Trung Đông dưới thời Tổng thống Donald Trump (nhiệm kỳ tiếp theo, giả định bắt đầu năm 2025) đang chứng kiến những cơ hội và nguy cơ không giống giai đoạn ông nhậm chức lần đầu tám năm trước. Nguy cơ lớn nhất xuất phát từ tham vọng hạt nhân của Iran cùng mối quan hệ chặt chẽ mà Cộng hòa Hồi giáo này thiết lập với Nga và Trung Quốc. Cơ hội lớn nhất lại đến từ những thành công vượt bậc của Israel trước các lực lượng Hezbollah và Hamas, cũng như sự kiện chế độ Bashar al-Assad ở Syria sụp đổ, khiến con đường vận chuyển vũ khí từ Iran đến các nhóm vũ trang khu vực (cùng đồng minh của họ) có dấu hiệu suy yếu.
Chưa bao giờ trong thời gian dài qua, Trung Đông lại mang đến một môi trường thuận lợi đến vậy cho lợi ích của Hoa Kỳ. Việc Iran tiến gần hơn tới vũ khí hạt nhân và mở rộng kết nối với Trung Quốc, Nga quả là đáng ngại. Nhưng nhìn chung, “cán cân” hiện nghiêng về phía có lợi cho Washington.
Bài viết này sẽ phân tích cách tiếp cận mà chính quyền Trump có thể áp dụng, nhằm duy trì thế thượng phong của Mỹ và các đồng minh, đồng thời ngăn chặn Tehran tiếp tục chương trình hạt nhân. Elliott Abrams – cựu đặc phái viên về Iran và Venezuela dưới thời Trump nhiệm kỳ đầu, cũng như từng giữ nhiều vị trí cao cấp về an ninh và ngoại giao ở các chính quyền Reagan và George W. Bush – khuyến nghị chính quyền mới bỏ qua khái niệm “ổn định” truyền thống và thay bằng chiến lược “củng cố” (reinforcement): từng bước suy yếu các đối thủ, tăng cường vị thế các đồng minh, và tận dụng cục diện sau khi Israel đã giáng đòn nặng vào Hezbollah, Hamas.
Dưới đây, chúng ta sẽ cùng điểm qua bối cảnh, mục tiêu và đề xuất cụ thể.
Trung Đông Đang Thay Đổi: Rủi Ro Và Cơ Hội
Khi ông Trump bắt đầu nhiệm kỳ đầu (2017–2021), tình hình Iran dường như có lúc “thành công vượt bậc”:
- Chương trình hạt nhân tiến triển ổn định; đến năm 2024, họ được cho là sở hữu đủ uranium làm bom.
- Washington khi đó không thật sự nghiêm khắc thực thi các lệnh trừng phạt.
- Trung Quốc mua đến 90% dầu của Iran, cải thiện đáng kể dòng tiền cho Tehran.
- Mối quan hệ chính trị và quân sự với cả Nga, Trung Quốc ngày càng gắn kết.
- “Vòng đai lửa” (ring of fire) mà Iran hậu thuẫn gồm Hezbollah (Lebanon), Hamas và PIJ (Gaza), dân quân Shia ở Iraq – Syria, cũng như Houthi (Yemen) tạo áp lực lớn lên Israel.
Thế nhưng, tình thế xoay chuyển từ khi Israel quyết liệt tấn công: tiêu diệt ban lãnh đạo Hezbollah, đánh phủ đầu thành công Hamas sau sự kiện tấn công 7/10/2023, và cả sự sụp đổ của chế độ Assad. Con đường tiếp tế vũ khí từ Iran qua Syria tới Lebanon, Gaza… đang dần khép lại. Hệ thống “vòng đai lửa” bị giáng đòn mạnh.
Israel dù chưa triệt tiêu hoàn toàn Hamas (vẫn còn tồn tại trong Gaza) nhưng đã khiến lực lượng này “không bao giờ có thể đe dọa nghiêm trọng an ninh của Israel nữa”. Hezbollah mất lãnh đạo, khiến Lebanon có cơ hội đòi lại chủ quyền. Quan trọng hơn, Tehran đang thấy chính sách dựa vào các “ủy nhiệm” (proxy) lung lay.
Vì vậy, ông Trump được cho là có thể thúc đẩy “sự củng cố” (reinforcement) theo hướng làm suy yếu vĩnh viễn ảnh hưởng của Iran, nhất là về hạt nhân, thay vì tìm kiếm cái gọi là “ổn định” – vốn chỉ là cách kéo dài bế tắc, giúp Iran có thời gian tiếp tục chương trình hạt nhân.
Ngăn chặn Iran sở hữu vũ khí hạt nhân
Trở ngại lớn nhất cho viễn cảnh một Trung Đông “có trật tự mới” theo hướng có lợi cho Mỹ là tham vọng sở hữu bom hạt nhân của Tehran. Lãnh tụ tối cao Iran, Ali Khamenei (đã 85 tuổi), có thể muốn “chạy đua nước rút” để nắm vũ khí hạt nhân trước khi ông qua đời, coi đó như “bảo chứng sống còn” cho chế độ hậu Khamenei.
Chính quyền Trump khẳng định sẽ không cho phép Iran thành công. Nếu Tehran cố thử, chính quyền Trump sẵn sàng dùng biện pháp quân sự, ngoài việc thắt chặt trừng phạt, để ngăn chặn Iran trở thành cường quốc hạt nhân. Muốn làm lời đe dọa này đáng tin hơn, Washington nên công khai chuẩn bị (cả huấn luyện và bàn bạc với Israel) cho kịch bản tấn công quân sự, khiến Iran không thể coi thường.
Trước đây, “áp lực tối đa” dưới thời Trump (2019–2020) không đặt mục tiêu “thay đổi chế độ” mà muốn thay thế thỏa thuận hạt nhân 2015 (JCPOA) bằng một thỏa thuận toàn diện, bền vững hơn. Hiện tại, ông Trump vẫn thể hiện thiện chí đàm phán và sẵn sàng “để Iran phát triển hòa bình, phồn thịnh” nếu họ ngừng vũ khí hạt nhân. Tuy nhiên, cũng có nguy cơ: Iran có thể giăng bẫy đàm phán để câu giờ, như họ từng làm, khiến Mỹ “chìm” trong các vòng thương lượng vô tận, còn chương trình hạt nhân lặng lẽ tiến triển.
Muốn tránh bẫy này, Mỹ phải siết chặt trừng phạt kinh tế, đồng thời buộc Iran có bước nhượng bộ rõ ràng ngay (xuất bớt uranium làm giàu 60% hoặc hạ độ giàu, mở toàn bộ cơ sở quân sự cho Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế – IAEA thanh sát…).
Nếu Iran không chấp nhận trước mùa hè này, Mỹ nên thuyết phục Anh và Pháp tái kích hoạt cơ chế “snapback” của Hội đồng Bảo an Liên Hiệp Quốc, tái lập toàn bộ lệnh trừng phạt Liên Hiệp Quốc như trước 2015. Tehran sẽ phản đối, dọa ngừng đàm phán, nhưng:
Cánh cửa đàm phán vẫn rộng mở nếu Iran thực sự từ bỏ tham vọng bom hạt nhân. Còn nếu không, rất có thể kịch bản tấn công quân sự (từ Mỹ hoặc Israel) sẽ trở thành hiện thực.
Hợp tác với đồng minh khu vực
Không chỉ Israel, các nước Arab thân Mỹ cũng đối mặt với “sự xâm nhập” của Iran. Vài năm qua, lập trường của Saudi Arabia có lúc trở nên thận trọng khi họ thấy Mỹ chưa nhất quán về bảo vệ đối tác trước các cuộc tấn công như tại cơ sở dầu Abqaiq (2019). Tháng 3/2023, Trung Quốc dàn xếp một thỏa thuận “hòa giải” Iran-Saudi, phản ánh lo ngại của Riyadh về sự “thiếu quyết đoán” từ Washington.
Nếu Washington thể hiện cứng rắn, quyết tâm chặn Iran, hầu hết quốc gia Arab sẽ ủng hộ. Họ từng sẵn lòng giúp khi Iran bắn hàng trăm tên lửa sang Israel (tháng 4/2024); cơn mưa tên lửa thất bại một phần cũng nhờ hợp tác của một số nước Arab với Mỹ và Israel.
Toan tính với Saudi Arabia và vấn đề Palestine
Tuy các nước Arab mong muốn hạn chế ảnh hưởng Iran, chính quyền Trump không nên trông đợi họ có thể “làm tất cả” theo Mỹ. Saudi Arabia là ví dụ điển hình. Liệu Riyadh có thể hoàn toàn gia nhập Hiệp ước Abraham (Abraham Accords) – vốn do Trump thúc đẩy lần đầu, giúp bình thường hóa quan hệ giữa Israel và nhiều nước Arab hay không?
Trong chiến sự ở Gaza, lãnh đạo Saudi (trong đó có Thái tử Mohammed bin Salman) chuyển từ tuyên bố “chung chung” sang đòi hỏi rõ về “quyền tự quyết và nhà nước Palestine”. Từ sau kinh nghiệm Gaza, người Israel không sẵn sàng chấp nhận “phương án Nhà nước Palestine” một cách dễ dàng nữa, vì lo ngại Hamas hay các nhóm bạo lực khác sẽ lợi dụng như ở Gaza (sau khi Israel rút năm 2005).
Vậy để có quan hệ chính thức Israel–Saudi, Riyadh sẽ yêu cầu gì?
- Điều cốt lõi mà Saudi thực sự cần không phải Palestine, mà là các cam kết phòng thủ vững chắc từ Mỹ. Đó có thể là hiệp ước tương tự NATO, hoặc các cam kết an ninh với tư cách “đồng minh chủ chốt ngoài NATO” (major non-NATO ally), được mua vũ khí tối tân.
- Giải pháp về Palestine được nhắc tới công khai, nhưng có lẽ không phải điều Riyadh coi là “quyết định” – ít nhất không đòi hỏi phải hoàn tất “một nhà nước Palestine có chủ quyền” ngay bây giờ.
Cải thiện quản trị Palestine hơn là “độc lập” hoàn toàn
Bế tắc Israel–Palestine là nút thắt muôn thuở. Nhiều chính trị gia Israel tin rằng việc nhượng thêm lãnh thổ (West Bank) sẽ dọn đường cho các phong trào cực đoan phát triển, như trường hợp Gaza. Chính quyền Trump được khuyên không nên đặt trọng tâm vào chuyện “thành lập Nhà nước Palestine” ngay lập tức, nhưng cũng nên thúc đẩy một “chính quyền Palestine đáng tin cậy hơn”:
Chính quyền Palestine (PA) hiện tại nổi tiếng tham nhũng, yếu kém, khiến Israel càng nghi ngờ. Trong quá khứ, chính quyền George W. Bush đã từng buộc PA phải cải cách: đưa được Salam Fayyad làm Thủ tướng (2007–2013), thắt chặt kỷ luật tài chính, sa thải quan chức tham nhũng. Giờ đây, Mỹ và các nước Arab nên gây sức ép tương tự với Tổng thống Mahmoud Abbas, yêu cầu một PA “có năng lực và minh bạch hơn” như điều kiện để duy trì hỗ trợ tài chính.
Về phía Israel, có hai động thái nên thực hiện:
- Xử nghiêm các hành vi bạo lực từ những người định cư (settlers) quá khích chống lại người Palestine.
- Ngăn chặn việc một số nhóm định cư tự ý tuyên bố đất West Bank là “lãnh thổ Israel” mà không qua quy trình pháp lý chính thức.
Chẳng ai mong Palestine được quản trị bởi Hamas (vốn không thể chấp nhận với Mỹ – Israel), nhưng đồng thời cũng không muốn “phủi tay” khỏi trách nhiệm cải thiện đời sống của người Palestine.
UNRWA (Cơ quan LHQ về người tị nạn Palestine) từng “thỏa hiệp” và có quan hệ mờ ám với Hamas. Chính quyền Trump đã cắt tài trợ UNRWA, đề xuất thay thế bằng các cơ quan LHQ khác đáng tin (UNICEF, Cao ủy LHQ về người tị nạn…) để hỗ trợ kinh tế-xã hội cho người Palestine, thay vì duy trì cơ chế cồng kềnh, mập mờ lợi ích.
Trump từng đưa ra ý tưởng “đưa người Gaza đi nơi khác để Mỹ tiếp quản, tái thiết Gaza”. Đây là viễn cảnh không khả thi, nhưng cũng làm lộ rõ thực trạng bế tắc: suốt gần 20 năm, chính sách “tài trợ PA và nhắm mắt làm ngơ Hamas” không tạo ra kết quả, mà còn dẫn đến thảm họa 7/10/2023. Dù “điều đề xuất” đó nghe phi lý, chính “tính biểu tượng” của nó có thể buộc Mỹ, Israel, các nước Arab phải tư duy lại về cách giải quyết Gaza.
Lebanon, Hezbollah và một Trung Đông mới?
Tại miền bắc Israel, thất bại của Hezbollah (vì mất ban lãnh đạo và chịu tổn thất nặng) không phải dấu chấm hết mà là khởi đầu cho một trật tự mới ở Levant. Theo Abrams, Mỹ cần tận dụng cơ hội:
- Kêu gọi Lebanon gia nhập Abraham Accords. Từ lâu, Mỹ chấp nhận các thể chế yếu kém, tham nhũng ở Lebanon như “chuyện thường”, và “quốc gia này” luôn xây dựng bản sắc quốc gia dựa trên “chống Israel” nhưng lại làm ngơ trước sự xâm nhập của Iran, Syria.
- Yêu cầu lực lượng vũ trang Lebanon triển khai quân ở miền nam, ngăn Hezbollah lập “vùng cấm” sát biên giới Israel, đồng thời chặn vũ khí từ Iran. Nếu quân đội Lebanon không làm, Mỹ nên rút hỗ trợ.
Trước đây, giải pháp “chi tiền vô điều kiện” giúp quân đội Lebanon không đem lại hiệu quả, thậm chí để Hezbollah càng mạnh. Giờ là lúc thay đổi: mọi viện trợ nên gắn với yêu cầu Lebanon giành lại chủ quyền từ tay Hezbollah.
Song song đó, Lebanon và Israel cần đàm phán biên giới (trên bộ và ngoài khơi), vốn đang tranh chấp. Nếu Lebanon chịu sức ép kinh tế, ngoại giao (cả từ Mỹ, Pháp, và các nước vùng Vịnh), hy vọng các lực lượng muốn xây dựng một nhà nước Lebanon có chủ quyền sẽ có cơ hội chiến thắng.
Hậu Assad ở Syria
Chế độ Assad đã sụp đổ; hiện chưa rõ chính phủ mới do Tổng thống Ahmed al-Shaara dẫn dắt sẽ ra sao. Mỹ cần một số tiêu chí rõ ràng khi đánh giá “tân chính quyền”:
- Họ có xóa bỏ hoặc giảm thiểu sự hiện diện của Nga tại hai căn cứ Khmeimim (không quân) và Tartus (hải quân) không?
- Họ có chấm dứt chính sách đàn áp người thiểu số, đặc biệt là người Kurd, lực lượng Dân chủ Syria (SDF) từng hợp tác với Mỹ?
- Họ có ngăn Iran vận chuyển tiền, vũ khí qua lãnh thổ Syria cho Hezbollah?
Mỹ cần đảm bảo bất kỳ hỗ trợ nào cho chính phủ mới sẽ dựa trên hành động thực tế, không phải lời hứa suông. Đồng thời, ông Trump không nên rút 2.000 lính Mỹ ở Syria, vốn đang kiềm tỏa tàn dư IS, giam giữ cựu chiến binh IS và ngăn chặn khả năng khủng bố trỗi dậy. Mỹ cũng phải duy trì quan hệ với người Kurd (SDF) chừng nào chưa đảm bảo họ được bảo vệ an toàn và định vị rõ ràng trong cấu trúc quyền lực mới.
Tại Yemen, lực lượng Houthi được Iran hậu thuẫn vẫn “thi thoảng” đe dọa tàu quốc tế ở Biển Đỏ. Gần đây họ nói “ủng hộ Palestine” và đã bắn tên lửa, UAV, khiến tàu Mỹ phải can thiệp. Quy mô tấn công tạm giảm, có thể vì lệnh ngừng bắn ở Gaza hoặc vì họ e ngại chính quyền Trump cứng rắn.
Trump nên cảnh báo rõ: nếu một tàu hải quân Mỹ bị tấn công bằng vũ khí Iran, Washington sẽ đánh trả trực tiếp vào cơ sở Iran. Và nếu Houthi tái tấn công tàu quốc tế, Mỹ sẽ trấn áp căn cứ của Houthi, chặn mọi luồng tiếp vận từ Tehran.
“Ổn định” giá tạo và chuyển biến thực tế
Quan hệ Mỹ–Israel từng trải qua lên xuống trong thời Biden. Dù Biden ủng hộ Israel đánh Hamas, ông vẫn phải xoa dịu các phái cánh tả phê phán Israel trong nội bộ đảng. Từ đó nảy sinh việc trì hoãn chuyển giao một số vũ khí, áp lệnh trừng phạt lên các nhóm định cư Israel. Ngay khi trở lại, ông Trump gỡ lệnh trừng phạt, chắc chắn ủng hộ quân sự cho Israel.
Israel là nhân tố nhân bội sức mạnh cho Mỹ. Thế nên, hiếm có khả năng Washington sẽ “kìm hãm” Israel trong việc phòng vệ bản thân. Thay vào đó, Trump được khuyên nên đẩy mạnh “chuyển biến mô thức” (paradigm shift): không dừng ở chỗ kiềm chế Iran mà tiếp tục củng cố các thay đổi Israel đã tạo ra – đánh quỵ mạng lưới vũ trang của Iran (Hezbollah, Hamas), chứng tỏ Iran dễ bị tổn thương về quân sự, và góp phần lật đổ chế độ Assad.
Mục tiêu dài hạn là giữ Tehran và các đồng minh trong thế bị động. Bởi lẽ, cách giải quyết tối ưu cho “vấn đề Iran” nằm ở sự sụp đổ của chế độ Hồi giáo Cộng hòa. Washington và đồng minh nên mở chiến dịch “tranh đấu chính trị” và “vạch trần” vi phạm nhân quyền của Iran, ủng hộ (công khai hoặc ngầm) các cuộc biểu tình của người dân Iran – những người chán ghét chế độ. Ronald Reagan từng vừa đàm phán với Liên Xô vừa duy trì áp lực “tư tưởng” mạnh. Mỹ bây giờ cũng có thể:
Vừa duy trì các kênh trao đổi cấp cao, vừa không ngừng chỉ trích, cô lập chế độ Tehran, ủng hộ nhân dân Iran khao khát dân chủ, đồng thời sẵn sàng trừng phạt bất cứ mối đe dọa hạt nhân hay khủng bố nào xuất phát từ Iran.
Tóm lại
Khát vọng “ổn định” trong nhiều năm qua thực chất đã trở thành “sự ăn mòn” – Mỹ dần mất ảnh hưởng, Iran không ngừng xây vũ khí, còn các nhóm Hezbollah, Hamas hay Houthi thì bám rễ sâu hơn. Giờ đây, khi Israel gây tổn hại nghiêm trọng cho Hezbollah – Hamas, chế độ Assad đổ, Iran mất động lực “vòng đai lửa,” cơ hội mở ra cho chính quyền Trump thay đổi cục diện toàn vùng.
- Thứ nhất, ngăn chặn Iran sở hữu bom hạt nhân bằng cách siết trừng phạt, duy trì đe dọa quân sự đáng tin, buộc Tehran từ bỏ “nước giàu 60%.”
- Thứ hai, tích cực ủng hộ các đồng minh: Israel, Saudi Arabia và các nước Ả Rập khác, đồng thời buộc họ cũng phải đóng góp (như Saudi hỗ trợ an ninh khu vực, Lebanon tái lập chủ quyền, PA cải tổ).
- Thứ ba, duy trì hiện diện quân sự Mỹ ở Syria, ngăn tàn dư IS, đề phòng Nga, Iran tái cát cứ.
- Thứ tư, ủng hộ nội bộ Iran thay đổi, khuyến khích phong trào dân chủ. Bản thân người Iran muốn lật đổ chế độ độc tài hơn bất cứ ai.
Trong bốn năm tới, ông Trump hoàn toàn có thể để lại một Trung Đông nơi bạn bè của Mỹ mạnh hơn bao giờ hết, kẻ thù thì yếu dần. Vận mệnh Trung Đông sẽ tùy thuộc việc Mỹ có chớp được thời cơ lịch sử này không.
Từ kinh nghiệm Reagan đối phó Liên Xô, Elliott Abrams khẳng định: Mục tiêu đối ngoại là một Trung Đông hòa bình thực sự, chỉ xảy ra khi Tehran không còn nuôi tham vọng khống chế láng giềng, tài trợ khủng bố, hay hủy diệt Israel. Đến ngày đó, Mỹ không thể rời đi hay buông lỏng phòng thủ. Nhưng với những lợi thế hiện nay, Washington dễ dàng tạo sức ép hơn, khiến đối thủ mất cân bằng, và hỗ trợ các lực lượng ôn hòa, yêu chuộng dân chủ để một ngày Iran sẽ “thay da đổi thịt” từ bên trong.
Từ chỗ rút khỏi JCPOA đến việc siết trừng phạt và phản ứng cứng rắn với hành vi gây hấn, ông Trump đã nắm trong tay các công cụ chính. Nếu tiếp tục theo lộ trình “củng cố” (reinforcement), môi trường an ninh tại Trung Đông có thể khả quan hơn nhiều so với suốt hai thập kỷ vừa qua. Chỉ khi ấy, giấc mơ về một Trung Đông bớt xung đột và ít nguy cơ hạt nhân hơn mới có cơ sở thành hiện thực.
