Uruk được xem là một trong những đô thị quan trọng bậc nhất của nền văn minh Lưỡng Hà cổ đại (Mesopotamia). Theo Danh sách các vua Sumer (Sumerian King List), Uruk do vua Enmerkar sáng lập khoảng năm 4500 TCN. Với vị trí nằm ở miền nam Sumer (ngày nay là Warka, Iraq), thành phố này là nơi khởi sinh nhiều sáng tạo vĩ đại, từ hệ thống chữ viết (khoảng 3200 TCN) đến những công trình kiến trúc hoành tráng – góp phần hình thành nền tảng của các xã hội đô thị sớm nhất.
Trong tiếng Aramaic, Uruk được gọi là “Erech”; và tên gọi này có thể liên quan đến từ “Iraq” hiện đại. Tuy nhiên, cũng có giả thiết rằng tên “Iraq” có nguồn gốc từ “Al-Iraq” – tiếng Ả Rập để chỉ khu vực Babylonia. Bên cạnh những đóng góp văn minh, Uruk còn nổi tiếng bởi vị vua Gilgamesh huyền thoại và sử thi “Epos Gilgamesh”, một trong những tác phẩm văn học sớm nhất thế giới.
Không chỉ dừng lại ở khía cạnh văn học, Uruk còn được biết đến như:
- Thành phố đầu tiên thật sự trong lịch sử loài người.
- Nơi khai sinh chữ viết (chữ hình nêm).
- Khởi đầu cho kiến trúc hoành tráng bằng đá, cùng các công trình ziggurat.
- Nơi phát minh con dấu lăn (cylinder seal) – tương đương vai trò “chữ ký” hay “thẻ căn cước” thời cổ.
Chính vì thế, một số nhà nghiên cứu nhận định Uruk là nơi đầu tiên thừa nhận tầm quan trọng của cá nhân trong cộng đồng, thông qua việc sử dụng dấu lăn để xác định quyền sở hữu và danh tính.
Hưng thịnh và suy vong của Uruk
Trước thời Uruk, vùng Lưỡng Hà đã trải qua thời kỳ Ubaid (5000 – 4100 TCN), khi người Ubaid bắt đầu định cư và thiết lập những tiền đề văn hóa đầu tiên cho Sumer. Sau đó, thời kỳ Uruk (4100 – 2900 TCN) đánh dấu bước chuyển mạnh mẽ từ xã hội nông thôn sang mô hình đô thị hóa, nơi Uruk nổi lên như đô thị trung tâm, kéo dài từ khoảng 4100 TCN đến 3000 TCN.
Trong giai đoạn đỉnh cao, Uruk có quy mô dân cư rất lớn, được coi như trung tâm thương mại và hành chính của toàn khu vực. Điều này được thể hiện qua việc:
- Các hiện vật từ Uruk xuất hiện ở nhiều địa điểm trên khắp Lưỡng Hà, thậm chí lan sang Ai Cập cổ đại.
- Bát vành gờ (beveled-rim bowl), một sản phẩm làm từ khuôn, sản xuất hàng loạt, được tìm thấy rộng khắp; cho thấy tầm ảnh hưởng của thành phố. Có giả thuyết đây là bát dùng để trả lương bằng ngũ cốc cho công nhân.
- Trong thời Uruk, người dân bắt đầu sử dụng chữ hình nêm trên các tấm đất sét để lưu trữ giao dịch, quản lý hành chính.
Quyền lực của thành Uruk
Mặc dù nhiều bằng chứng cho thấy Uruk có tầm ảnh hưởng to lớn, học giới vẫn còn tranh cãi:
- Uruk kiểm soát các vùng xung quanh bằng cách nào? Liệu có sử dụng quân sự hay áp đặt chính trị không?
- Tại sao Uruk chiếm vị thế lớn hơn so với Ur (một thành phố giàu tiềm năng thương mại hơn, gần Vịnh Ba Tư)?
Do chỉ một phần di tích được khai quật, những câu hỏi trên chưa có lời giải cụ thể. Tuy nhiên, rõ ràng rằng nhờ bước đầu đô thị hóa mạnh, Uruk trở thành “biểu tượng quyền lực”, thu hút nhân lực, tài nguyên và công nghệ đến phục vụ.
Uruk được chia thành hai khu:
- Khu Eanna – thờ nữ thần Inanna, cháu gái của thần bầu trời Anu.
- Khu Anu – thờ chính thần Anu.
Khu Eanna được bao bọc bởi một bức tường, nhưng chức năng chính xác của bức tường này vẫn là ẩn số. Có thể nó dùng cho mục đích nghi lễ (biệt lập khu thờ cúng) hoặc bảo vệ tài sản, quyền lực tôn giáo. Một trong những di vật nổi tiếng từ Eanna là Mặt nạ Warka (hay “Quý bà của Uruk”), có thể tượng trưng cho nữ thần Inanna.
Truyền thuyết Sumer kể rằng Inanna đã đánh cắp “meh” (một loạt “mật lệnh” thiêng liêng) từ thần Enki ở thành Eridu và mang chúng đến Uruk. Trong quan niệm người Sumer, Eridu vốn được coi là thành phố lâu đời do các vị thần khai sinh, còn Uruk là biểu tượng “thành phố mới”, hiện đại. Việc Inanna mang “meh” về Uruk hàm ý chuyển giao quyền lực, khiến Uruk trở thành trung tâm văn minh thay vì Eridu.
Thời hưng thịnh
Sau khi kết thúc Thời kỳ Uruk, thành phố vẫn tiếp tục giữ tầm ảnh hưởng trong Thời kỳ Đầu Triều Đại. Dù không còn đứng đầu khu vực, Uruk vẫn duy trì vai trò chính trị nhất định. Nhiều vương triều khu vực tiếp tục chọn Uruk làm trung tâm quyền lực, trong đó có:
- Vua Eannutum của Lagash (khoảng 2500 TCN)
- Lugal-Zage (Lugalzagesi), người đã thống nhất Sumer và chọn Uruk làm thủ đô.
Khi Sargon xứ Akkad đánh bại các thành bang Sumer, ông vẫn dành sự tôn kính đặc biệt cho Uruk, duy trì đền thờ Inanna và Anu. Các công trình tôn giáo tiếp tục được tu sửa, mở rộng.
Sau đó, Uruk chứng kiến nhiều đổi thay:
- Thời Ur III (2047 – 1750 TCN): Uruk tham gia vào “Phục Hưng Sumer” do Ur-Nammu lãnh đạo, tiếp tục phát triển.
- Sau năm 1750 TCN: Sumer suy yếu bởi sự xâm lược của Elamites, Amorites… Uruk từ đây không còn vị thế hoàng kim, nhưng vẫn tồn tại.
Uruk vẫn giữ sự quan trọng nhất định cho đến cả thời Seleucid và Parthian (khoảng thiên niên kỷ 1 TCN). Nhiều thành phố Sumer khác dần bị bỏ hoang, nhưng Uruk tiếp tục tồn tại, dù chỉ là cái bóng của quá khứ. Đến tận thế kỷ 7 SCN, thành phố vẫn duy trì hoạt động tôn giáo, trước khi hầu như vắng bóng do các biến động lịch sử, đặc biệt là cuộc chinh phục Hồi giáo năm 630 SCN.
Chính sự “bền bỉ” này cho thấy Uruk sở hữu sức sống lâu dài so với nhiều đô thị cổ khác của Lưỡng Hà, có thể do vị trí quan trọng về mặt tôn giáo và văn hóa.
Các phát hiện khảo cổ về Uruk
Uruk bị lãng quên qua nhiều thế kỷ, chìm trong cát và bùn. Mãi đến năm 1853, nhà khảo cổ William Loftus khai quật Uruk cho Bảo tàng Anh (British Museum). Qua đó, những tàn tích, công trình, di vật như Mặt nạ Warka hay các bia khắc chữ hình nêm dần lộ diện.
Dựa vào phân tầng khảo cổ, giới nghiên cứu chia Uruk Period thành 8 giai đoạn (từ sớm đến muộn), qua đó nắm được tiến trình phát triển và suy tàn. Song, do hạn chế khai quật, nhiều bí ẩn vẫn chưa được giải đáp hoàn toàn, đặc biệt về cách Uruk thiết lập hoặc duy trì quyền lực.
Giả thuyết về sự xuất hiện của thành Uruk
Học giả Gwendolyn Leick nêu thắc mắc: Uruk chính xác đã “thống trị” vùng Lưỡng Hà như thế nào? Liệu họ sử dụng quân sự, ngoại giao, tôn giáo hay kết hợp các yếu tố này? Giả sử ta nhìn vào truyền thuyết “Inanna đánh cắp meh từ Eridu” – điều này phản ánh cuộc xung đột giữa “cũ” (Eridu, lối sống nông thôn) và “mới” (Uruk, đô thị hiện đại).
Nhà sử học Paul Kriwaczek cho rằng bất cứ thay đổi vĩ đại nào trong xã hội đều bắt nguồn từ cuộc đụng độ giữa “tiến bộ” và “bảo thủ”. Có thể Uruk là nơi mà khuynh hướng tiến bộ chiến thắng: hình thành đô thị phồn hoa, tập trung quyền lực, tạo động lực cho văn minh đô thị phát triển.
Di sản
- Hình Thành Thói Quen Đô Thị: Uruk góp phần biến Mesopotamia thành mạng lưới đô thị, làm nền tảng cho mô hình thành bang và quốc gia.
- Chữ Viết: Phát minh chữ hình nêm ở Uruk tạo ra cuộc cách mạng trong quản lý, thương mại, ghi chép.
- Con Dấu Lăn (Cylinder Seal): Thiết lập ý thức về quyền sở hữu cá nhân, “dấu ấn” chứng nhận các giao kèo, hợp đồng.
- Ảnh Hưởng Tôn Giáo: Các đền thờ Inanna và Anu, cùng truyền thuyết về việc Inanna mang “meh” đến Uruk, khắc sâu tâm trí cư dân Lưỡng Hà.
- Biểu Tượng Văn Hóa: Gilgamesh – vị vua Uruk với cuộc kiếm tìm bất tử – trở thành huyền thoại văn chương, còn Mặt nạ Warka ghi dấu ấn thẩm mỹ của thời kỳ sơ khai.
Tóm lược
Uruk, với hành trình hơn 5000 năm phát triển, được xem như thành phố đầu tiên của loài người. Tại đây, đô thị hóa, chữ viết, nghệ thuật xây dựng và nhiều thành tựu vượt bậc đã khởi sinh, đánh dấu sự chuyển mình từ văn hóa nông thôn sang trung tâm thương mại, hành chính.
Bí ẩn về sức mạnh và tầm ảnh hưởng của Uruk vẫn còn gây tò mò cho các nhà khảo cổ học, nhà sử học hiện đại. Nhiều người tin rằng câu chuyện Inanna mang “meh” từ Eridu tới Uruk chính là ẩn dụ cho cuộc cách mạng văn minh, nơi “cách sống đô thị” dần thay thế lối sinh hoạt nông thôn truyền thống.
Dù đã qua nhiều thiên niên kỷ, dấu vết của Uruk vẫn gợi lên những câu hỏi về nguồn gốc đô thị, văn hóa, và tính tổ chức xã hội. Nhìn nhận lại, chính những tranh đấu giữa “đổi mới” và “bảo thủ” đã thúc đẩy Uruk nổi lên, đặt nền móng cho một kiểu cộng đồng nhân loại. Và như vậy, Uruk không chỉ là một địa danh khảo cổ – mà còn là biểu tượng cho cội nguồn thành phố, nơi văn minh nhân loại vươn mình bước vào kỷ nguyên huy hoàng của lịch sử.
