Triết học Trung Hoa cổ đại phát triển rực rỡ trong giai đoạn được gọi là “Bách Gia Chư Tử” (Hundred Schools of Thought). Thuật ngữ này thường được hiểu một cách phóng đại để chỉ “rất nhiều trường phái” khác nhau, chứ không phải chỉ đúng một trăm. Chính trong thời Xuân Thu (khoảng 772–476 TCN) và Chiến Quốc (khoảng 481–221 TCN), khi nhà Chu (1046–256 TCN) bắt đầu suy yếu, các nhà tư tưởng vĩ đại đã thành lập trường phái riêng hoặc truyền giảng ý niệm của mình, tạo nên một thời kỳ bùng nổ tư tưởng chưa từng có trong lịch sử Trung Hoa.
Nhìn chung, Bách Gia Chư Tử được cho là có 10 trường phái chính:
- Nho gia (Confucianism)
- Đạo gia (Taoism)
- Pháp gia (Legalism)
- Mặc gia (Mohism)
- Danh gia (School of Names)
- Âm Dương gia (Yin-Yang School)
- Tiểu Thuyết gia (School of Minor Talks)
- Tung Hoành gia (School of Diplomacy)
- Nông gia (Agriculturalism)
- Tạp gia (Syncretism)
Bên cạnh đó, còn có các nhóm tư tưởng ít được thể chế hóa hoặc số lượng môn đệ nhỏ hơn, bao gồm:
- Dương Chu học phái (Yangism, hay còn gọi là chủ nghĩa khoái lạc/“Hedonist School”),
- Thuyết tương đối (Relativism),
- Binh gia (School of the Military),
- Y gia (School of Medicine).
Tuy có hơn chục trường phái, ba trường phái lớn nhất — Nho gia, Đạo gia và Pháp gia — đã vươn lên trở thành dòng tư tưởng trung tâm. Họ hoặc bài xích, hoặc hấp thụ ý tưởng cốt lõi của các trường phái còn lại. Khi nhà Tần (221–206 TCN) thống nhất Trung Hoa, Tần Thủy Hoàng (221–210 TCN) đã thực hiện chính sách “Phần thư khanh nho” (đốt sách và chôn học giả) năm 213 TCN, chỉ cho phép giữ lại các tác phẩm của Pháp gia, vốn là triết học mà ông ủng hộ. Nhiều tác phẩm quý giá khác chỉ được bảo tồn nhờ những nỗ lực giấu giếm đầy mạo hiểm của các học giả.
Đến thời nhà Hán (202 TCN – 220 SCN), chính sách học thuật được nới lỏng và hưng thịnh trở lại. Dưới triều Hán Vũ Đế (141–87 TCN), Nho gia chính thức trở thành hệ tư tưởng nhà nước. Cùng với Đạo gia và Pháp gia, Nho gia đã định hình văn hóa Trung Hoa từ đó cho đến hiện nay, đồng thời ảnh hưởng sâu rộng đến các quốc gia lân cận cũng như tư tưởng thế giới.
Xuân Thu – Chiến Quốc: Thời hoàng kim
Nhà Chu lúc đầu được xây dựng như một chính quyền tập quyền, đặc biệt là giai đoạn Tây Chu (1046–771 TCN) dưới triều vua Vũ Vương (trị vì 1046–1043 TCN) và tiếp tục mở rộng dưới thời em trai ông là Chu Công Đán. Tuy nhiên, diện tích lãnh thổ quá rộng khiến chính quyền buộc phải phân phong cho các chư hầu. Hình thức này hoạt động tương đối ổn định cho đến khi các chư hầu ngày càng mạnh, dần dần vượt quyền và không còn tuân thủ triều đình trung ương.
Tiếp đó, do sức ép ngoại xâm (có thể từ tộc Khuyển Nhung/Xirong), nhà Chu dời đô về phía Đông năm 771 TCN, mở đầu cho giai đoạn Đông Chu (771–256 TCN). Thời kỳ Đông Chu được chia làm hai:
- Thời Xuân Thu (khoảng 772–476 TCN)
- Thời Chiến Quốc (khoảng 481–221 TCN)
Trong suốt thời Xuân Thu, các chư hầu vẫn tiếp tục giao tranh, nhưng đồng thời đây cũng là thời kỳ rực rỡ về văn hóa, nghệ thuật và tư tưởng. Sự bất ổn về chính trị thúc đẩy nhiều nhà hiền triết rời bỏ vị trí quan lại ở các nước chư hầu để truyền bá quan điểm riêng, thu hút người theo học. Tình trạng “trăm hoa đua nở” này sau được ví như “Bách Gia Chư Tử tranh minh” (Hundred Schools of Thought), thể hiện sự cạnh tranh quyết liệt giữa các tư tưởng để giành sức ảnh hưởng.
Khi tiến sang thời Chiến Quốc (481–221 TCN), bảy nước lớn (Tần, Triệu, Ngụy, Hàn, Sở, Yên, Tề) thường xuyên xảy ra xung đột. Việc các trường phái chỉ trích lẫn nhau trở nên phổ biến. Ví dụ điển hình là Mạnh Tử (372–289 TCN), một đại diện của Nho gia, phê phán tư tưởng của Mặc Tử (470–391 TCN) và Dương Chu (440–360 TCN).
Kết quả của những tranh chấp lâu dài này là sự chiến thắng của nước Tần, thống nhất Trung Hoa, lập ra nhà Tần (221–206 TCN). Hoàng đế Tần Thủy Hoàng, để củng cố quyền lực, đã chọn Pháp gia làm tư tưởng chính thống và thực hiện hàng loạt chính sách đàn áp gắt gao các trường phái khác, nổi bật là vụ đốt sách và chôn Nho sĩ (“Phần thư khanh nho”). Dù vậy, một số tác phẩm quan trọng vẫn được cất giấu và lưu truyền, chờ đến thời Hán khi chính sách tư tưởng được nới lỏng mới được công khai trở lại.
Các trường phái lớn và đại diện
Phần lớn sử liệu về Bách Gia Chư Tử được ghi nhận trong tác phẩm Sử ký Tư Mã Thiên (Records of the Grand Historian) của Tư Mã Thiên (145/135–86 TCN). Các vị sử gia thời Hán như Ban Biao (3–54 SCN) và Ban Cố (32–92 SCN) tiếp tục bổ sung và hệ thống hóa trong Hán thư (Hanshu) và phần phụ lục Nghệ văn chí (Yiwenzhi). Trong bối cảnh nhà Hán đề cao Nho gia như quốc học, Tư Mã Thiên tuy có xu hướng ủng hộ Nho gia, nhưng vẫn cố gắng khách quan khi trình bày về các trường phái khác.
Điều quan trọng cần ghi nhớ: hầu hết những trường phái này nảy sinh trong thời loạn lạc. Mục tiêu chung của mỗi trường phái là đem đến lời giải cho xã hội hỗn loạn. Họ xây dựng lý luận, lấy kinh nghiệm từ đời sống và cả những tín ngưỡng dân gian lâu đời để đưa ra các chuẩn mực ứng xử, giúp con người sống hài hòa với bản thân và cộng đồng.
Dưới đây là tóm lược về một số trường phái chính:
1. Nho Gia (Confucianism)
Nho gia do Khổng Tử (551–479 TCN) khai sáng, với niềm tin căn bản rằng con người vốn thiện, chỉ cần được khơi gợi và định hướng đúng đắn. Theo Khổng Tử, nếu mỗi cá nhân được giáo dục về chuẩn mực đạo đức và nghi lễ, họ sẽ cư xử “đúng mực”. Từ đó, cộng đồng sẽ trở nên hài hòa và nhà nước sẽ thịnh trị.
Vì vậy, Khổng Tử rất coi trọng “Lễ”. Thông qua việc tuân thủ những nghi lễ, dù đôi khi khá hình thức, con người dần học được sự kiên trì, trật tự và phát triển phẩm chất đạo đức. Tư tưởng này khi lan tỏa sẽ tạo ra một trật tự xã hội ổn định: con dân biết kính trọng vua, vua biết thương dân, bề tôi trung thành, gia đình thuận hòa… Đó là lý tưởng “đại đồng” của Nho gia, trở thành nguồn cảm hứng cho mô hình xã hội Trung Hoa suốt hàng ngàn năm.
2. Đạo Gia (Taoism)
Đạo gia thường gắn với tên tuổi Lão Tử (khoảng thế kỷ 6 TCN) — người được cho là “người khai sinh” tư tưởng Đạo giáo, cùng với các trước tác như “Đạo Đức Kinh”. So với Nho gia, Đạo gia mang tinh thần “vô vi” (không can thiệp, hành động thuận theo tự nhiên). Đạo gia cho rằng càng nhiều quy định và luật lệ, con người càng dễ vi phạm. Chỉ bằng cách thuận theo “Đạo” (một “vũ trụ quan” vô hình nhưng hiện diện trong mọi sự vật), con người mới thật sự hòa hợp với nhau và với thiên nhiên.
Thấu hiểu Đạo đồng nghĩa với việc nhận ra mọi thứ trong vũ trụ đều có liên kết. Ai cũng có những nhu cầu, cảm xúc, quyền lợi cơ bản giống nhau. Ý thức được điều này sẽ giúp mỗi người tự nhiên hành xử nhân ái, từ bi, xây dựng một cộng đồng hài hòa. Khi đa số thành viên trong xã hội “nhận ra Đạo”, nhà nước cũng trở nên ổn định và phồn vinh.
3. Pháp Gia (Legalism)
Trái với Nho gia và Đạo gia, Pháp gia chủ trương con người là thực thể mang tính “vị kỷ” (chỉ nghĩ cho lợi ích bản thân). Để tránh loạn lạc, nhà nước phải có pháp luật thật nghiêm khắc. Pháp gia gắn liền với tên tuổi của Hàn Phi Tử (280–233 TCN), đồng thời dựa trên tư tưởng của Thương Ưởng (Yang Mang, mất 338 TCN) ở nước Tần.
Quan điểm cốt lõi của Pháp gia: nếu không có hình pháp và thưởng phạt rõ ràng, người ta dễ làm bừa chỉ vì mưu lợi riêng. Do đó, muốn xã hội ổn định, vua phải đặt ra luật pháp chặt chẽ, trừng trị nghiêm kẻ vi phạm. Đây chính là lý do Tần Thủy Hoàng chọn Pháp gia làm nền tảng cai trị, áp dụng “thiết pháp” (luật sắt), kết hợp bộ máy giám sát, mật thám khắp nơi để dập tắt mọi mầm mống nổi loạn.
4. Mặc Gia (Mohism)
Mặc gia do Mặc Tử (Mo Ti, 470–391 TCN) sáng lập, đề cao “kiêm ái” (universal love) — lòng yêu thương mọi người không phân biệt. Đồng thời, Mặc Tử đề cao thuyết “hậu quả luận” (consequentialism): ta đánh giá hành vi của một người thông qua hệ quả mà nó đem lại.
Một trong những nỗ lực đặc biệt của Mặc Tử là cố gắng hòa giải xung đột giữa các nước chư hầu. Ông tin nếu các nước đều được trang bị phòng thủ tương đương, không nước nào có lợi thế rõ rệt, từ đó sẽ nhận ra chiến tranh là vô nghĩa. Tuy nhiên, nỗ lực này không thành công, các cuộc chiến vẫn tiếp diễn. Đến thời Hán, Mặc gia bị lu mờ do Nho gia trở thành quốc giáo, nhưng về sau, vào thế kỷ 20, tư tưởng Mặc gia lại được một số nhóm ở Trung Quốc hiện đại quan tâm, đặc biệt trong bối cảnh tư tưởng xã hội chủ nghĩa tìm cách hợp nhất các quan điểm “cộng đồng” và “công bằng” của Mặc Tử.
5. Danh Gia (School of Names)
Danh gia, còn gọi là “Chủ nghĩa luận lý” (The Logicians), tiêu biểu với hai nhà tư tưởng Huệ Thích (380–305 TCN) và Công Tôn Long (khoảng 380 TCN). Họ nghiên cứu mối quan hệ giữa ngôn từ và sự vật, nghĩa là làm sao danh xưng phản ánh đúng (hoặc không đúng) bản chất của sự vật. Điều này thoạt nhìn có vẻ thuần lý luận, nhưng về sau lại ảnh hưởng đến cả Nho gia và Đạo gia. Ví dụ, Nho gia cũng rất quan tâm việc “chính danh”, dùng từ ngữ chuẩn xác để tránh ngộ nhận trong xã hội.
6. Âm Dương Gia (Yin-Yang School)
Âm Dương gia, hay còn gọi là “Thuyết Âm Dương”, gắn với tên tuổi nhà bác học Trâu Diễn (Zou Yan, 305–240 TCN) từng nghiên cứu tại học viện Tắc Hạ (Jixia). Thuyết này khẳng định mọi sự vật hiện tượng đều nằm trong quá trình chuyển hóa giữa hai nguồn năng lượng đối lập nhưng bổ sung là “âm” và “dương”. Sự quân bình này chi phối vạn vật, từ vũ trụ, tự nhiên, đến đời sống con người.
Về sau, tư tưởng Âm Dương được tích hợp vào Đạo giáo, góp phần hình thành biểu tượng Thái Cực (yin-yang) nổi tiếng — tượng trưng cho thế cân bằng của vũ trụ.
7. Tiểu Thuyết Gia (School of Minor Talks)
Tiểu Thuyết gia (Fictionists) bắt nguồn từ một chính sách “nghe ngóng dân tình” của các quan lại thời Xuân Thu – Chiến Quốc, nhằm thu thập ý kiến từ thường dân. Theo thời gian, các câu chuyện dân gian, tin đồn, ý kiến vặt… dần tạo thành một luồng tư tưởng riêng. Tuy nhiên, trường phái này không có nhiều tư liệu chi tiết về người sáng lập hay giáo lý, do nó không được chính thức hóa và ảnh hưởng thực tế tương đối hạn chế.
8. Tung Hoành Gia (School of Diplomacy)
Đây là trường phái hướng tới nghệ thuật ngoại giao và chính trị liên minh. Qua việc trau dồi kỹ năng thuyết phục, nhà ngoại giao vừa khéo léo vun đắp quan hệ, vừa khẳng định quan điểm. Theo thời gian, một phần các kỹ năng này được hấp thu vào Nho gia, đặc biệt là trong việc đề cao tu dưỡng đạo đức và phương pháp ứng xử.
9. Nông Gia (Agriculturalism)
Nông gia, đứng đầu là Từ Hình (Xu Xing, khoảng 372–289 TCN), chủ trương mô hình bình đẳng về sở hữu và lao động: mọi người đều nên tự canh tác, kể cả vua. Khi ai cũng vất vả trồng trọt, họ sẽ hiểu giá trị của nhau, tương trợ lẫn nhau, từ đó giảm áp bức. Quan điểm này đụng chạm với Nho gia, vốn ủng hộ trật tự tôn ti. Mạnh Tử đã công khai chỉ trích Nông gia, xem đó là tư tưởng viển vông và không hiệu quả trong quản lý xã hội.
10. Tạp Gia (Syncretism)
Tạp gia là nỗ lực kết hợp các yếu tố của Nho, Đạo, Pháp và Mặc vào một hệ tư tưởng chung. Đại diện tiêu biểu là Đổng Trọng Thư (179–104 TCN) — một học giả Nho gia. Ông chọn lọc những điểm tương đồng hoặc có thể dung hợp giữa các trường phái để củng cố học thuyết Nho. Tư tưởng này đặt nền móng cho Tân Nho học (Neo-Confucianism) sau này, ảnh hưởng mạnh mẽ đến văn hóa, xã hội Trung Hoa và còn tiếp tục lan tỏa tới ngày nay.
Các trường phái phụ
Ngoài những trường phái trên, còn có những luồng tư tưởng ít được chính thức công nhận hoặc tài liệu không đầy đủ, nhưng vẫn có đóng góp đáng kể:
Dương Chu Học Phái (Yangism)
Do Dương Chu (440–360 TCN) sáng lập, chủ trương “vị ngã” và khoái lạc cá nhân. Dương Chu quan niệm con người chỉ sống một lần nên tập trung hưởng thụ và bày tỏ bản ngã. Tư tưởng này tuy bị Nho gia lên án là “ích kỷ”, nhưng trong một khía cạnh nào đó, nó cho thấy khát khao giải phóng cá nhân khỏi ràng buộc truyền thống.
Thuyết Tương Đối (Relativism)
Gắn với tên tuổi nhà biện sĩ Đằng Thích (Teng Shih) thế kỷ 6 TCN. Thuyết này tuyên bố rằng “chân lý” luôn phụ thuộc vào góc nhìn của mỗi người. Tương tự như Protagoras (485–415 TCN) bên Hy Lạp, Đằng Thích cho rằng điều gì một người tin là thật, thì với người đó nó là thật. Triết lý này phản ánh tư tưởng “nhân vi thước đo của vạn vật” (con người là tiêu chuẩn đánh giá mọi thứ).
Binh Gia (School of the Military)
Binh gia tập trung vào nghệ thuật chiến tranh. Nổi tiếng nhất là Tôn Tử (khoảng thế kỷ 5 TCN) với “Binh Pháp Tôn Tử” (The Art of War). Về sau, Sun Bin (có thể là hậu duệ Tôn Tử) cũng có trước tác cùng tên. Dù nói về “chiến tranh”, Binh gia không khuyến khích chinh chiến vô cớ, mà nhấn mạnh phải kết thúc chiến tranh nhanh nhất, giành thắng lợi để lập lại trật tự và khôi phục hòa bình.
Y Gia (School of Medicine)
Y Gia được xem là xuất hiện từ thời Hoàng Đế (một nhân vật huyền thoại trong Ngũ Đế) với “thần y” Kỳ Bá (Qibo), rồi phát triển dưới thời Biển Thước (Bian Que, mất 310 TCN). Y Gia chủ trương duy trì sức khỏe qua chế độ dinh dưỡng, tự chăm sóc, trị liệu cân bằng âm dương. Tác phẩm “Hoàng Đế Nội Kinh” (Huangdi Neijing) được coi là tài liệu y học sớm nhất, đặt nền móng cho Đông y.
Nhà Tần và chính sách “đốt sách chôn nho”
Sau khi thống nhất toàn cõi Trung Hoa, Tần Thủy Hoàng (221–210 TCN) tiến hành các cải cách quy mô: thống nhất văn tự, đo lường, luật pháp; xây dựng Vạn Lý Trường Thành; và đặc biệt là chính sách đốt sách khắc nghiệt. Nhà Tần xem Pháp gia là nền tảng cai trị vì muốn duy trì trật tự bằng sự sợ hãi và áp chế.
Nhiều kinh sách của Nho gia, Đạo gia, Mặc gia… bị đốt, hàng ngàn học giả bị “chôn sống” hoặc đày ải. Đây là “vết sẹo” đau thương đối với kho tàng tri thức Trung Hoa. Tuy nhiên, một số tài liệu vẫn được giấu giếm, giúp chúng tồn tại đến thời Hán.
Phục hưng thời nhà Hán
Nhà Tần sụp đổ năm 206 TCN, Lưu Bang lập ra nhà Hán (202 TCN – 220 SCN). Không còn áp lực khắt khe như nhà Tần, triều Hán khuyến khích học thuật, mở mang Nho học. Hán Vũ Đế (trị vì 141–87 TCN) chính thức nâng Nho gia lên thành hệ tư tưởng của quốc gia. Tuy Nho gia được ủng hộ nhất, các trường phái khác như Đạo gia, Mặc gia cũng được nghiên cứu trở lại và dần hòa quyện với nhau trong nhiều cách thức.
Dưới sự bảo trợ của hoàng đế, các học giả Nho gia có điều kiện chép lại sách, chú giải kinh điển, củng cố vai trò Nho giáo trong đời sống xã hội. Pháp gia và Đạo gia cũng duy trì tầm ảnh hưởng nhất định. Pháp gia vẫn có ảnh hưởng trong các bộ luật và tư duy về cai trị. Đạo gia tiếp tục song hành với tín ngưỡng dân gian, nhất là về tu tiên, luyện đan, và tìm sự thanh tịnh.
Ảnh hưởng lâu dài của ba trường phái lớn
Nho Gia
Nho gia gắn liền với cấu trúc xã hội truyền thống Trung Hoa, tôn ti trật tự, trọng hiếu, đề cao giáo dục, lễ nghĩa. Hầu như mọi mặt của văn hóa và chính trị Á Đông (Trung Quốc, Việt Nam, Triều Tiên, Nhật Bản…) đều chịu ảnh hưởng mạnh. Việc thi cử thời phong kiến, chính sách tuyển quan, đạo đức gia đình… đều quán triệt tinh thần Nho học. Đến ngày nay, các giá trị “hiếu nghĩa”, “đạo đức nhân luân” vẫn còn in đậm.
Đạo Gia
Tinh thần Đạo gia phủ trùm nhiều lĩnh vực: nghệ thuật (thư pháp, hội họa), y học cổ truyền (khí công, dưỡng sinh), và cả tôn giáo (Đạo giáo với các hình thức tín ngưỡng, thờ cúng thần tiên). Lối sống hòa hợp thiên nhiên, đề cao tự do tâm hồn của Đạo gia vẫn hấp dẫn nhiều người phương Đông lẫn phương Tây đương đại, nhất là trong bối cảnh xã hội công nghiệp áp lực, con người khao khát trở về đời sống giản dị, thư thái.
Pháp Gia
Pháp gia lưu lại nhiều dấu ấn trong cách tổ chức bộ máy hành chính Trung Quốc, đặc biệt liên quan đến tính kỷ luật, các nguyên tắc thưởng phạt. Ngay cả khi nhà Hán đề cao Nho gia, họ vẫn giữ lại những yếu tố thực dụng của Pháp gia để quản lý một đế chế rộng lớn. Về lâu dài, tư tưởng Pháp gia được dung hợp một cách tương đối với Nho gia, tạo thành một thứ “Nho Pháp kết hợp” — vừa nặng về lễ nghĩa, vừa coi trọng pháp luật.
Di sản
Những biến động lịch sử thời Tần và Hán với các chính sách đàn áp, phục hồi, sàng lọc… rốt cuộc tạo nên một nền tảng tư tưởng vững chắc. Ba trường phái lớn (Nho, Đạo, Pháp) đã kiến tạo khung xương cho xã hội và văn hóa Trung Hoa suốt hơn 2000 năm. Thời trung đại, các nhánh tư tưởng như Tân Nho học, tiếp tục thấm nhuần những yếu tố từ Đạo gia, Pháp gia, Âm Dương gia… bổ sung và mở rộng nội dung giảng dạy.
Ở khía cạnh khác, Binh gia (với Binh pháp Tôn Tử) không chỉ ảnh hưởng tới nghệ thuật quân sự cổ điển, mà còn được vận dụng cả trong quản trị kinh doanh hiện đại. Mặc gia tuy bị lu mờ, nhưng nguyên lý “kiêm ái” (universal love) và “phân tích hệ quả” (consequentialism) vẫn gợi mở cho nhiều cuộc trao đổi học thuật về đạo đức học. Danh gia đặt nền móng cho tư duy logic và sự chính xác ngôn từ. Y gia với “Hoàng Đế Nội Kinh” góp phần hình thành y học cổ truyền, được ứng dụng rộng rãi đến tận nay.
Một trong những di sản cốt lõi là ý tưởng “thay đổi thế giới bằng cách thay đổi con người” — dù là Nho gia (tập trung giáo dục đạo đức, lễ nghi), Đạo gia (tìm về tự nhiên), hay Pháp gia (kiểm soát bằng luật pháp). Các triết gia đều đồng tình rằng trật tự xã hội chỉ thực sự bền vững khi con người tự giác thay đổi, hướng thiện hoặc tuân thủ. Chính từ gốc rễ này, triết học Trung Hoa cổ đại còn truyền cảm hứng cho nhiều nhà tư tưởng ở Đông và Tây, kể cả thời hiện đại.
Tóm lược
Triết học Trung Hoa cổ đại không chỉ là những hệ thống ý tưởng tách rời, mà là kết quả của một thời kỳ biến động lịch sử và giao thoa văn hóa mạnh mẽ. Mỗi trường phái phản ánh một khía cạnh trong việc giải quyết câu hỏi cơ bản về cách con người nên sống và tổ chức xã hội ra sao trong bối cảnh chiến tranh, loạn lạc.
- Nho gia đặt niềm tin vào sự thiện lương tự nhiên của con người, nhấn mạnh giáo dục và lễ nghi để duy trì trật tự.
- Đạo gia khuyến khích thuận theo tự nhiên, giảm thiểu can thiệp, xem “Đạo” như sợi dây kết nối vũ trụ.
- Pháp gia dựa vào nguyên tắc kiểm soát chặt chẽ, luật lệ nghiêm minh để hạn chế lòng tham và đảm bảo trật tự.
Bên cạnh đó, còn hàng loạt trường phái khác như Mặc gia (cổ xúy tình yêu phổ quát), Danh gia (chuyên sâu về ngôn ngữ và logic), Âm Dương gia (nhấn mạnh cân bằng âm dương), Nông gia (bình đẳng lao động), Tạp gia (tổng hợp nhiều tư tưởng)… Dù có thời kỳ bị đàn áp, những tác phẩm và tư tưởng từ Bách Gia Chư Tử vẫn được bảo tồn qua sự lưu tâm của các học giả và triều đại kế tiếp. Đến đời Hán, sự phục hưng học thuật đã “chắt lọc” và đưa ba trường phái lớn — Nho, Đạo, Pháp — lên vị trí trung tâm, định hình văn hóa Trung Hoa suốt hơn hai thiên niên kỷ.
Điều cốt lõi và cũng là di sản quý báu của triết học Trung Hoa cổ đại nằm ở tầm nhìn nhân văn: khuyến khích con người sống có đạo đức, hòa hợp với đồng loại và thiên nhiên, đồng thời duy trì trật tự xã hội thông qua “học” (Nho), “thuận” (Đạo) hoặc “quản” (Pháp). Đến nay, tư tưởng Trung Hoa cổ đại vẫn được nghiên cứu, giảng dạy, và tiếp tục lan tỏa không chỉ trong khu vực châu Á mà cả trên bình diện toàn cầu. Chúng góp phần tạo nên nền tảng tinh thần cho nhiều thế hệ, giúp con người hiểu rõ hơn về bản thân, về cách ứng xử trong xã hội và mối liên hệ với vũ trụ bao la.
Triết học Trung Hoa cổ đại, vì thế, không còn là một thứ ký ức xa xôi trong sách sử mà đã, đang và sẽ tiếp tục định hình nhân sinh quan của hàng tỷ người. Sự hòa trộn độc đáo giữa quan điểm của các trường phái này còn mở ra nhiều hướng nghiên cứu liên ngành: từ lịch sử, triết học, chính trị cho đến kinh doanh, y học, tâm lý và văn hóa đại chúng. Trong bối cảnh thế giới hiện đại đối diện với nhiều khủng hoảng, bài học về sự cân bằng (âm – dương), về pháp luật, về đạo đức nhân sinh… vẫn có giá trị tham chiếu sâu sắc, cho phép chúng ta tìm kiếm một con đường chung hướng đến hòa bình và phát triển bền vững.
Cuối cùng, nhìn lại câu chuyện lịch sử, ta càng thấm thía giá trị của tự do tư tưởng. Có những giai đoạn triết học bị đàn áp, nhưng chính khao khát khám phá chân lý của con người đã “cứu” nó khỏi quên lãng. Những tri thức quý giá còn truyền lại cho chúng ta hôm nay phần lớn nhờ sự can đảm và đam mê học thuật của các học giả, người dân bình thường từng chấp nhận rủi ro để bảo tồn sách vở. Họ thấu hiểu rằng, khi tri thức bị hủy diệt, không chỉ là mất đi câu chữ, mà còn mất đi những phương thức sâu sắc để hiểu mình, hiểu người và hiểu về thế giới.
Bởi vậy, Bách Gia Chư Tử — dù hình thành trong thời kỳ Xuân Thu – Chiến Quốc đầy hỗn loạn — thực sự đã để lại di sản đồ sộ về trí tuệ, tinh thần, cùng những bài học quý giá cho hậu thế. Chính sự đa dạng và cạnh tranh quyết liệt giữa các trường phái là chất xúc tác kỳ diệu để tư tưởng Trung Hoa cổ đại bùng nổ, tạo nên một “thế giới quan” phong phú, trường tồn và tiếp tục truyền cảm hứng trong nhiều lĩnh vực cho đến ngày nay.
