Ukiyo-e là một trào lưu nghệ thuật khởi nguồn từ thế kỷ 17, đạt đến đỉnh cao trong thời kỳ Edo (thế kỷ 18-19) ở thành phố mà bây giờ ta biết đến là Tokyo. Sự xuất hiện và bùng nổ của ukiyo-e không chỉ là thành quả của những kỹ thuật mới, mà còn gắn liền với sự phát triển mạnh mẽ của xã hội Nhật Bản lúc bấy giờ. Đây chính là loại hình nghệ thuật “đại chúng” đầu tiên của Nhật Bản, có tầm phổ biến và ảnh hưởng mang tính toàn cầu. Nhiều hình ảnh gắn liền với văn hóa Nhật Bản mà chúng ta yêu thích ngày nay cũng đã ra đời từ trào lưu ukiyo-e này.
Thời kỳ Tokugawa và sự ra đời của Ukiyo-e
Đầu thế kỷ 17, Mạc phủ Tokugawa được thành lập với Edo là thủ đô, kết thúc thời kỳ nội chiến kéo dài. Các Shogun nhà Tokugawa cai trị Nhật Bản cho đến tận thời Minh Trị Duy Tân vào thế kỷ 19. Thành phố Edo nhanh chóng phát triển với dân số bùng nổ, và tầng lớp thương nhân – trước đây ở vị trí khá thấp trong xã hội – trở nên giàu có hơn bao giờ hết, kéo theo nhu cầu thưởng thức văn hóa của họ tăng cao. Trước sự kiện này, phần lớn các tác phẩm nghệ thuật phục vụ giới quý tộc và mang tính đặc quyền, chẳng hạn như những chiếc quạt phô trương của trường phái Kano chịu ảnh hưởng từ hội họa Trung Hoa.

Cái tên “ukiyo” nghĩa là “thế giới phù phiếm”, hàm chỉ những khu ăn chơi mọc lên nhanh chóng ở Edo. Khởi đầu bằng các tranh vẽ và các bản in đơn sắc, loại hình tranh khắc gỗ màu nishiki-e mau chóng trở thành xu thế chủ đạo của ukiyo-e, vừa đảm bảo tính thẩm mỹ lại vừa có thể sản xuất hàng loạt nhằm đáp ứng nhu cầu của công chúng. Mỗi bản in hoàn thiện là nỗ lực của nhiều người.
Họa sĩ vẽ mẫu thiết kế, sau đó được khắc lên nhiều tấm gỗ khác nhau. Số lượng các tấm gỗ phụ thuộc vào số màu cần thiết, mỗi màu tương ứng với một bản khắc. Khi bản in đã sẵn sàng, nó được nhà phát hành bán ra và tiếp tục được quảng bá. Một số series thành công thậm chí còn được tái bản nhiều lần cho tới khi không thể tiếp tục in ấn nữa vì các tấm gỗ đã mòn. Một vài nhà phát hành chuyên về tranh cao cấp, in trên giấy quý và sử dụng màu nhuộm khoáng đặc biệt, thường được đóng gói chỉn chu để bán.

Tranh ukiyo-e nhìn chung đạt đến thời kỳ hoàng kim về chất lượng vào khoảng cuối thế kỷ 18. Sau Minh Trị Duy Tân năm 1868, sự quan tâm đến các bản in ukiyo-e dần giảm sút. Tuy nhiên, xu hướng này lại trái ngược với sự say mê của giới mộ điệu châu Âu dành cho loại hình nghệ thuật đặc sắc của Nhật Bản. Vừa mới mở cửa giao thương với thế giới, các bản in ukiyo-e lưu hành sang phương Tây, trở thành một loại mặt hàng đặc trưng của văn hóa xứ sở Phù Tang. Nghệ thuật Ukiyo-e đồng thời cũng đã ảnh hưởng sâu sắc đến sự phát triển của nghệ thuật phương Tây thế kỷ 20.
Ukiyo-e: Vẻ đẹp Phù Thế Trong Tranh Nhật Bản

Ukiyo-e là dòng tranh khắc gỗ Nhật Bản, tập trung khắc họa những thú vui trần tục của cuộc sống thời đại Edo. Các đề tài tranh khắc gỗ thường xoay quanh chân dung mỹ nữ (bijin-ga), chân dung các diễn viên kịch Kabuki nổi tiếng (yakusha-e), hay sau này là cả tranh phong cảnh để làm quà cho khách du lịch. Nhưng giống như lượng khán giả đa dạng của nó, ukiyo-e thể hiện đủ thứ cảnh sinh hoạt đời thường, từ các sự kiện lịch sử, tranh vẽ chim muông hoa lá, đô vật sumo thi đấu, cho đến tranh châm biếm chính trị hay thậm chí là tranh khiêu dâm nữa.

Kitagawa Utamaro (khoảng 1753 – 1806) là bậc thầy về tranh mỹ nhân. Nổi danh ngay từ lúc sinh thời, ta biết rất ít về cuộc đời Utamaro. Ông từng là học trò ở nhiều xưởng vẽ khác nhau, và hầu hết tác phẩm ban đầu của ông là minh họa sách, đặc biệt là tác phẩm được hợp tác với nhà xuất bản tiếng tăm Tsutaya Juzaburo. Bước sang năm 1781, ông bắt đầu sử dụng nghệ danh Utamaro cho tranh vẽ của mình. Phải đến năm 1791 ông mới tập trung vào dòng tranh bijin-ga và thật sự tỏa sáng vào giai đoạn cuối đời.
Cách Utamaro khắc họa phụ nữ rất đa dạng, đôi khi là chân dung đơn, đôi khi vẽ theo nhóm, tập trung vào các kỹ nữ ở khu đèn đỏ Yoshiwara. Tranh của ông mô tả kỹ nữ chỉ với nửa thân trên và gương mặt, khá giống với khái niệm tranh chân dung của phương Tây – một điều khá mới mẻ với hội họa Nhật Bản lúc bấy giờ. Utamaro pha trộn giữa tả thực và ước lệ, dùng đường nét mảnh mai và cách điệu để tôn vinh vẻ đẹp của các mỹ nhân. Ông cũng ưa chuộng phông nền lấp lánh ánh kim và chăm chút khắc họa các kiểu tóc cầu kỳ. Việc bị chính quyền bắt giữ vào năm 1804 do một tác phẩm nhạy cảm về chính trị đã khiến Utamaro suy sụp, sức khỏe ông cũng xuống dốc từ đó.
Bài Liên Quan
Sharaku và những diễn viên Kabuki huyền bí

Toshusai Sharaku (không rõ năm sinh năm mất) là một ẩn số lớn trong thế giới nghệ thuật. Không chỉ là một bậc thầy tài ba về tranh Ukiyo-e, ông còn là cái tên nổi tiếng nhất trong thể loại chân dung diễn viên kịch Kabuki. Danh tính thực sự của Sharaku vẫn chưa được xác định, và Sharaku có khả năng không phải tên thật của nghệ sĩ này. Một số người tin rằng ông là một diễn viên kịch Noh, số khác cho rằng Sharaku là một tập thể nghệ sĩ làm việc cùng nhau.
Tất cả các bản in của ông đều được sản xuất trong khoảng thời gian ngắn ngủi 10 tháng, giữa năm 1794 và 1795, cho thấy một phong cách hoàn thiện, chín muồi. Tác phẩm của ông được biết đến với sự thể hiện sống động đặc điểm ngoại hình của các diễn viên, đôi khi tới mức gần như biếm họa, và họ thường được khắc họa trong khoảnh khắc căng thẳng kịch tính. Những tác phẩm chân dung sống động của Sharaku là hình ảnh miêu tả những con người chân thực thay vì các khuôn mẫu, điều có thể thấy rõ trong bản in khắc họa Nakamura Nakazo II. Do không hợp thị hiếu đương thời, tác phẩm tranh chân dung của Sharaku không thành công về mặt thương mại, nhưng sau đó đã được khám phá trở lại vào thế kỷ 19, trở nên khan hiếm, đắt giá.
Hokusai đa tài

Nhắc đến bậc thầy Katsushika Hokusai (1760-1849) sinh ra ở vùng Edo, không ai yêu nghệ thuật Nhật Bản lại không hình dung ra tác phẩm mang tính biểu tượng “Sóng lừng ngoài khơi Kanagawa” – một phần của loạt tranh phong cảnh “Ba mươi sáu cảnh núi Phú Sĩ”. Tuy nhiên, sức sáng tạo của ông còn mở rộng xa hơn thế rất nhiều. Khác với Utamaro và Sharaku, Hokusai có một sự nghiệp lâu dài và thành công. Hokusai là một trong ít nhất ba mươi bút danh mà nghệ sĩ này đã sử dụng trong đời. Các nghệ sĩ Nhật Bản thường lấy nghệ danh khác nhau, và chúng thường gắn liền với các giai đoạn khác nhau trong sự nghiệp của họ.

Hokusai học nghề khắc gỗ từ khi còn nhỏ tại trường phái Katsukawa và bắt đầu sản xuất các bản in về kỹ nữ và diễn viên Kabuki. Ông cũng quan tâm và chịu ảnh hưởng từ nghệ thuật phương Tây. Dần dần, trọng tâm sáng tác của Hokusai chuyển sang cảnh quan và các hoạt động đời thường – điều này đã giúp ông trở nên nổi tiếng. Phần lớn các bộ tranh nổi tiếng nhất của ông được thực hiện vào những năm 1830, bao gồm “Ba mươi sáu cảnh núi Phú Sĩ” và các bộ tranh khác như “Một trăm cảnh núi Phú Sĩ”. Chúng rất được ưa chuộng do số lượng du khách trong nước tăng cao, họ muốn có những tác phẩm như cẩm nang du lịch để ngắm nhìn các địa danh. Ngoài ra, Hokusai còn được công nhận là một họa sĩ tài năng qua các tác phẩm trên giấy và đã xuất bản nhiều quyển manga, tập hợp các bản phác thảo.
Hiroshige với phong cảnh, Kuniyoshi với samurai
Cùng thời với danh họa Hokusai, Utagawa Hiroshige (1797-1858) cũng là một người con của thành phố Edo thịnh vượng. Bản thân Hiroshige từng làm lính cứu hỏa trong một thời gian dài. Ông được đào tạo tại trường phái ukiyo-e Utagawa nhưng cũng học hội họa theo phong cách của trường phái Kano và Shijo. Cũng như bao họa sĩ ukiyo-e khác, Hiroshige khởi nghiệp với thể loại tranh chân dung mỹ nhân và diễn viên. Tên tuổi của ông được biết đến rộng rãi nhờ các bộ tranh phong cảnh như “Tám cảnh Omi”, “Năm mươi ba trạm dừng của Tokaido”, “Danh lam thắng cảnh Kyoto”, và sau này là “Một trăm cảnh Edo”.

Mặc dù là một họa sĩ cực kỳ sung sức với hơn 5000 tác phẩm trong sự nghiệp, Hiroshige chưa bao giờ giàu có. Tuy nhiên, qua khối lượng tranh đồ sộ của mình, ông cho thấy thể loại phong cảnh đã thích nghi hoàn hảo với tranh khắc gỗ nishiki-e như thế nào. Một chủ đề từng được dành cho những bức tranh cuộn hoặc bình phong đồ sộ nay được thể hiện trong một khổ tranh nhỏ hơn (ngang hoặc dọc). Sự đa dạng của dòng tranh phong cảnh này có thể được thấy trong các bộ tranh lên đến hàng trăm phiên bản. Qua tranh của mình, Hiroshige thể hiện sự khéo léo trong cách dùng màu sắc và góc nhìn, ảnh hưởng sâu sắc đến các nghệ sĩ phương Tây như trường phái Ấn tượng Pháp.
Kuniyoshi với võ sĩ đạo và những sáng tạo độc đáo
Utagawa Kuniyoshi (1797-1861) là một nghệ sĩ khác của trường phái Utagawa, nơi Hiroshige cũng từng theo học. Gia đình của Kuniyoshi làm nghề nhuộm lụa, truyền cho ông tình yêu với màu sắc và họa tiết từ tấm bé. Giống như nhiều nghệ sĩ ukiyo-e khác, Kuniyoshi khởi đầu với tranh chân dung diễn viên và minh họa sách, nhưng sự nghiệp của ông thực sự khởi sắc vào cuối những năm 1820 với bộ tranh “Một trăm lẻ tám anh hùng Thủy Hử”. Ông tiếp tục chuyên về thể loại tranh võ sĩ đạo, thường lấy bối cảnh là những khung cảnh huyền ảo có quái vật và bóng ma.
Tuy nhiên, tài năng của Kuniyoshi không chỉ giới hạn trong thể loại đó. Ông cũng sáng tác nhiều tác phẩm về động thực vật cũng như tranh phong cảnh du lịch, vốn là một chủ đề rất được ưa chuộng. Qua những tác phẩm này, có thể thấy Kuniyoshi thử nghiệm nhiều kỹ thuật hội họa truyền thống của Trung Quốc và Nhật Bản, pha trộn chúng với góc nhìn và màu sắc phương Tây. Kuniyoshi cũng rất yêu mèo và thực hiện nhiều tranh về chúng trong cuộc đời mình. Một số tranh mèo của ông còn mô phỏng điệu bộ con người, nhằm châm biếm xã hội. Đây là một thủ pháp được sáng tạo để đối phó với sự kiểm duyệt ngày càng khắt khe vào cuối thời Edo.