Viễn Đông (chẳng hạn vùng giáp biên giới Nga, Triều Tiên).
• Nga: Để củng cố lợi thế đường biển Bắc Cực, tài nguyên và an ninh lương thực, nước này có thể lấn sân sang các khu vực láng giềng (như vùng Baltics, Scandinavia) hoặc tiến sâu hơn ở Nam Cực.
• Nigeria: Dự báo sẽ đông dân hơn Trung Quốc vào cuối thế kỷ 21, đối mặt tình trạng hạn hán, lũ lụt, thiếu lương thực, xung đột sắc tộc. Trong bối cảnh bùng nổ dân số, có thể chính phủ Nigeria (hoặc các nhóm vũ trang) sẽ nhắm vào các vùng xung quanh để giành đất, tài nguyên.
• Hoa Kỳ: Có nguy cơ mất vùng duyên hải Florida do nước biển dâng, California khô hạn, cháy rừng, hay hạn hán ở Tây Nam. Tham vọng “mở rộng” về phía bắc (như với Greenland) hay thậm chí vùng cận Canada không phải điều khó hình dung.

Các hiệp ước quốc tế, liên minh quân sự như NATO, Liên Hợp Quốc… trước đây từng giữ vai trò ổn định nhất định, nhưng giờ đang chịu áp lực lớn khi cạnh tranh cường quốc ngày càng quyết liệt, chủ nghĩa dân tộc gia tăng. Trong bối cảnh “mạnh được yếu thua,” nhiều nước sẽ dùng sức mạnh để giành lấy những gì họ muốn. Viễn cảnh xung đột mới hay ít nhất là xung đột “ủy nhiệm” rất có khả năng trở thành “bình thường mới.”

Tóm lại

Đây mới chỉ là bức tranh ban đầu về cách biến đổi khí hậu làm dậy sóng cuộc đua giành lãnh thổ và tài nguyên. Khi hành tinh nóng dần lên, đất đai đang “dịch chuyển” cả về ý nghĩa kinh tế, sức chứa dân cư, và vị trí quân sự. Nhìn vào Greenland, câu chuyện không chỉ dừng lại ở “tầm nhìn” của một nhà lãnh đạo Mỹ, mà là hồi chuông cảnh báo cho kỷ nguyên sắp tới: nhiều cường quốc, thậm chí cả những nước đang phát triển, sẽ sốt sắng tìm cách đảm bảo chỗ đứng vững chắc trong trật tự thế giới hậu biến đổi khí hậu.

Rõ ràng, chẳng ai có thể hoàn toàn miễn nhiễm trước các hiểm họa do khí hậu gây ra. Nhưng một số quốc gia đang đặt cược rằng họ có thể vượt qua nghịch cảnh, thậm chí thu lợi từ những cơ hội mới. Chính loạt toan tính này hứa hẹn sẽ biến cuộc đua giành lãnh thổ trở thành chủ đề trung tâm của địa chính trị trong những thập kỷ tới. Bất kỳ quốc gia nào muốn “sống sót” và “thịnh vượng” đều phải suy tính đến chuyện bảo vệ – hoặc mở rộng – không gian lãnh thổ mà mình kiểm soát. Phải chăng, xung đột vì đất đai đang trở về đúng quỹ đạo lịch sử vốn dĩ của nó, chỉ có điều trong một thế giới bị đẩy nhanh và xáo trộn bởi biến đổi khí hậu? Câu trả lời có lẽ sẽ sớm được làm sáng tỏ.