Chiếc vòng cổ, một vật dụng thường ngày đến mức ít ai để tâm, lại mang trong mình một lịch sử lâu đời và lẫy lừng. Bất cứ ai có may mắn được sống cùng một chú chó đều đang vô tình tiếp nối một truyền thống cổ xưa mỗi khi họ đeo vòng cho cún cưng và dắt chúng ra ngoài dạo chơi.
Chiếc vòng cổ chó là một sợi dây vô hình liên kết những người yêu chó từ khắp nơi trên thế giới, vượt qua mọi ranh giới về dân tộc, tôn giáo hay chính trị. Chiếc vòng cổ cũng gắn kết chúng ta với lịch sử, với muôn vàn thế hệ yêu chó đi trước.
Theo Hiệp Hội Thú Y Mỹ (AVMA), 43,346,000 hộ gia đình tại Hoa Kỳ nuôi chó làm thú cưng. Thống kê từ công ty bảo hiểm Rainwalk Pet Insurance còn đưa ra một con số ấn tượng hơn cho năm 2022 là 70 triệu. Viện Thông Tin Bảo Hiểm Mỹ, trong cuộc khảo sát năm 2017, kết luận rằng người Mỹ đã chi đến $69.4 tỷ đôla Mỹ cho những chú cún của họ chỉ tính riêng trong năm đó. Gần đây, nguồn thông tin tới từ A Pup Above và Hiệp Hội Sản Phẩm Vật Nuôi Mỹ (APPA) cũng ước tính chi phí nuôi chó hàng năm vào khoảng $1,480.00 (trong đó riêng tiền đồ ăn vặt đã là $81.00), một lần nữa nhấn mạnh số lượng chủ nuôi chó khổng lồ tại Mỹ hiện nay. Không có gì bất ngờ khi chó luôn nằm trong danh sách những loài thú cưng phổ biến và được yêu mến nhất, tuy nhiên danh hiệu “người bạn tốt nhất của loài người” thì không hề mới mẻ. Tình bạn giữa người và chó đã nảy nở từ thời cổ đại với chiếc vòng cổ chính là sợi dây kết nối xuyên suốt qua từng thời kỳ lịch sử.
Vòng cổ chó: một phụ kiện cổ đại
Thiết kế cơ bản của vòng cổ hầu như không thay đổi từ thời Lưỡng Hà cổ đại. Nhưng mỗi nền văn hóa đều điểm xuyết thêm phong cách riêng lên chiếc vòng cổ, đặc biệt trong cách trang trí, phản ánh phần nào giá trị của người chủ dành cho cún cưng. Sự biến đổi tinh tế hoặc đôi khi rất cầu kỳ này cũng ngầm cho ta biết vai trò xã hội của loài chó trong những nền văn hoá và thời kỳ khác nhau.
Minh họa cổ xưa nhất về một loài động vật giống chó được cột dây – gợi ý về sự tồn tại của vòng cổ thuở sơ khai – đến từ vùng Shuwaymis thuộc vùng đông bắc Ả Rập Xê Út ngày nay. Trong bài báo tháng 11 năm 2017 trên tạp chí Science, tác giả David Grimm nhắc đến công trình nghiên cứu của nhà khảo cổ Maria Guagnin thuộc Viện Khoa Học Lịch Sử Nhân Loài Max Planck tại Jena, Đức. Guagnin cùng với đội của mình đã tìm ra hơn 1,400 bức vẽ trên đá nằm rải rác trong khu vực Shuwaymis và một nơi khác nữa là Jubbah, trong số đó có cả hình vẽ những chú chó săn. Ở Shuwaymis, một bức vẽ mô tả mười ba chú chó cùng một người thợ săn; hai trong số đó kết nối với người thợ săn qua những đường thẳng mà giới chuyên gia tin rằng tượng trưng cho dây dắt. Tấm đá khắc này đã có niên đại tới hơn 8.000 năm.
Vòng cổ chó ở vùng Lưỡng Hà
Chắc bạn cũng không ngạc nhiên gì mấy khi biết nguồn gốc của mấy cái vòng cổ chó có từ tận thời Mesopotamian cổ đại. Có khả năng người Sumerian là chủ nhân của phát minh này, nhưng mà giống như chuyện chó được thuần hóa ở đâu, chủ đề này vẫn còn mập mờ lắm. Vòng cổ chó đầu tiên ở Mesopotamian thì đơn giản thôi – họ quăng sợi dây thừng quanh cổ rồi dùng nó để điều khiển. Dần dần, cái dây đấy được thay bằng một cái vòng, có lẽ làm từ vải hoặc da, nối vào dây dắt hoặc cây gậy dài.
Chó gắn với vị nữ thần chữa bệnh của người Sumerian tên là Gula, vì người ta để ý thấy chó liếm vết thương để tự lành đấy. Tuy nhiên, chó cũng liên quan đến Inanna / Ishtar, nữ thần của tình yêu, tình dục và chiến tranh, hay được miêu tả là đang giữ mấy bé cún bằng dây dắt nối với vòng cổ bự chảng. Thế là chó thành biểu tượng luôn của sức khỏe, sức sống, và sự bảo vệ – từ cả mối nguy hiểm tự nhiên lẫn mấy cái siêu nhiên – thấy rõ qua các tượng nhỏ và bùa hình chó.
Nền văn minh Mesopotamian ngày càng phức tạp, vòng cổ cho chó cũng “xịn” hơn theo. Đến lúc Đế chế Assyria sụp đổ vào năm 612 trước Công nguyên, cái vòng cổ đã được trang trí “lồng lộn” cho mấy gia đình giàu có, và nói chung thì kiểu dáng phát triển dần từ sợi dây thừng đơn giản, rồi thành dây dắt, rồi tới cái vòng ôm khít cổ, chắc có lẽ được tròng qua đầu luôn.
Vòng cổ sang chảnh ở Ba Tư
Nghe nói vòng cổ chó ở Ba Tư cổ đại cũng sang chảnh dữ lắm – cún cưng của giai cấp thượng lưu được cho đeo cả vàng và vải sợi đẹp nữa cơ – còn đám “bình dân” thì có lẽ vòng cổ chỉ bằng da hoặc vải đơn giản. Nhưng mà dù thuộc tầng lớp nào, chó được nuôi để bảo vệ, chăn gia súc, đi săn và làm bầu bạn. Người Ba Tư quý chó lắm, tới mức kiếp sau khổ hay sướng một phần được quyết định bởi cách bạn từng đối xử với chó thế nào! Thế nên không lạ gì những người có điều kiện lại ưu ái cho mấy “hoàng thượng” những chiếc vòng chất lượng cao.
Hầu hết tranh ảnh về chó ở Ba Tư cổ đại lại không vẽ mấy cái vòng cổ (như trên các đồ gốm tìm thấy ở thành phố cổ Susa). Ngay cả mấy bức vẽ cảnh đi săn thời kì đầu cũng vậy, để chó rượt đuổi mà chẳng thấy vòng. Nghệ thuật về sau của Đế chế Sassanian (224–651) mới cho ta hình ảnh về những chiếc vòng cổ cầu kỳ của giới nhà giàu, nhưng chả có tài liệu nào nói về vòng cổ chó của tầng lớp thấp hơn. Dù sao thì cái vòng kiểu gì cũng phải tồn tại, vì mọi tầng lớp xã hội dường như đều quý chó như nhau cả.
Ai Cập cổ đại – Cái nôi của vòng cổ thú cưng
Người Ai Cập cổ đại rất xem trọng cún cưng. Thời sơ khai, vòng cổ của chúng có thiết kế cực đơn giản, làm từ dây thừng. Đến thời Cổ Vương Quốc (khoảng 2613-2181 TCN), chúng đã có thể được xem là vòng cổ thực sự. Tiếp theo đó là thời Trung Vương Quốc (2040-1782 TCN), và đến Tân Vương quốc (khoảng 1570 – 1069 TCN), vòng cổ cho cún đã trở thành những tác phẩm nghệ thuật với nhiều hoạ tiết và đồ trang trí cầu kì. Thời đấy, người ta hay liên tưởng cún với thần Anubis – vị thần đầu chó canh giữ thế giới bên kia, nên thiết kế vòng cổ cũng ngày càng sang trọng hơn để thể hiện vị thế của cún.
Hai chiếc vòng cổ được tìm thấy trong mộ của nhà quý tộc Maiherpri (thời Tân Vương quốc) thậm chí còn mang tên của chú cún – Tantanuit – và trang trí bằng hoa sen, các chú cún đi săn cùng hình chạm khắc đinh đồng. Tập tục đặt tên và khắc tên lên vòng cổ thú cưng như hiện nay bắt nguồn từ Ai Cập cổ đại đó!
Hy Lạp – Đất nước của những chiếc vòng cổ chiến binh
Ai Cập và Hy Lạp có mối quan hệ ngoại giao lâu đời, nên văn hoá dùng vòng cổ cho cún ở Hy Lạp chịu ảnh hưởng từ Ai Cập cũng không có gì lạ. Tuy nhiên, người Hy Lạp dùng vòng cổ không chỉ để trang trí hay thể hiện tình cảm với cún mà còn dùng để bảo vệ cún khỏi mấy con thú dữ như chó sói. Chính vì vậy, mà họ đã phát minh ra vòng cổ gai nhọn và xích cổ – loại vòng cổ mà ngày nay vẫn còn thông dụng. Người Hy Lạp cũng rất yêu quý cún. Có nhiều câu chuyện thần thoại có sự hiện diện của loài vật này, ví dụ như chú chó ba đầu Cerberus canh giữ cổng Địa Ngục hay chú chó trung thành Argos của vị anh hùng Odysseus. Thậm chí, nhà triết học Plato còn nói rằng những chú chó chính là các triết gia thực thụ vì chúng biết phân biệt giữa bạn – thù và đúng – sai mà chẳng cần ai chỉ dạy!
Tình yêu đối với cún của người Hy Lạp được thể hiện qua những chiếc vòng cổ được chạm trổ công phu và màu sắc sặc sỡ. Hình ảnh những chú cún đeo vòng cổ được khắc hoạ trên ly rượu (rhyton) hay các đồ dùng trên bàn ăn. Tuy rất hiếm khi tìm được vòng cổ cún thực sự từ thời đấy, nhưng các nhà khảo cổ tin rằng những hoạ tiết này chính là hình ảnh phản chiếu vòng cổ thời Hy Lạp cổ đại.
Trong thế giới La Mã cổ đại
Người La Mã kế thừa ý tưởng về vòng cổ chó từ người Etruscan, như thấy trong các bức tranh tường trong Lăng mộ Etruscan of the Augurs (khoảng 530-520 TCN), dù các bức vẽ này có thể đã mô tả một nghi thức cổ xưa hơn nhiều. Một cảnh trong lăng mộ vẽ một con chó đang đeo một chiếc vòng cổ với đinh hướng vào phía trong, được thiết kế để chọc giận con vật và khiến nó tấn công khi dây xích bị kéo – kiểu vòng cổ này được sử dụng bởi người La Mã cho các trò giải trí đấu trường, liên kết giữa thiết kế Etruscan và người La Mã sau này.
Người La Mã cũng kết hợp các cải tiến của người Hy Lạp, chẳng hạn như vòng cổ gai và vòng cổ thít chặt. Ở La Mã cổ đại, vòng cổ chó có nhiều hình thức, từ dây da đơn giản cho đến vòng cổ dày nạm đinh sắt cho giống chó Molossian – thường được sử dụng trong chiến tranh, hoặc vòng cổ sáng màu cho những chú chó đua. Bất kể loại vòng cổ nào được sử dụng, nó luôn có những mục đích mang tính thực dụng cao. Ngay cả chiếc vòng cổ bằng vàng được Pliny the Elder (23-79 CN) đề cập đến cũng được đeo cho chó vì người ta tin rằng nó sẽ giúp làm dịu con vật và ngăn nó sủa bậy.
Chó Malta – giống chó được các quý tộc La Mã đặc biệt ưa chuộng – thường đeo vòng cổ tinh tế với những quả chuông nhỏ trang trí, trong khi chó Vertragus (tổ tiên của chó Greyhound Ý) lại đeo một chiếc vòng cổ nhẹ nhàng. Chó dùng trong chiến đấu hoặc phục vụ trong quân đội thì sẽ đeo những loại vòng da hoặc kim loại dày hơn.
Đọc thêm:
Vòng cổ cho chó trong các nền văn minh Trung Mỹ
Ở vùng Trung Mỹ, vòng cổ chó cũng phát triển độc lập. Người Maya, Aztec và Tarascan nuôi chó để làm thức ăn, bảo vệ và thậm chí coi chúng như linh vật. Vòng cổ trong các nền văn hóa này cũng khác nhau tùy thuộc vào tầng lớp xã hội của người chủ. Những chiếc vòng cổ được trang trí công phu hơn thường dành cho giới quý tộc, mô tả được thấy trong tranh vẽ và di tích còn sót lại. Người Aztec coi chó là loài có trước con người, nên chúng được dành sự tôn trọng cao ngang bậc với bậc trưởng bối.
Trong cả ba nền văn hóa này, chó được coi là cầu nối giữa thế giới văn minh của loài người và thế giới tự nhiên của linh hồn và các vị thần. Vì thế chó đóng vai trò là người dẫn đường cho các linh hồn vượt qua những nguy hiểm ở thế giới bên kia, hướng họ đến nơi an toàn và tránh khỏi vùng đất tối tăm dưới lòng đất.
Trung Quốc và Nhật Bản xưa
Ý niệm về chó như một linh vật và người bảo vệ cũng xuất hiện ở Trung Quốc và Nhật Bản cổ đại. Vòng cổ của chó thường được trang trí bằng bùa hộ mệnh và đặc biệt là những chiếc chuông nhỏ, được cho là có thể xua đuổi ma và tà khí. Người dân Trung Quốc và Nhật Bản rất sợ ma quỷ, và chó được coi là phương tiện hữu hiệu để bảo vệ họ trước những sinh vật siêu nhiên này.
Ma sợ chó, nhưng chó thì chẳng ngại đối mặt với linh hồn. Vòng cổ của chó thường phản ánh niềm tin này thông qua các biểu tượng và rõ ràng nhất là những chiếc chuông. Trên thực tế, các bà mẹ Trung Quốc còn gắn chuông vào quần áo của con cái họ, vì tin rằng hồn ma sẽ nhầm lẫn trẻ em với một con chó và tránh thật xa.
Chó trong văn hóa Bắc Âu và Châu Âu thời Trung Cổ
Ở xứ Scandinavia, người Na Uy gìn giữ niềm tin rằng loài chó có khả năng bảo vệ linh hồn chủ nhân. Những chú chó thường xuất hiện trong các điển tích về thế giới bên kia, thậm chí được chôn cất cùng với chủ như một hình thức bảo vệ. Khi người Viking bành trướng lãnh thổ vào khoảng những năm 790-1100, tín ngưỡng của họ hòa trộn với văn hóa bản địa, duy trì hình tượng về những chú chó đầy bí ẩn trong nền văn hóa Châu u thời Trung Cổ.
Tuy vậy, trong cùng bối cảnh lịch sử, chó chỉ được xem như công cụ cho nhiều mục đích khác nhau (có lẽ do ảnh hưởng ít nhiều từ cách người La Mã nhìn nhận loài vật này). Chúng có thể kéo xe, canh nhà, hoặc thậm chí giúp kiếm tiền trong các cuộc chọi chó. Vòng cổ thời bấy giờ phần nào phản ánh thứ bậc và công việc của những chú chó, với chất liệu tốt hơn dành cho vật nuôi của giới thượng lưu, tuy vậy nhìn chung vẫn hướng đến tính hữu dụng.
Kỷ nguyên Thám Hiểm và vai trò của loài chó
Khi Đế chế Byzantine sụp đổ vào năm 1453, người Ottoman Thổ Nhĩ Kỳ phong tỏa Con Đường Tơ Lụa, buộc các nước Châu u phải tìm ra những tuyến hàng hải mới. Từ đây, Kỷ Nguyên Thám Hiểm (hay còn gọi là Kỷ Nguyên Khám Phá) bắt đầu, với hàng loạt thủy thủ đoàn dong buồm ra khơi. Trong số đó, nổi tiếng nhất (và tai tiếng nhất) là Christopher Columbus, với hành trình chinh phục những vùng đất mới và ghi nhận cụ thể về việc dùng chó để chiến đấu với thổ dân bản địa. Chuyến hải trình năm 1494 chứng kiến sự kháng cự mãnh liệt từ người dân Jamaica hiện đại, cho đến khi Columbus thả những chú chó ngao ra chiến trường. Trước sự hung dữ của loài vật chưa từng thấy, thổ dân bỏ chạy tháo thân, Columbus toàn thắng.
Những chú chó chiến của Columbus được trang bị vòng cổ bằng da dày và gắn đinh, gia tăng vẻ ngoài đầy đe dọa. Không lâu sau, thiết kế này xuất hiện trong cuộc viễn chinh Mexico của Đế quốc Tây Ban Nha vào thế kỷ 16. Xét trên nhiều khía cạnh, kiểu vòng cổ này khá giống thiết kế cho chó chiến thời La Mã. Có khả năng chúng ta có sự thừa hưởng ý tưởng này từ Rome cổ đại, nhưng cũng có thể các đế chế đã vô tình phát triển mẫu vòng cổ tương tự nhau một cách độc lập. Những chú chó săn theo chân thực dân Châu u thời kỳ này, theo như ghi chép của Columbus và nhiều thuyền trưởng khác, thường chiến đấu gan dạ hơn cả binh lính. Bên cạnh việc huấn luyện, thành công của chúng còn nằm ở chiếc vòng cổ dày dặn với đầy gai nhọn.
Kết
Vào thời kỳ Phục Hưng ở Châu u (thế kỷ 16), vòng cổ cho chó đã trở nên tinh tế hơn, và sự cầu kỳ trong thiết kế lên đến đỉnh cao vào thời kỳ Khai Sáng (thế kỷ 18). Những người thuộc tầng lớp thượng lưu thường sắm những chiếc vòng đầy họa tiết cho cún cưng của mình, thậm chí hay còn khắc cả tên chó, tên chủ, và cả địa chỉ trên phần da hay kim loại của vòng nữa. Mốt này tiếp tục kéo dài đến thời Victoria, được thúc đẩy bởi chính vị Nữ Hoàng nổi tiếng Victoria (trị vì 1837 – 1901). Bà luôn kè kè với chú chó của mình cho đến khi nó qua đời; từ sau sự kiện đó, Nữ Hoàng lại bắt đầu chuyển sự quan tâm sang nuôi mèo.
Rất nhiều nền văn hóa và văn minh khác cũng đã sử dụng và đóng góp vào sự phát triển của vòng cổ chó. Có thể kể đến hai ví dụ như sau: người Celt (một dân tộc cổ ở châu Âu) đã tạo ra vòng cổ bản rộng để dễ dàng điều khiển những chú chó lớn (chẳng hạn như chó Sói Ireland), còn các bộ lạc bản địa ở Bắc Mỹ thì chế ra dây kéo cho chó vì họ dùng chúng để kéo xe trượt tuyết hay xe chở hàng.
Thiết kế của vòng cổ chó đã khá ổn định từ thời Nữ Hoàng Victoria đến hiện tại, tuy nhiên nó đã mang trong mình cả hàng thế kỷ phát triển và thay đổi. Cách mà loài người dắt chó đi dạo gần như không có gì khác biệt cho đến ngày nay; bằng hành động đơn giản như vậy, ta đang nối tiếp một truyền thống đã tồn tại cả ngàn năm nay và có mặt trong mọi nền văn hóa trên Trái Đất này.
