Châu Âu đang ở trong một thời khắc đặc biệt nhạy cảm khi Donald Trump vừa trở lại Nhà Trắng thêm một nhiệm kỳ nữa. Ở nhiệm kỳ đầu tiên, ông Trump và lục địa già đã nhiều lần “cơm không lành, canh không ngọt” – với các bất đồng về thương mại, chi tiêu quốc phòng và cách tiếp cận địa chính trị. Giờ đây, khi kinh tế châu Âu đang chậm lại, các chính phủ đối mặt nhiều thách thức nội bộ, liệu châu Âu có thực sự sẵn sàng cho “Trump 2.0”?
Bài viết này sẽ điểm qua những vấn đề mấu chốt: từ mối quan hệ “bạn-thù” giữa đôi bên, những lo ngại của châu Âu, cách các nước đối phó với Trump, cho đến viễn cảnh về một châu Âu tự cường hơn hay có nguy cơ bị “xé lẻ” bởi những lợi ích riêng.
Châu Âu và nỗi ám ảnh mang tên Trump
Vài ngày qua, một số phương tiện truyền thông và chính giới châu Âu thậm chí còn tỏ ra bận tâm đến ông Trump hơn là các vấn đề nóng hổi trong nước. “Thật điên rồ! Chúng tôi sắp phải bầu cử lại. Đất nước này đang khủng hoảng. Nền kinh tế thì đình trệ… Nhưng các báo chí Đức lại chỉ quan tâm đến Trump, Trump, Trump!” – chia sẻ của cô Iris Mühler, một giáo viên ngành kỹ thuật ở miền đông bắc nước Đức, đã tóm lược không khí hiện tại.
Không chỉ ở Đức, mà tại Pháp và nhiều quốc gia khác, nhiều người cũng cùng chung thắc mắc: Châu Âu đã và đang đối mặt vô số khó khăn nội tại – từ lạm phát, đình trệ kinh tế, làn sóng biểu tình đến bất ổn chính trị – thì việc “ám ảnh” bởi Trump liệu có quá thừa? Tuy nhiên, nhớ lại cách nhiệm kỳ Tổng thống Mỹ của Trump (2017-2021) đã khiến châu Âu điêu đứng thế nào, nhiều nhà phân tích không coi mối quan tâm ấy là vô lý.
Chính sự “quay lại” Nhà Trắng của Trump đang buộc châu Âu phải nhìn thẳng vào những tổn thương, “gót chân Achilles” của mình. Liệu nhiệm kỳ thứ hai của ông sẽ còn “khó chịu” hơn nhiệm kỳ thứ nhất? Hoặc, trong bối cảnh châu Âu đã học hỏi từ những va vấp trước đây, liệu lục địa này đã có được sự chuẩn bị nào tốt hơn để phản ứng với một nước Mỹ “cứng rắn, bất định và ưu tiên lợi ích của mình trên hết”?
Bức tranh rối ren của chính châu Âu
Pháp và Đức – hai trụ cột lớn của Liên minh châu Âu (EU) – hiện đang đối mặt với không ít vấn đề kinh tế lẫn chính trị. Pháp trong hai năm qua đã chứng kiến nhiều cuộc biểu tình vì lương hưu, lạm phát, trong khi đó Đức đang tăng trưởng âm: kinh tế năm vừa rồi suy giảm 0,2%. Xuất khẩu ô tô – niềm tự hào của Đức – cũng đang chững lại.
Tại Anh, mặc dù đã rời EU (Brexit) nhưng xứ sở sương mù vẫn có những mối liên kết chặt chẽ về kinh tế và quốc phòng với lục địa. Anh hiện đối mặt với tình trạng dịch vụ công yếu kém, làn sóng đình công và tình hình chính trị cũng chưa thật sự ổn định.
Bối cảnh này khiến châu Âu cảm thấy áp lực hơn bao giờ hết khi Trump trở lại. Dù bản thân châu Âu đang lắm “việc nhà”, nhiều quốc gia lại liên tục dõi theo những phát ngôn và kế hoạch của Trump, lo ngại các chính sách sắp tới của ông sẽ tiếp tục tác động mạnh đến thị trường, liên minh quốc phòng và trật tự quốc tế hiện hành.
Trump – doanh nhân cứng rắn, ít coi trọng đồng minh truyền thống
Điểm khác biệt của Trump khi so với nhiều đời Tổng thống Mỹ trước đây là cách ông nhìn nhận vấn đề theo lăng kính “được-mất” kiểu kinh doanh. “Ông ấy không tin vào mối quan hệ đôi bên cùng có lợi,” cựu Thủ tướng Đức Angela Merkel từng chia sẻ. Theo bà, trong mắt Trump, thế giới được chia thành kẻ thắng và kẻ thua, thay vì hợp tác cùng thắng.
Điều này đặc biệt đúng khi nói về châu Âu. Trump tin rằng châu Âu đang “lợi dụng” kinh tế và quốc phòng của Mỹ suốt nhiều năm và ông muốn “đòi lại công bằng”. Ông tấn công cả Canada lẫn các nước trong NATO – những đồng minh thân cận – thay vì tập trung “đấu” với Trung Quốc như các chính quyền Mỹ trước đây thường làm.
Trong vài tuần qua kể từ khi đắc cử lần hai, Trump một lần nữa gây “sốc” khi đe dọa sẽ bỏ rơi NATO nếu các nước châu Âu không tăng chi tiêu quốc phòng lên mức mà ông cho là hợp lý. Ông từng tuyên bố sẽ “khuyến khích Nga làm bất cứ điều quái quỷ gì họ muốn” ở châu Âu nếu châu Âu không chi trả đủ cho an ninh của mình.
Khả năng Mỹ rời bỏ NATO dưới thời Trump vẫn còn tranh cãi, nhưng chỉ riêng việc ông đặt câu hỏi về vai trò của liên minh này đã khiến châu Âu lo sợ. Đặc biệt, khi chiến sự ở Ukraine đang buộc lục địa này dựa khá nhiều vào chiếc ô an ninh của Mỹ, Trump càng có thể dùng đây làm lá bài mặc cả cho các lợi ích khác.
“Điểm nóng” thương mại và nỗi lo của Đức
Bên cạnh quốc phòng, thương mại là chiến tuyến quan trọng thứ hai giữa châu Âu và Trump. EU có thặng dư thương mại lớn với Mỹ – chỉ riêng tháng 1/2022 đã ở mức 15,4 tỷ euro. Trong mắt Trump, đó là “bằng chứng” cho thấy châu Âu không chơi “sòng phẳng”. Ông dự kiến áp mức thuế quan toàn diện từ 10-20% lên hàng nhập khẩu, đặc biệt nhắm vào ô tô.
Đức là nền kinh tế phụ thuộc rất mạnh vào xuất khẩu, nhất là ngành ô tô (Mercedes-Benz, BMW, Volkswagen…). Nếu Trump đánh thuế nặng ô tô, “động cơ tăng trưởng” của Đức sẽ bị giáng đòn nghiêm trọng. Tình hình trở nên đáng ngại hơn khi kinh tế Đức đang “hắt hơi” – có thể kéo theo cả khu vực đồng euro “sổ mũi”.
“Ông Trump dường như có ác cảm đặc biệt với Đức,” bà Angela Merkel từng nhận định. Một số chuyên gia chia sẻ quan điểm này; họ nhắc lại lần trước, Trump tuyên bố không muốn thấy “bất kỳ chiếc Mercedes nào trên đường phố New York”. Nhưng thực tế, nhiều xe Mercedes ở Mỹ được lắp ráp ngay tại Alabama.
Ian Bond, phó giám đốc Trung tâm Cải cách châu Âu, tin rằng “Đức sẽ vẫn là mục tiêu hàng đầu trong danh sách những nước châu Âu mà Trump muốn ‘hỏi tội’.” Dù sau cuộc bầu cử sớm, Đức có thể có chính phủ mới thiên về bảo thủ hơn, song không ai dám chắc Trump sẽ bớt “khó khăn” với họ.
Còn Anh, với quy mô kinh tế nhỏ hơn EU, có thể né được đòn áp thuế lớn vì không thặng dư nhiều, nhưng một khi xảy ra chiến tranh thương mại Mỹ-EU, Anh chắc chắn cũng lao đao theo làn sóng.
Châu Âu đã chuẩn bị tốt đến đâu?
Các lãnh đạo châu Âu từng có bốn năm “trải nghiệm” với Trump, nên phong cách “hung hăng” của ông không còn quá bất ngờ. Vấn đề khó là Trump rất khó đoán: đôi khi ông chỉ “nắn gân” để mặc cả, nhưng đôi khi sẵn sàng hiện thực hóa các đe dọa của mình.
Ông Ian Lesser, phó chủ tịch Quỹ Marshall Đức, nhận xét châu Âu “chưa sẵn sàng” cho các lệnh áp thuế như Trump tuyên bố, và thực ra không ai sẵn sàng cả, bởi “nếu Trump triển khai chiến tranh thương mại tổng lực, nó phá vỡ nhiều nền tảng kinh tế quốc tế đã xây dựng qua nhiều thập kỷ.”
Về lý thuyết, Ủy ban châu Âu (EC) tuyên bố họ có đủ kế hoạch và công cụ trả đũa. Tuy nhiên, nhiều nhà quan sát lo ngại sức tàn phá của một cuộc chiến thương mại Mỹ-Trung còn nguy hiểm hơn với châu Âu, bởi khi căng thẳng Mỹ-Trung leo thang, chuỗi cung ứng toàn cầu đứt gãy, Trung Quốc có thể “xả hàng” giá rẻ vào thị trường châu Âu, gây thua thiệt lớn cho các doanh nghiệp trong khối.
“Châu Âu ở thế ‘kẹp hai đầu’: một bên là đòn tấn công từ Mỹ, bên kia là phản đòn từ Trung Quốc,” ông Lesser nhận định.
Liên hệ giữa thương mại, quốc phòng và “yếu tố Musk”
Rắc rối hơn nữa là Trump không nhìn nhận thương mại và an ninh như hai lĩnh vực riêng lẻ. Khi còn nhiệm kỳ đầu, ông có lần “trắc nghiệm” người Đan Mạch bằng cách tuyên bố sẽ trừng phạt kinh tế (và không loại trừ cả quân sự) nếu Đan Mạch không bán Greenland cho Mỹ.
Thêm vào đó, Elon Musk – chủ sở hữu nền tảng mạng xã hội X, được Trump nhiều lần ca ngợi – cũng can dự ngày càng sâu vào “ván cờ” châu Âu. Phó Tổng thống sắp nhậm chức của Trump, JD Vance, thậm chí ám chỉ có thể rút hỗ trợ NATO nếu EU không dừng các cuộc điều tra nhắm vào mạng xã hội X.
Musk cũng khiến nhiều người châu Âu “sốc” khi tấn công các lãnh đạo trung tả như Thủ tướng Anh Sir Keir Starmer, Thủ tướng Đức Olaf Scholz và công khai ủng hộ đảng cực hữu chống nhập cư AfD ở Đức. Tuy vậy, theo các cuộc thăm dò, ảnh hưởng thực tế của Musk trong dư luận châu Âu không lớn, phần vì Trump và Musk đều bị nghi ngại sâu sắc ở lục địa này, theo khảo sát mới nhất do Hội đồng Đối ngoại châu Âu (ECFR) thực hiện.
Các “chiêu” của châu Âu để “thuần hóa Trump”
Mỗi nước châu Âu lại có cách tiếp cận riêng để “xử lý” Trump. Một số dùng “phép tâng bốc” và đánh vào tâm lý. Ví dụ, Tổng thống Pháp Emmanuel Macron là bậc thầy nắm bắt tâm lý của Trump. Ông Macron nhanh chóng gửi lời chúc mừng khi Trump tái đắc cử, mời ông tham dự sự kiện khánh thành Nhà thờ Đức Bà (Notre Dame) được tái thiết hoành tráng ở Paris, gợi nhớ lần Macron “lấy lòng” Trump thành công ở lễ diễu binh hoành tráng ngày Quốc khánh Pháp (Bastille Day).
Vương quốc Anh thì nhắc đến xuất thân Scotland của ông Trump, mối liên hệ gia đình, cũng như hoàng gia Anh mà Trump từng tỏ ra vô cùng hào hứng khi được dự quốc yến cùng Nữ hoàng Elizabeth II vào năm 2019. Hồi thu năm nay, Trump cũng gặp và ca ngợi Thân vương xứ Wales (Prince William).
Một số quan chức khác ở châu Âu chọn cách “mở hầu bao” để đàm phán. Chủ tịch Ngân hàng Trung ương châu Âu (ECB) Christine Lagarde khuyên “chiến lược chi phiếu” – nghĩa là sẵn sàng xem xét mua thêm hàng hóa Mỹ, từ khí đốt hóa lỏng LNG cho tới nông sản, vũ khí, để xoa dịu căng thẳng.
Bà Ursula von der Leyen, Chủ tịch Ủy ban châu Âu, cũng đề xuất tăng nhập khẩu LNG từ Mỹ như một phần trong nỗ lực đa dạng hóa nguồn năng lượng (châu Âu đang giảm phụ thuộc vào khí đốt Nga sau cuộc xung đột Ukraine). Các nguồn tin cho hay EU còn có thể mua nhiều nông sản và vũ khí Mỹ hơn, miễn là điều đó “đổi lại” được Mỹ hạ nhiệt chính sách thuế.
Bài toán tự cường: “Chiến lược tự chủ” của Macron
Giới lãnh đạo châu Âu đã nói nhiều về “tự chủ chiến lược” (strategic autonomy), tức khả năng tự đứng vững cả về kinh tế, công nghệ và quốc phòng. Macron nhiều lần cảnh báo: “Châu Âu… có thể sẽ chết, và điều đó tùy thuộc hoàn toàn vào những lựa chọn của chúng ta.”
Đại dịch Covid-19 phơi bày sự phụ thuộc của châu Âu vào nguồn cung y tế từ Trung Quốc. Cuộc chiến Ukraine cho thấy châu Âu lệ thuộc nặng nề vào khí đốt giá rẻ của Nga. Giờ đây, với việc Mỹ “xoay trục” sang ưu tiên đối đầu Trung Quốc, lo ngại của Macron là chính đáng: “Người Mỹ có hai ưu tiên: Nước Mỹ trước hết – họ có lý do chính đáng cho điều đó – và Trung Quốc. Còn châu Âu không phải ưu tiên địa chính trị hàng đầu trong thập kỷ tới.”
Sự trở lại của Trump càng kích thích giới chính trị châu Âu nhìn vào những “lỗ hổng” của mình. Họ hiểu rõ nếu Mỹ đột ngột rút bớt cam kết an ninh, hoặc áp đặt các rào cản thương mại, châu Âu phải tự xoay xở như thế nào?
NATO và câu chuyện quốc phòng
Châu Âu từ lâu bị Trump chê “đóng góp quá ít cho quốc phòng”. Thực tế, sau cuộc xung đột ở Ukraine, nhiều nước châu Âu cũng ý thức mạnh hơn về nhu cầu tăng ngân sách quân sự. Điều đáng bàn là châu Âu sẽ chi tiền ra sao, phối hợp thế nào để thực sự nâng cao năng lực phòng thủ?
Ông Macron muốn triển khai một “chính sách công nghiệp quốc phòng” cấp EU, nhằm thống nhất tiêu chuẩn, tránh tình trạng “súng đạn mỗi nước một loại, tên lửa không tương thích”. Khi Ukraina lâm trận, châu Âu mới nhận ra kho đạn, vũ khí hao hụt rất nhanh và nhiều nước còn dùng trang bị cũ, không đồng bộ.
Nếu Trump “làm ngơ” trước sự hỗ trợ quân sự cho Ukraine, châu Âu sẽ phải gánh thêm trách nhiệm lớn về viện trợ và phòng thủ. Đây là nguyên nhân khiến EU đang mời Anh – một cường quốc quân sự hàng đầu của châu Âu – cùng tham dự hội nghị thượng đỉnh không chính thức tháng tới, nhằm bàn về hợp tác an ninh chung.
Bà Kaja Kallas, Cao ủy Quốc phòng EU (nguyên Thủ tướng Estonia), nhấn mạnh: “Chúng ta cần hành động thống nhất. Khi đoàn kết, chúng ta mạnh hơn rất nhiều, và thế giới mới coi trọng chúng ta.”
Châu Âu: yếu hơn hay mạnh hơn so với năm 2016?
Nhiều chuyên gia cho rằng châu Âu đang yếu đi, chia rẽ hơn giai đoạn 2016 (khi Trump thắng cử lần đầu). Tuy nhiên, hãy nhìn lại bối cảnh 2016: châu Âu khi ấy cũng xào xáo sau cuộc khủng hoảng di cư 2015; phong trào dân túy bài châu Âu nổi lên khắp nơi; Anh vừa bỏ phiếu Brexit khiến EU bị dự báo “có thể tan rã”.
Giờ đây, kinh tế nhiều nước bấp bênh hơn, chính trường căng thẳng, song EU đã vượt qua được Brexit, trụ vững qua đại dịch Covid-19, vượt qua nhiều đợt khủng hoảng di cư và thậm chí “sống sót” sau bốn năm đầu của Trump. Khối còn thể hiện tinh thần đoàn kết trước cuộc xâm lược toàn diện của Nga vào Ukraine, nhất là về các biện pháp trừng phạt Moskva.
Tất nhiên, không thể phủ nhận phong trào dân túy, cực hữu vẫn đang lớn mạnh ở nhiều nơi, như đảng AfD tại Đức. Sức ép từ lạm phát, di cư và bất ổn xã hội khiến nhiều chính phủ châu Âu có nguy cơ “chệch hướng”. Thủ tướng Italy Giorgia Meloni, vốn có tư tưởng cánh hữu, có thể chọn bắt tay thân thiện với Trump hơn là duy trì quan điểm thống nhất với EU.
Dù vậy, cũng nên nhớ: chính sự đe dọa từ Nga và mối lo chung về kinh tế toàn cầu đã kéo EU và Anh xích lại gần nhau hơn so với thời gian ngắn sau Brexit. NATO thì đang có thêm hai thành viên mới: Phần Lan và Thụy Điển, củng cố sườn phía bắc. Về an ninh, châu Âu hôm nay so với năm 2016 đã “thức tỉnh” nhiều hơn.
Liệu Trump có tìm được “châu Âu” như ông mong muốn?
Nếu nhìn vào châu Âu của năm 2025, có thể thấy một số điểm mà Trump có thể “vừa ý” hơn:
- Châu Âu đã bắt đầu tăng chi tiêu quốc phòng – đáp ứng yêu cầu lâu nay của Trump.
- Nhiều quốc gia cũng dè chừng Trung Quốc hơn so với vài năm trước – ít nhất phần nào đồng bộ với nỗi lo của Mỹ.
- Chính trị châu Âu có thiên hướng nghiêng về cánh hữu tại nhiều nơi, có thể dễ “hòa giọng” hơn với Trump.
Tuy vậy, vẫn còn đó câu hỏi: khi Trump trở nên quá “tấn công” vào các giá trị cốt lõi như nhân quyền, tự do ngôn luận, hay khi ông “dây dưa” quá mức với các nhà độc tài, châu Âu có sẵn sàng đứng lên đối đầu?
Trải qua nhiều khủng hoảng, châu Âu đang học cách linh hoạt. Họ vừa sẵn sàng thỏa hiệp, nhượng bộ nhất định, vừa hiểu phải giữ vững nguyên tắc để duy trì uy tín. Một khi xung đột thương mại nổ ra, họ có thể phản công. Còn nếu Trump thực sự rút chân khỏi NATO, châu Âu có thể đẩy mạnh tự chủ quốc phòng.
Rõ ràng, mối quan hệ châu Âu – Trump vẫn mang dáng dấp “bạn-thù” (frenemies): có lúc hợp tác, có lúc đối đầu, nhưng không thể tách rời. Trong lần thứ hai ông trở lại Nhà Trắng, liệu châu Âu có “ngủ quên” rồi sững sờ như năm 2016, hay sẽ đủ tỉnh táo và chủ động để ứng phó, thậm chí khai thác lợi ích từ mối quan hệ đầy sóng gió này?
Câu trả lời có lẽ sẽ phụ thuộc không chỉ vào những “nước cờ” của ông Trump, mà còn vào quyết tâm, sự đoàn kết và tầm nhìn chiến lược của chính châu Âu. Đứng trước biến động, châu Âu buộc phải khôn khéo hơn: từ đàm phán “mua hòa” đến xây dựng nội lực kinh tế và quốc phòng, để không tiếp tục rơi vào thế yếu trong cuộc chơi cùng nước Mỹ theo chủ trương “America First”.
Liệu đây sẽ là lúc châu Âu “chín muồi” về mặt tự chủ – chính trị, kinh tế và an ninh – hay cuối cùng vẫn phải chấp nhận trong bất an trước một chính quyền Mỹ khó lường? Thời gian tới sẽ cho chúng ta thấy rõ hơn. Nhưng một điều chắc chắn: bóng dáng của “Trump 2.0” đã buộc lục địa già phải nghiêm túc nhìn lại chính mình.
