Vu thuật (tiếng Hy Lạp: mageia hay goeteia) trong thế giới Hy Lạp cổ đại là một phạm trù hết sức đa dạng, từ những lời nguyền rủa (epoidai), bùa chú (katadesmoi), thuốc tăng cường sức khỏe, chất độc chết người (pharmaka) cho đến bùa hộ mệnh (periapta) và cả những loại “thần dược tình yêu” (philtra). Thời xưa, ranh giới phân chia Vu thuật, mê tín, tôn giáo, khoa học, và chiêm tinh học không hề rõ ràng như ngày nay. Loại hình nghệ thuật thần bí, bao trùm muôn mặt này được thực hành bởi cả nam lẫn nữ, những người chuyên về Vu thuật. Họ được xã hội tìm đến như một giải pháp nhằm đối phó với các khó khăn của cuộc sống, cũng như vượt qua những trở ngại mà con người tin rằng đang ngăn cản hạnh phúc của mình.
Bài viết dưới đây sẽ khám phá cách người Hy Lạp cổ đại tiếp cận Vu thuật, họ tin vào những gì, cũng như cách các nghi lễ, bùa chú, bùa hộ mệnh và lời nguyền đã in sâu vào tâm trí người xưa. Hơn thế nữa, nó cho thấy vì sao, trong một thời đại mà tôn giáo, chính trị và các triết gia đều có những đánh giá rất khác nhau, vu thuật vẫn giữ một vị trí quan trọng, thậm chí “lấn sân” sang cả lĩnh vực chính trị lẫn đời sống thường ngày của người dân.
1. Vu thuật trong bối cảnh xã hội Hy Lạp cổ đại
Vu thuật (mageia) và vu sư (magoi)
Từ “mageia” trong tiếng Hy Lạp bắt nguồn từ “magoi” – từ dùng để chỉ các tư tế Ba Tư (Magi), những người mà người Hy Lạp tin rằng sở hữu tri thức uyên bác, bí truyền. Trong xã hội Hy Lạp, vu thuật không chỉ là những buổi hành lễ thần bí hay bùa ngải, mà còn gồm những lĩnh vực như toán học, thiên văn học, hóa học sơ khai… Tính liên ngành khiến những “vu sư” (magoi) này một mặt được nhìn nhận như bậc thầy khôn ngoan am tường mọi bí mật, mặt khác lại bị ám ảnh bởi sự gắn liền với phù phép hắc ám, với thế giới người chết, sự bói toán và tà thuật.
Những nhà vu thuật thường sống ở rìa cộng đồng. Họ không thuộc tầng lớp quý tộc hay các công dân có quyền lực; thậm chí, có trường hợp những người hành nghề vu thuật bị cô lập, chịu cảnh nghèo đói, phải cậy nhờ sự bố thí của người khác. Đồng thời, sự sợ hãi và kiêng dè của dân chúng cũng tạo ra một “hào quang” huyền bí, khiến vai trò của họ trở nên đặc biệt, nhất là khi người dân cần trợ giúp vượt qua khó khăn trong cuộc sống hàng ngày, chẳng hạn như cầu mưa cho mùa màng, bảo vệ nhà cửa khỏi tà ma, hay thậm chí trù ẻo kẻ thù.
Liên hệ tín ngưỡng
Trong thế giới Hy Lạp cổ đại, việc tách bạch giữa tôn giáo, khoa học, mê tín dị đoan và vu thuật không rõ ràng như hiện nay. Tôn giáo Hy Lạp lấy việc thờ cúng thần linh làm trung tâm, nhưng song song đó, các “bí thuật” vẫn được duy trì thông qua những nghi thức dân gian. Chẳng hạn, sử dụng các loại bùa hộ mệnh để cầu mong may mắn, hoặc đeo những chiếc bùa nhằm phòng ngừa kẻ xấu hãm hại, vốn chẳng phải chuyện hiếm. Đây vừa là tín ngưỡng, vừa là cách con người Hy Lạp đối phó với các thế lực siêu nhiên mà họ tin rằng có thể điều khiển vận mệnh hoặc thời tiết.
Đồng thời, những người thực hành vu thuật (pháp sư, thuật sĩ) cũng thường nắm được chút ít kiến thức về dược lý (cách bào chế các loại thảo dược), thiên văn (biết cách tính toán sao, mặt trăng, mặt trời), hay toán học (dùng để dự đoán tương lai, xem ngày tốt – xấu). Thậm chí, thành phần “bí ẩn” trong nhiều nghi thức vu thuật có thể chính là những loại hóa chất thời sơ khai, vốn được biết đến nhờ khả năng gây ảo giác hoặc gây độc.
2. Vu thuật trong thần thoại Hy Lạp
Vu thuật xuất hiện nhiều trong thần thoại Hy Lạp, đặc biệt liên quan mật thiết đến các vị thần như Hermes, Hecate, Orpheus, hay nhân vật Circe. Trong đó:
- Hermes: Không chỉ là thần đưa tin, Hermes còn được xem là vị thần có mối liên kết với các nghi lễ bí ẩn, đồng thời là vị thần hướng dẫn linh hồn người chết sang thế giới bên kia.
- Hecate: Là nữ thần của mặt trăng và phù thủy. Bà thường được xem như một “nữ hoàng phù thủy” sở hữu quyền năng liên kết giữa đêm đen, mặt trăng và ma thuật. Người Hy Lạp tin rằng Hecate có thể ban cho hoặc cản trở vận may, tùy thuộc vào việc con người có thờ cúng đúng nghi thức hay không.
- Orpheus: Nổi tiếng với tài âm nhạc, Orpheus được cho là sở hữu khả năng “thôi miên” con người, thậm chí cả động vật và thần linh bằng lời ca tiếng đàn. Đây cũng được coi là một dạng “phép” mà chỉ người có liên kết với thần linh mới có.
- Circe: Nàng là con gái của thần Mặt trời Helios, được miêu tả là một phù thủy (sorceress) bậc thầy về thảo dược và ma dược. Một trong những câu chuyện nổi tiếng nhất liên quan Circe là khi nàng giúp Odysseus triệu hồi hồn ma từ cõi âm, cũng như dùng dược thảo để biến những người đàn ông thành loài thú.
Các câu chuyện thần thoại Hy Lạp chứa đầy những tình huống liên quan ma dược hay nguyền rủa. Chẳng hạn, Hercules – vị anh hùng mạnh mẽ nhất, lại chết một cách đau đớn bởi chiếc áo choàng nhiễm máu độc của centaur Nessos. Vợ của Hercules, Deianeira, tin rằng máu centaur là thứ bùa để níu giữ tình cảm, nhưng rốt cuộc chính sự “vô tình” đó đã gây ra cái chết thảm cho Hercules.
Bên cạnh đó, còn rất nhiều trường hợp nhân vật nữ sử dụng vu thuật. Medea, trong bi kịch cùng tên của Euripides, là một nhân vật điển hình. Nàng đã bày ra các mưu kế độc ác, bao gồm cả việc dùng vu thuật, để trả thù Jason – người chồng bội bạc. Qua đó, có thể thấy, vu thuật có mặt xuyên suốt trong cả thần thoại lẫn văn học Hy Lạp cổ đại, khẳng định niềm tin sâu sắc của người Hy Lạp vào “thế giới siêu nhiên”.
3. Niềm tin và thái độ của xã hội Hy Lạp với vu thuật
Nhiều người có thể nghĩ rằng vu thuật chỉ là vũ khí tinh thần của người nghèo, thiếu học thức. Nhưng thực tế, ngay cả các nhà nước thành bang cũng “tiếp tay” cho vu thuật, hoặc ít nhất thừa nhận nó như một sức mạnh có thể gây ảnh hưởng đến cộng đồng. Chẳng hạn, các sử liệu ghi nhận việc nhà nước Teos (thế kỷ 5 TCN) kết án tử cho một người đàn ông và gia đình ông ta vì tội danh “vu thuật độc hại” (pharmaka deleteria). Tội này cho thấy chính quyền không xem vu thuật là trò lừa đảo vô hại, mà nhìn nhận nó như một loại tội phạm có sức đe dọa.
Những ghi chép cũng cho thấy các “chính thể” thành bang hoặc ban bố sắc lệnh để bảo vệ cộng đồng khỏi “lời nguyền” hoặc “ám hại tâm linh”. Thậm chí, có những tấm bia khắc các lời cầu khẩn tập thể, mong thần linh và các lực lượng siêu nhiên phù trợ thành bang tránh khỏi dịch bệnh, chiến tranh, hay tai họa bất ngờ. Nói cách khác, giới quyền lực cũng tin rằng vu thuật có hiệu quả, hoặc ít nhất là không thể lơ là.
Dù có thể được “ưu ái” hoặc bị sử dụng như một công cụ, vu thuật vẫn đối mặt nhiều luồng phản đối. Plato, triết gia vĩ đại, từng đề xuất trừng phạt những kẻ bán bùa chú, bùa nguyền rủa (chẳng hạn như curse tablets) vì sợ chúng gây ra hỗn loạn xã hội. Các trường phái Epicurean và Stoic cũng hướng đến việc loại bỏ mê tín và vu thuật, xem chúng như một trở ngại cho tri thức duy lý.
Tuy nhiên, trong một xã hội mà tôn giáo, vu thuật và khoa học đan xen, việc bài trừ hoàn toàn ma thuật không hề dễ dàng. Không chỉ vì dân chúng đặt niềm tin sâu sắc, mà bản thân nhiều “khái niệm” ma thuật cũng trộn lẫn với các lý luận khoa học thời sơ khai (thí dụ, “thực hành ma dược” có thể là bào chế, nghiên cứu các loại dược liệu quý hiếm).
4. Bùa hộ mệnh (Amulets) và ý nghĩa tâm linh
Bên cạnh các hình thức vu thuật mang tính tấn công (như lời nguyền), người Hy Lạp cũng tin vào những phương cách phòng thủ và bảo hộ. Bùa hộ mệnh (tiếng Hy Lạp: periapta), tương tự những vật may mắn (talisman) hoặc bùa hộ thân (phylacteries), là ví dụ điển hình.
Có hai nhóm bùa hộ mệnh chính:
- Talisman: Tượng trưng cho sự may mắn, thu hút điều tốt lành đến cho người đeo.
- Phylactery: Có mục đích bảo vệ, giúp người mang tránh tai họa hay xui xẻo.
Bùa hộ mệnh có thể được làm từ gỗ, xương, đá, hoặc hiếm hơn là đá quý, bán quý. Chúng cũng có thể là những mảnh giấy papyrus hay kim loại được khắc, viết những lời cầu khấn, sau đó được cất giữ trong túi vải nhỏ, treo trên cổ, cổ tay, hoặc gắn lên tường nhà. Thậm chí, một số loại bùa đơn giản chỉ là túi nhỏ chứa hỗn hợp thảo mộc hoặc bột khoáng, miễn sao người làm tin rằng nó có “năng lượng” đặc biệt.
Các loại bùa phổ biến
Người Hy Lạp tin vào sức mạnh của các biểu tượng hình khối hoặc thiên nhiên. Một số biểu tượng “mang lại may mắn” hoặc “bảo vệ” thường gặp:
- Hình dương vật (phallus): Tượng trưng cho sự sinh sôi, sức mạnh nam tính, giúp trừ tà.
- Mắt (eye): “Mắt thần” hoặc “mắt ác quỷ” (evil eye) là biểu tượng phổ biến để xua đuổi tà khí.
- Âm hộ (vulva): Biểu trưng cho năng lượng sinh sản, sức mạnh nữ tính.
- Nút thắt (knots): Thể hiện sự ràng buộc, cột chặt năng lượng xấu hoặc ma quỷ để chúng không thể gây hại.
- Bọ hung Ai Cập (scarab): Du nhập từ văn minh Ai Cập, được xem là biểu tượng tái sinh, bất tử.
- Biểu tượng bàn tay (thường là cử chỉ thô tục): Ở Ý và Hy Lạp, cử chỉ “như sừng” (cornicello, mano cornuta) có tác dụng xua đuổi vận rủi.
Ngay cả ngày nay, du khách khi đến Hy Lạp hoặc vùng miền nam nước Ý (nơi văn hóa Hy Lạp để lại nhiều dấu ấn) cũng có thể bắt gặp bùa “mắt ác quỷ” (mati) hay “sừng đỏ” (cornicello) được bày bán khắp nơi. Điều này cho thấy tàn dư của niềm tin cổ xưa vẫn còn sống động trong văn hóa hiện đại.
Sử dụng
Người Hy Lạp đeo bùa hộ mệnh vì nhiều lý do:
- Cầu mong sức khỏe: Bùa có thể được cho là trị được bệnh tật hoặc ngăn ngừa ốm đau.
- Phòng tránh thai: Đối với phụ nữ, một số bùa được đeo để kiểm soát sinh sản hoặc tránh “dính” lời nguyền hiếm muộn.
- Thắng trong thể thao: Các vận động viên cài bùa hộ mệnh để mong phần thắng.
- Thu hút tình yêu: Đối với người muốn có người yêu hoặc giữ lửa hôn nhân.
- Chống kẻ trộm: Nhiều người tin bùa có thể bảo vệ tài sản.
- Ngăn chặn vu thuật xấu: Phòng ngừa việc bị trù ếm hoặc nguyền rủa.
Không chỉ bản thân con người mới được “che chở” bởi bùa, mà cả nhà cửa, tường thành, thậm chí toàn bộ thành phố cũng có thể được đặt bùa để ngăn ngừa tai ương. Những nghi thức tập thể như vậy thường kèm theo lễ cúng, dâng hương, cầu khấn thần Hecate hoặc những vị thần có quyền năng trong lĩnh vực này.
5. Lời nguyền (Curse Tablets) và sức mạnh của “thần chú”
Ngoài bùa hộ mệnh, lời nguyền cũng là một phần không thể thiếu trong vu thuật Hy Lạp. Trong tiếng Hy Lạp, các dạng lời nguyền được gọi là agos, ara hoặc euche. Để “nhúng” một lời nguyền xuống cõi vật chất, người ta thường viết lời nguyền lên những tấm kim loại (đặc biệt là chì), gấp lại hoặc cuộn tròn, đôi khi đục lỗ và ghim đinh vào rồi chôn xuống đất, bỏ vào giếng, hoặc đặt vào mồ mả. Một số khác viết lời nguyền lên mảnh gốm, đá, hoặc mảnh giấy papyrus.
Bên cạnh cách viết chữ, còn có dạng tượng sáp hoặc tượng đất sét mô phỏng kẻ bị nguyền rủa. Tượng có thể bị bẻ tay, bẻ chân, ghim đinh, hoặc chôn trong quan tài chì nhỏ, tượng trưng cho việc “trói buộc” nạn nhân. Phép nguyền rủa này nhằm mục đích gây hại, tước đoạt sức mạnh hoặc vận may của đối phương, hoặc thậm chí dẫn đến cái chết.
Mặc dù trong thần thoại, phù thủy thường là phụ nữ, nhưng các ghi chép về lời nguyền phần lớn lại do nam giới thực hiện. Có vẻ như trong tranh chấp kinh doanh, tình cảm, hoặc thi đấu, nam giới hay tìm đến biện pháp cực đoan này để nắm phần thắng. Từ thế kỷ 6 TCN, người Hy Lạp đã dùng “curse tablets” để:
- Giải quyết mối thù cá nhân: Trả thù kẻ gian, kẻ giết người, kẻ lừa gạt.
- Cạnh tranh trong kinh doanh: Mong đối thủ làm ăn thất bại, mất khách hàng.
- Vụ kiện tại tòa: Nguyền rủa đối thủ hoặc thẩm phán để mình thắng kiện.
- Thi đấu thể thao hay kịch nghệ: Cầu mong đối thủ không thể thi đấu tốt.
- Tranh giành tình cảm: Khi yêu đơn phương, muốn đối phương rời bỏ tình địch, v.v.
Một số lời nguyền nhắm vào cả gia đình hay dòng dõi của kẻ thù, điển hình là câu chuyện bi kịch của dòng họ Oedipus. Niềm tin vào các lời nguyền mạnh đến mức chính quyền nhiều lúc phải xem chúng như mối đe dọa thực thụ.
6. Bùa chú, công thức và cách thi triển
Những bùa chú (spells) hay “lời khấn” viết trên giấy papyrus có lịch sử lâu đời ở Ai Cập. Khi người Hy Lạp mở rộng ảnh hưởng, họ tiếp thu nhiều yếu tố văn hóa Ai Cập, trong đó có hoạt động ghi chép và sử dụng bùa chú. Thời Hy Lạp hóa (khoảng thế kỷ 4-3 TCN), các cuộn papyrus hướng dẫn “làm phép” trở nên khá phổ biến. Nhiều mảnh giấy cổ còn sót lại đến nay mô tả chi tiết cách cầu khấn, thậm chí chỉ ra công thức, vật liệu cần thiết.
Những mục đích “thực dụng” của bùa chú
Trong các cuộn papyrus vu thuật, nội dung rất đa dạng:
- Chữa bệnh: Hướng dẫn làm thuốc đắp, cách đọc chú để giảm đau, trừ tà gây bệnh.
- Cải thiện đời sống tình dục: Thần dược, nghi thức hỗ trợ khả năng sinh lý.
- Trừ khử động vật gây hại: Đuổi chuột, côn trùng khỏi nhà kho, vựa lúa.
- Trục xuất linh hồn quấy nhiễu (exorcism): Mời “vong” rời khỏi địa bàn.
- Hướng dẫn chế tạo bùa hộ mệnh: Cách khắc tên thần linh, cách cúng bái.
- Công thức thuốc độc và bùa yêu: Dùng các loại thảo mộc quý hiếm hoặc hương liệu, gia vị nhập từ châu Á, Ai Cập.
Trong thế giới cổ đại, không phải lúc nào cũng có y học chính quy phát triển như ngày nay, vì thế con người thường tin vào các phương thuốc dân gian, pha lẫn cầu khấn, hiến tế. Họ cầu viện cả thần y (chẳng hạn Asclepius) lẫn các vu thuật phòng khi việc cúng bái chính thống chưa hiệu nghiệm.
Thường, để sử dụng bùa chú hiệu quả, người ta phải tuân theo quy trình nghiêm ngặt: chọn đúng giờ hoàng đạo (chẳng hạn lúc trăng non, trăng tròn), chuẩn bị đồ lễ, đọc những câu “ngữ bí truyền” – có thể gồm từ ngữ vô nghĩa hay vay mượn tiếng nước ngoài (chẳng hạn từ Ai Cập). Niềm tin rằng ngôn từ bí ẩn và hiếm gặp chứa sức mạnh thần thánh vẫn phổ biến trong hầu hết các tôn giáo và hệ thống vu thuật cổ xưa.
Một số nghi thức còn đòi hỏi hiến tế động vật (gà, dê, cừu non), hoặc đưa ra những quy tắc khắc nghiệt như ăn chay, tắm rửa thanh tịnh, hạn chế quan hệ tình dục trước khi hành lễ. Tất cả nhằm tạo điều kiện “sạch sẽ” cả về thể xác lẫn tinh thần, để thần linh – hoặc các thế lực siêu nhiên – “lắng nghe” lời thỉnh cầu.
7. Vu thuật trong đời sống thường nhật và di sản còn lại
Trong một xã hội mà 80-90% dân số làm nông, phụ thuộc rất lớn vào mưa thuận gió hòa, bùa chú cầu mưa bội thu trở nên rất quan trọng. Nhiều “pháp sư” hoặc “bà đồng” được thuê hoặc nhờ cậy để thực hiện nghi thức đảm bảo đủ nước tưới tiêu, hoặc “khóa” miệng kẻ trộm mùa màng. Thậm chí, trong hoạt động buôn bán và hôn nhân, người Hy Lạp cũng rất chú trọng đến “điềm lành”, “điềm gở”, dẫn đến việc sử dụng rộng rãi các bùa hộ mệnh.
Cũng chính vì niềm tin mạnh mẽ vào vu thuật, việc trao đổi, mua bán nguyên liệu hiếm (thảo dược, hương liệu châu Á, nhựa cây, đá quý,…) trở thành một phần thương mại sôi động. Những người buôn bán dược liệu, bùa chú cũng thu lợi, trong khi các nhà cầm quyền có lúc khuyến khích, có khi lại giám sát gắt gao để ngăn chặn hoạt động “vu thuật độc hại”.
Trải qua nhiều biến cố lịch sử, văn minh Hy Lạp không ngừng tiếp xúc với La Mã, Ba Tư, Ai Cập… Mặc dù các triết gia, đặc biệt là giới Stoic và Epicurean, cố gắng lý giải thế giới theo hướng duy lý, dân chúng vẫn duy trì niềm tin nhất định vào vu thuật hoặc ít nhất vào “lời nguyền, lời chúc”. Thêm nữa, hai thái cực này không phải lúc nào cũng đối chọi gay gắt; đôi khi, người Hy Lạp tìm cách hòa hợp chúng trong đời sống.
Nhiều nhà tư tưởng Hy Lạp coi vu thuật là “bản năng sợ hãi” của con người trước cái chưa giải thích được. Tuy nhiên, do tính “kỳ diệu” của nó, ma thuật vẫn giữ sức hút mạnh mẽ. Ở nông thôn, vẫn còn các tập tục cúng bái Hecate, bùa mắt “mati” chống lại tà khí được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác.
Ngày nay, khách du lịch đến Hy Lạp hay miền nam nước Ý vẫn có thể thấy biểu tượng “mắt quỷ xanh” (mati) được bán ở mọi cửa hàng lưu niệm. Nhiều người vẫn đeo vòng tay, vòng cổ hình con mắt để “xua đuổi ác ý”. Ở Napoli (Ý), chiếc “sừng đỏ” (cornicello) cũng xuất hiện với ý nghĩa tương tự. Đây được xem như phần còn sót lại của nền văn minh Hy Lạp xưa, tiếp tục sống động trong văn hóa hiện đại.
Những nghiên cứu khảo cổ học về các “curse tablets” và “amulets” khai quật từ các địa điểm cổ đại, hoặc các papyrus vu thuật, cung cấp nguồn tư liệu quý giá giúp tái hiện đời sống tinh thần đa dạng của người xưa. Thông qua đó, ta hiểu rằng hành vi “cầu nguyện”, “nguyền rủa”, “xin bùa” không đơn thuần là mê tín mù quáng, mà còn phản ánh nhu cầu tâm lý, xã hội sâu sắc của cộng đồng.
8. Kết luận
Vu thuật trong thế giới Hy Lạp cổ đại là một bức tranh muôn màu, đan xen giữa tôn giáo, khoa học sơ khai, triết học và cả chính trị. Một mặt, nó bộc lộ nỗi sợ hãi và khao khát kiểm soát vận mệnh của con người. Mặt khác, nó cho thấy sự sáng tạo, linh hoạt trong cách người Hy Lạp ứng phó với những điều bí ẩn – từ vấn đề mưa nắng mùa màng đến chuyện tình yêu, tranh chấp kinh doanh hay cả mâu thuẫn gia tộc.
Điều thú vị là, dù các triết gia và nhà cầm quyền đôi khi lên án, trừng phạt, hoặc cố gắng loại bỏ “tà thuật”, vu thuật vẫn sống sót trong văn hóa dân gian và kéo dài hàng thế kỷ. Sự hiện diện của nó trong thần thoại, bi kịch, sử thi, pháp luật và đời sống bình dân phản ánh một thực tế: con người, ở mọi thời đại, đều tìm kiếm và bám víu vào một “lực lượng siêu nhiên” để lý giải và vượt qua những điều mà lý trí khó nắm bắt.
Ngày nay, đứng trước những hình ảnh bùa hộ mệnh “mắt xanh” hay “cornicello”, ta có thể mỉm cười vì tính “duy tâm” của người xưa. Nhưng đồng thời, việc nghiên cứu nghiêm túc thế giới vu thuật Hy Lạp cổ đại cho phép chúng ta nhìn lại chiều sâu tâm linh của nhân loại, về cách con người thời đó nhìn nhận vũ trụ, về vai trò của niềm tin trong việc hình thành và duy trì một cộng đồng. Từ Circe, Medea, đến những dòng chữ ghim đinh trên tấm chì, tất cả cùng kể một câu chuyện thấm đẫm màu sắc huyền bí, đồng thời cũng phản ánh nỗ lực bền bỉ để vượt lên trên số phận, để “thương lượng” với các thế lực vô hình mà con người tin rằng đang chi phối cuộc sống mình.
Vậy nên, dù chúng ta có gọi đó là “vu thuật” hay “mê tín”, hay “tín ngưỡng dân gian”, thì sự tồn tại của nó trong Hy Lạp cổ đại là một minh chứng cho khát vọng tìm kiếm ý nghĩa, kiểm soát và hy vọng của con người trước sự mênh mông của thiên nhiên và bất ổn của đời sống. Qua hành trình ngót nghét hai ngàn năm, rõ ràng, ma thuật đã để lại dấu ấn bền vững trong văn hóa Hy Lạp – dấu ấn mà ta vẫn còn thấy thấp thoáng trong các biểu tượng, nghi lễ, và niềm tin đời thường hôm nay.
