Thuật ngữ “Celtic” (người Celt) là một khái niệm mơ hồ, chỉ một nhóm người đa dạng về văn hóa, sống trải dài qua nhiều thời kỳ và vùng lãnh thổ. Tuy vậy, giữa sự phân tán ấy vẫn tồn tại những điểm tương đồng về tín ngưỡng và thực hành tôn giáo – chính những yếu tố này đã phần nào kết nối các cộng đồng khác biệt lại thành một khối gọi chung là “người Celt”.
🌀 Vũ trụ quan là gì?
Vũ trụ quan là cách con người hình dung và lý giải về cấu trúc của vũ trụ. Trong thế giới hiện đại, đây là lĩnh vực của vật lý và thiên văn học. Nhưng đối với các nền văn hóa cổ đại, vũ trụ quan mang màu sắc triết học và thần thoại – đó là cách tổ tiên chúng ta hiểu về nguồn gốc loài người, sự sống, và vị trí của họ trong một thế giới đầy bí ẩn.
Vũ trụ quan bao gồm các thần thoại sáng thế, niềm tin về thế giới bên kia, và sự hiện diện của những thế lực cao hơn chi phối thực tại. Nó là kim chỉ nam giúp con người cổ đại đối mặt với những điều không thể lý giải được.
Xác định vũ trụ quan Celt là một thử thách lớn – vì hầu như không có ghi chép nào do chính người Celt để lại về hệ thống tín ngưỡng của họ. Tuy nhiên, nhờ các cuộc khai quật khảo cổ tại các địa điểm tế lễ và những ghi chép từ các nền văn minh cổ đại từng tiếp xúc với người Celt, các nhà nghiên cứu đã bắt đầu tái dựng nên một bức tranh khả dĩ về vũ trụ quan của họ. Bài viết này chủ yếu tập trung vào vũ trụ quan của người Celt ở Ireland – nơi có hệ thống thần thoại và văn bản trung đại phong phú nhất.
🌍 Nguồn gốc vũ trụ trong vũ trụ quan Celt
Người Celt – đặc biệt là giới Druid (giai cấp tu sĩ, pháp sư cao cấp) – chắc chắn có những quan niệm riêng về nguồn gốc vũ trụ, tuy nhiên, ta biết rất ít về khía cạnh này. Những gì rõ ràng hơn là cách họ lý giải về nguồn gốc con người, đặc biệt ở cộng đồng người Celt sống tại Ireland.
Theo truyền thuyết, Tuatha Dé Danann – tức “hậu duệ của nữ thần Danu” – là một giống loài siêu nhiên đã định cư tại Ireland. Họ chính là các vị thần, vương giả, pháp sư, và tiên dân của vùng đất này. Người dân Ireland, theo nhiều huyền thoại, là hậu duệ của họ. Điều này cho thấy rằng, ít nhất ở một số nền văn hóa Celt, con người được tin là con cháu của thần linh mà họ tôn thờ.
Tương tự như vũ trụ quan Bắc Âu, người Celt có thể đã hình dung vũ trụ được chia thành ba cõi: trời – đất – biển. Họ có lẽ tin rằng bầu trời được chống đỡ phía trên bởi các trụ trời, đất là cõi trung gian, còn biển là cõi thấp nhất. Từ cổ ngữ Goidelic (ngữ tộc Gaelic) cho “trái đất” là talam, xuất phát từ từ tela-mon trong tiếng Celt cổ, mang nghĩa là “vật nâng đỡ”. Điều này cho thấy trái đất được xem như nền móng nâng đỡ bầu trời.
Ý niệm ba cõi cũng được nhắc đến trong nhiều văn bản cổ Ireland, đi kèm là nỗi lo sợ rằng trời có thể sụp xuống đất, hoặc đất có thể chìm vào đại dương – những hình ảnh mang tính khải huyền, nhấn mạnh sự mỏng manh của vũ trụ và trật tự tồn tại.
🔥 Thị kiến tận thế trong thế giới Celt
Những hình dung về ngày tận thế trong thế giới Celt ngoại giáo được phản ánh gián tiếp qua các văn bản Thiên Chúa giáo đầu thời Trung cổ, như tác phẩm Collectanea của Tírechán – viết khoảng năm 664 Công nguyên.
Trong đó, Tírechán ghi lại rằng giới Druid có một từ riêng để chỉ “ngày phán xét” – gọi là “ngày erdathe” – và ngày ấy sẽ đến với lửa. Những dòng miêu tả này xoay quanh sự kiện thánh Patrick đến vùng Slane (Ireland) vào thế kỷ thứ 5. Một phần đáng chú ý trong tác phẩm mô tả sự sùng kính kỳ lạ mà người Druid dành cho một con suối thiêng:
“Ngài đến một con suối ở vùng Findmag, gọi là Slan, vì được biết rằng giới Druid tôn thờ suối này và dâng lễ vật cho nó như cho một vị thần. Đó là con suối có hình vuông, trong đó có một tảng đá cũng hình vuông nằm ở cửa suối. Nước chảy tràn qua tảng đá ấy – như thể theo một con đường hoàng gia. Những kẻ ngoại đạo kể rằng một tiên tri cổ đã đặt quan tài của mình (gọi là bibliothica) dưới lớp nước và đá, để xương ông có thể mãi mãi trở nên trắng sáng – vì ông sợ bị thiêu đốt trong lửa (ignis exustionem).”
Qua đoạn này, có thể thấy rằng lửa là biểu tượng đáng sợ với người Celt ngoại giáo – đến mức một nhà tiên tri trong truyền thuyết chọn được chôn dưới nước để tránh bị “lửa thiêu hồn”.
🕯️ Thánh Patrick và “ngọn lửa tận thế”
Một truyền thuyết nổi tiếng khác kể rằng khi thánh Patrick đặt chân đến Thung lũng Boyne, ông đã đốt ngọn lửa Phục Sinh trên đồi Slane, trùng thời điểm với lễ hội Tara – lễ hội ngoại giáo lớn do các Druid tổ chức trên đồi Tara gần đó.
Ngọn lửa của Patrick mang ý nghĩa khẳng định đức tin Thiên Chúa giáo và thách thức quyền lực Druid. Khi nhìn thấy ngọn lửa ấy, các Druid vội báo với vua Laoghaire rằng: “Nếu ngọn lửa này không bị dập tắt trong đêm nay, nó sẽ cháy mãi mãi.”
Vua và các Druid đã đối đầu với thánh Patrick – và thất bại. Sự kiện này đánh dấu bước ngoặt lớn cho quá trình Cơ Đốc hóa người Ireland. Có người cho rằng “lửa tận thế” được tiên đoán trong vũ trụ quan Celt chính là ngọn lửa Phục Sinh ấy – một biểu tượng của ánh sáng mới xóa tan tín ngưỡng cũ.
Dưới đây là phần dịch hoàn chỉnh, tiếp nối mạch bài từ phần A Celtic Pantheon of Gods đến hết phần Death, the Soul, and the Afterlife (Otherworld), đảm bảo lối văn thuần Việt, chi tiết và trau chuốt phù hợp cho bài blog:
👑 Hệ thần linh của người Celt
Trong bất kỳ tôn giáo nào, “pantheon” (hệ thần) là tập hợp những vị thần được thờ phụng chính thức. Tuy nhiên, việc xác lập một hệ thống thần linh thống nhất của người Celt là điều vô cùng khó khăn, bởi họ không phải là một khối văn hóa đồng nhất. Các cộng đồng người Celt trải rộng khắp châu Âu thời kỳ đồ sắt thường có những vị thần riêng, gắn với địa phương họ sinh sống.
Dẫu vậy, có một số vị thần xuất hiện khá phổ biến trong các vùng văn hóa Celt khác nhau:
- Danu – nữ thần mẹ, biểu tượng của đất đai và sự sinh sôi;
- Dagda – vị thần cha, cai quản nông nghiệp, mùa màng và thời gian;
- Morrigan – nữ thần chiến tranh, cái chết và định mệnh;
- Brigid – nữ thần chữa lành, nghề rèn và trí tuệ, cũng là trung tâm của lễ hội Imbolc;
- Lugh (hoặc Lugus) – thần mặt trời, kỹ năng và chiến thắng;
- Cernunnos – vị thần rừng xanh, động vật và sự sinh khí của thiên nhiên.
Người Celt tin rằng các vị thần này không chỉ là đấng tạo hóa hay tổ tiên siêu nhiên của con người, mà còn là thế lực chi phối trực tiếp đến đời sống thường nhật. Việc thờ cúng đúng cách sẽ mang lại phúc lành, mùa màng tốt tươi và thịnh vượng cho cộng đồng.
Bài Liên Quan
🌳 Tín ngưỡng linh vật và kết nối với thiên nhiên
Một đặc điểm đáng chú ý trong tôn giáo Celt là niềm tin vào “linh hồn vạn vật” (animism) – tức mọi thực thể trong thiên nhiên đều mang linh hồn: từ sông suối, cây cổ thụ, tảng đá đến động vật, giếng nước hay ngọn gió. Tất cả đều được xem là nơi trú ngụ của các vị thần, tiểu thần hoặc các linh thể thiêng liêng, và cần được tôn kính bằng nghi lễ và lời cầu nguyện.
Nhiều khám phá khảo cổ đã xác thực điều này, chứng minh rằng người Celt có mối liên hệ tâm linh sâu sắc với cảnh quan tự nhiên – nơi họ sống, săn bắt, và làm lễ.
🧝♂️ Tuatha Dé Danann và thần thoại Ireland
Như đã đề cập, Tuatha Dé Danann là một tộc người siêu nhiên – là thần linh, chiến binh, pháp sư, nghệ sĩ và thợ rèn của Ireland cổ xưa. Họ là tâm điểm trong thần thoại Ireland, và nhiều vị thần của người Celt chính là thành viên của nhóm này: Dagda, Morrigan, Lugh,…
Một số truyền thuyết kể rằng họ từng là các vị vua tối cao của Ireland, tổ tiên của người dân. Khi người Gael (tổ tiên của người Ireland hiện đại) đến, Tuatha Dé Danann rút lui về “Thế giới bên kia” (Otherworld) – một cõi thần tiên song song với trần thế.
Các ngọn đồi thiêng gọi là sídh – vốn là các mộ địa và mộ đạo từ thời tiền sử – được tin là cánh cổng dẫn vào Otherworld. Newgrange, một di tích nổi tiếng xây từ khoảng năm 3200 TCN, chính là một địa điểm như vậy. Truyền thuyết kể rằng nơi này ban đầu thuộc về Dagda, nhưng sau đó bị con trai ông là Oengus Óg lừa lấy mất.
Dù thần thoại này được chép lại bởi các tu sĩ Thiên Chúa giáo thời Trung cổ (và thường bị giải nghĩa theo lăng kính Kitô giáo), cốt lõi của chúng vẫn giữ đậm dấu ấn ngoại giáo Celt – và cho thấy cách họ nhìn nhận về sự khởi nguyên của thế giới, con người và thần linh.
🧙♂️ Tín ngưỡng Druid
Druid – giai cấp tư tế quyền lực của người Celt – từ lâu đã trở thành biểu tượng văn hóa phổ biến. Tuy nhiên, hiểu biết hiện nay về họ vẫn rất hạn chế. Hầu hết những gì ta biết đến từ các ghi chép của người La Mã như Julius Caesar, hoặc các văn bản Trung cổ của tu sĩ Thiên Chúa giáo.
Caesar viết rằng các Druid cấm ghi chép giáo lý bằng chữ viết để tránh bị tiết lộ, đồng thời yêu cầu học trò phải ghi nhớ toàn bộ giáo lý bằng trí nhớ. Họ được cho là tầng lớp có địa vị cao nhất trong xã hội Celt.
Một số học giả hiện đại như Luke Eastwood cho rằng người Druid tôn trọng chín hướng không gian: bốn phương chính, trên, dưới, bên ngoài, bên trong và “xuyên qua”. Mỗi hướng tương ứng với một nguyên tố thiêng liêng (gọi là Dúile): đá, đất, cây, biển, gió, mặt trăng, mặt trời, mây, và bầu trời.
Chín nguyên tố này liên kết với ba cõi vũ trụ (trời – đất – biển) và ba “vạc thiêng” trong thân thể con người:
- Vạc trí tuệ (sois) – nằm ở đầu;
- Vạc thiên chức (ernmae) – nằm ở thân;
- Vạc nhiệt huyết (goriath) – nằm trong máu.
Tất cả được kết nối bởi một thế giới thụ (World Tree) gọi là Bile Buadha, tượng trưng cho trục vũ trụ – nơi sự sống chảy xuyên suốt mọi vật.
Hệ thống này có điểm tương đồng rõ rệt với thần thoại Bắc Âu, nơi cũng tồn tại cây thế giới Yggdrasil và con số 9 giữ vị trí thiêng liêng với chín cõi vũ trụ.
Nhiều bằng chứng khảo cổ cho thấy người Druid cử hành nghi lễ trong các rừng cây linh thiêng, đặc biệt là những rừng sồi – loài cây được tin là gắn với trục vũ trụ và nguồn năng lượng sống. Cây cối, trong vũ trụ quan Celt, vừa là biểu tượng của sự sống vừa là cột trụ đỡ bầu trời – nếu không có cây, bầu trời có thể sụp xuống trái đất.
☠️ Cái chết, linh hồn và Thế giới bên kia
Julius Caesar từng viết: “Người Celt tin rằng linh hồn không tiêu vong, mà sau khi chết sẽ chuyển sang một thân xác khác. Chính niềm tin này khiến họ trở nên dũng cảm hơn, bởi không còn sợ cái chết.”
Tác giả Diodorus Siculus bổ sung: “Người Celt tin rằng linh hồn là bất tử, và sau một khoảng thời gian nhất định, nó sẽ bắt đầu một kiếp sống mới trong một thân xác khác.” Nhiều học giả cho rằng thân xác mới này không phải là người phàm, mà là thân xác siêu nhiên sống trong cõi Otherworld – nơi ngự trị của thần linh.
Niềm tin ấy dẫn đến sự phát triển của văn hóa thờ đầu lâu, tức tín ngưỡng cho rằng đầu người là nơi trú ngụ của linh hồn. Việc chặt đầu, giữ đầu kẻ địch, hoặc trưng bày đầu người trong đền thờ không chỉ là chiến tích – mà còn là nghi lễ tâm linh, một cách kết nối với thế giới bên kia.
Tại các địa điểm khảo cổ như Roquepertuse và Entremont (Pháp – xưa là xứ Gaul), các nhà khảo cổ đã phát hiện nhiều trụ đá có lỗ chứa đầu người – củng cố giả thuyết về tín ngưỡng đầu lâu của người Celt.
🌌 Hành trình sang Thế giới bên kia
Cách người chết “đi vào” thế giới bên kia khác nhau giữa các cộng đồng Celt. Một số nơi xem gò mộ (burial mounds) là cánh cổng nối hai thế giới – đặc biệt khi các mộ này được lót đầy vật dụng để người chết mang theo sang “bên kia”.
Ở nơi khác, có thể người Celt thực hành chôn cất dưới nước, bởi nước được xem là vùng biên giới thiêng liêng – nơi ranh giới giữa cõi sống và cõi chết trở nên mờ nhòe.
