Vài nét về thời kỳ Bakufu của Nhật

Trong bảy thế kỷ (1192-1868), Nhật Bản sống trong chế độ quân quản của thể chế được gọi tên là Mạc Phủ - Bakufu

Triều đại Bakufu (còn gọi là Mạc phủ) là chính quyền quân sự do các Tướng quân (Shogun) cai trị, diễn ra suốt gần bảy thế kỷ, từ năm 1192 đến 1868. Trong thời kỳ này, Nhật Bản chuyển mình qua nhiều thay đổi lớn về xã hội, kinh tế, văn hóa và quan hệ với thế giới bên ngoài, trong bối cảnh Thiên Hoàng chỉ giữ vai trò tượng trưng. Bài viết sau giới thiệu khái quát những giai đoạn chính của Bakufu, từ nhà Minamoto thời Kamakura cho đến khi nhà Tokugawa sụp đổ, mở ra cuộc Duy tân Minh Trị.

Nội dung

Bakufu bắt đầu khi nào?

Năm 1192, Minamoto no Yoritomo chính thức trở thành Shogun đầu tiên, lập nên Kamakura Bakufu, lấy tên từ địa danh Kamakura (gần Tokyo ngày nay). Từ đó, quyền lực thực sự nằm trong tay của các tướng quân, dù họ vẫn tôn trọng danh nghĩa Thiên Hoàng (được coi là hậu duệ của thần Mặt Trời Amaterasu). Bakufu duy trì gần 700 năm, kéo dài qua ba thời kỳ chính:

Kamakura Bakufu (1185-1333) do thị tộc Minamoto sáng lập.
Ashikaga Bakufu (1336-1573) do gia tộc Ashikaga cai trị, còn gọi là Mạc phủ Muromachi.
Tokugawa Bakufu (1603-1868) do Tokugawa Ieyasu thành lập, kéo dài đến khi Minh Trị Duy Tân.

Năm 1868, với sự suy yếu của Tokugawa và sức ép của các thế lực nước ngoài, Thiên Hoàng trẻ tuổi Minh Trị (Meiji) được phục hồi quyền lực, chính thức chấm dứt kỷ nguyên Bakufu.

“Bakufu” – hay Mạc Phủ –viết theo chữ Hán-Nhật có thể hiểu là “chính quyền dựng trong lều vải”. Trong thực tế, Bakufu (hay “shogunate”) ám chỉ một hình thức chính quyền quân sự, đứng đầu là Shogun. Dù Thiên Hoàng vẫn được tôn kính, quyền kiểm soát toàn bộ đất nước lại thuộc về Mạc phủ (Bakufu). Các Shogun không bao giờ lật đổ hay phế truất Thiên Hoàng vì trên danh nghĩa, họ nhận quyền lực từ chính Thiên Hoàng.

Vì sao Shogun?

Vào khoảng thế kỷ 12, triều đình ở Kyoto suy yếu, việc quản lý các địa phương không còn chặt chẽ. Các daimyo (lãnh chúa) lần lượt nổi lên, củng cố quyền lực tại địa phương. Giới samurai – tầng lớp võ sĩ – được daimyo trọng dụng để bảo vệ lãnh địa, đổi lại samurai nhận bổng lộc và đặc quyền. Các thế lực “cát cứ” này dần xung đột, culminate (đỉnh điểm) là Chiến tranh Genpei (1180-1185) giữa hai gia tộc Taira và Minamoto. Thắng lợi cuối cùng thuộc về Minamoto no Yoritomo, người trở thành Shogun đầu tiên, lập nên Kamakura Bakufu năm 1192.

Bản thân Thiên Hoàng – dù xuất thân cao quý từ huyền thoại nữ thần Mặt Trời – không còn đủ thực quyền để điều hành đất nước. Từ đó, Shogun dần dần trở thành “vua thực sự,” còn Thiên Hoàng chỉ mang tính biểu trưng.

Kamakura Bakufu (1185-1333): Thiết lập nền móng

Minamoto no Yoritomo thuyết phục Thiên Hoàng phong mình làm Seii Taishogun (tương đương Đại tướng chinh Di) – danh hiệu cho phép ông điều hành quân đội và chính quyền. Chính quyền Kamakura đặt trụ sở tại Kamakura (phía đông Kyoto), đánh dấu lần đầu tiên trung tâm cai trị rời xa Cố đô Hoàng gia.

Ảnh Hưởng Đến Xã Hội

Củng cố hệ thống phong kiến: Samurai trung thành với Shogun hoặc daimyo, quản lý nông dân.
Kinh tế: Nhờ hòa bình tương đối (ở giai đoạn đầu), thương mại với Trung Quốc, Triều Tiên phát triển. Giao thương hàng hóa như vàng, gỗ, tơ lụa, thuốc men góp phần làm giàu cho các lãnh chúa và lái buôn.
Tôn giáo: Phật giáo lan rộng, đặc biệt các tông phái Thiền (Zen), phù hợp tinh thần kỷ luật của võ sĩ.

Suy yếu

Kamakura Bakufu yếu dần do:

Chi phí khổng lồ chống lại quân Nguyên Mông (các cuộc xâm lược năm 1274 và 1281).
Mâu thuẫn nội bộ, tài chính kiệt quệ.
Năm 1333, Thiên Hoàng Go-Daigo nổi dậy, được sự ủng hộ của một số võ sĩ, lật đổ Kamakura Bakufu.

Ashikaga Bakufu (1336-1573): Mạc Phủ Muromachi

Sau khi Kamakura sụp đổ, Thiên Hoàng Go-Daigo định khôi phục quyền lực hoàng gia. Nhưng không lâu sau, tướng Ashikaga Takauji, vốn ủng hộ Go-Daigo ban đầu, phản lại, lập ra Ashikaga Bakufu năm 1336, đặt trụ sở ở Muromachi (Kyoto).

Thời Hai Triều Đình (1336-1392)

Bắc Triều: Ở Kyoto, chịu ảnh hưởng của Ashikaga Takauji.
Nam Triều: Do Thiên Hoàng Go-Daigo lập ở Yoshino.
Tình trạng “một đất nước, hai hoàng đế” kéo dài đến 1392 khi Nam Triều đầu hàng Ashikaga Yoshimitsu, thống nhất.

Đóng Góp Về Văn Hóa

Dù quyền lực trung ương không mạnh, giai đoạn Muromachi lại nổi bật về mặt văn hóa:

Noh (kịch Nô) đạt đỉnh cao, với những vở kịch ước lệ, múa mặt nạ, gắn với đời sống tâm linh.
Kiến trúc chùa, vườn cảnh được hỗ trợ bởi Mạc phủ, hình thành những kiểu vườn Thiền thanh tịnh.
Sự phát triển của trà đạo (chanoyu) bước đầu khẳng định bản sắc tinh thần Nhật Bản.

Dù vậy, Ashikaga Bakufu dần suy yếu, tình trạng tranh giành giữa các daimyo khiến đất nước rơi vào Chiến Quốc Thời Đại (Sengoku) kéo dài gần một thế kỷ (thế kỷ 15-16).

Tokugawa Bakufu (1603-1868): Bế quan tỏa cảng

Qua hàng loạt biến động thời Sengoku, ba danh tướng Oda Nobunaga, Toyotomi Hideyoshi, Tokugawa Ieyasu lần lượt củng cố, thống nhất đất nước. Năm 1600, Tokugawa Ieyasu chiến thắng quyết định ở trận Sekigahara, dần loại bỏ các đối thủ. Năm 1603, ông được phong Shogun, lập Tokugawa Bakufu tại Edo (Tokyo ngày nay).

Chính sách khép kín

Củng cố trật tự nội bộ:

Ban hành “sankin-kotai” (chế độ chầu luân phiên): buộc daimyo luân phiên ở Edo và tại lãnh địa, gia đình daimyo phải ở Edo làm “con tin,” ngăn ngừa phản loạn.
Nhiều võ sĩ (samurai) chuyển sang làm quan lại hành chính thay vì chiến đấu.

Đàn áp Thiên Chúa giáo:

Từ năm 1630, Kitô giáo bị cấm. Các nhà truyền giáo châu Âu bị trục xuất. Người Nhật theo đạo này bị giết hoặc trừng phạt nặng. Tokugawa lo sợ tôn giáo ngoại lai gây chia rẽ.

Sakoku – Bế Quan Tỏa Cảng:

Từ khoảng 1630, Nhật Bản đóng cửa hầu hết với phương Tây. Chỉ có người Hà Lan, Trung Quốc, Triều Tiên được buôn bán hạn chế dưới giám sát gắt gao tại Nagasaki.
Cấm người Nhật đi ra nước ngoài, nếu đã xuất ngoại thì không được trở lại. Chính sách này nhằm bảo toàn ổn định, tránh chịu số phận như các nước khác bị phương Tây xâm lấn.

Trong thời kỳ Tokugawa, trật tự xã hội khá ổn định, kinh tế nội địa phát triển (dù vẫn ràng buộc), nông nghiệp gắn với chế độ đẳng cấp bốn hạng (samurai – nông dân – thợ thủ công – thương nhân).

Bakufu sụp đổ

Trong hai thế kỷ bế quan, châu Âu tiến xa về công nghiệp, Nhật Bản ngày càng trở nên lạc hậu, kinh tế bị sức ép do mất cân bằng nội bộ. Năm 1853, Commodore Perry (Mỹ) đến Nhật bằng “Hắc Thuyền” (Black Ships), bắt buộc Tokugawa phải ký hiệp ước mở cảng. Đối mặt sự can thiệp phương Tây, nhiều lãnh chúa, cùng những trí thức trẻ, lợi dụng danh nghĩa “phò Thiên Hoàng, bài ngoại” để yêu cầu thay đổi.

Năm 1867-1868, các thế lực ủng hộ Thiên Hoàng Minh Trị (Meiji) lật đổ Mạc phủ Tokugawa. Shogun cuối cùng, Tokugawa Yoshinobu, từ chức năm 1869. Minh Trị Duy Tân chính thức khởi đầu, chấm dứt 700 năm Bakufu.

Tóm Lại, từ năm 1192 đến năm 1868, Mạc phủ (Bakufu) giữ quyền điều hành thực tế tại Nhật Bản. Dù danh xưng và cách thức tổ chức thay đổi qua các thời Kamakura, Ashikaga, Tokugawa, mô hình Shogun – samurai vẫn duy trì sự ổn định tương đối cho xã hội phong kiến Nhật Bản. Chỉ đến khi bối cảnh thế giới hiện đại tác động (thông qua sự kiện Hắc Thuyền), nhà Tokugawa mất quyền lực, trả lại sự “chính danh” cho Thiên Hoàng Minh Trị. Đây cũng là dấu mốc khai sinh nước Nhật hiện đại, rẽ sang trang sử mới.