Hãy tưởng tượng một vương quốc nằm đâu đó giữa miền bắc Lưỡng Hà và vùng cao nguyên Syria – chẳng có biên giới rõ ràng, không có ranh giới cụ thể. Đó là Mitanni, một đế chế từng gây ảnh hưởng sâu rộng vào khoảng năm 1550–1200 TCN, thời kỳ Đồ Đồng muộn. Dân cư của nó chủ yếu là người Hurrian, còn tầng lớp quý tộc lại đến từ một nơi xa xôi hơn – người Arya, tức nhóm người Ấn-Âu cổ.
Người Hurrian đã sống tại đây từ lâu đời, còn người Arya có lẽ chỉ mới tới sau, có thể là lính đánh thuê, rồi từ đó leo lên nắm quyền. Họ chung sống, hòa huyết và cùng dựng nên một vương quốc mà sau này sẽ trở thành một thành viên không thể thiếu của “câu lạc bộ các cường quốc” vùng Cận Đông cổ đại.
Thủ đô Washshukanni – trái tim của Mitanni – đến nay vẫn chưa ai tìm ra chính xác nằm ở đâu. Các thành phố như Alalah, Aleppo, Emar hay Nuzi thì được cho là từng nằm trong vùng ảnh hưởng của Mitanni. Những cái tên ấy giờ nghe lạ lẫm, nhưng từng là những trung tâm phồn thịnh dưới trướng của vương quốc này.
Người Hurrian
Người Hurrian không phải là dân du mục, họ xây dựng thành phố, viết chữ hình nêm, và có một ngôn ngữ riêng biệt – không giống bất kỳ ngôn ngữ Semit hay Indo-European nào. Nhiều học giả cho rằng nó có họ hàng với tiếng Urartu, một ngôn ngữ cổ ở vùng Kavkaz.
Thành phố Urkesh – một đô thị Hurrian cổ – từng là trung tâm buôn bán nhộn nhịp vào cuối thiên niên kỷ thứ ba TCN. Những tấm bia, phiến đất sét khắc chữ ở Hattusa (thủ đô Hittite) hay trong kho lưu trữ Amarna ở Ai Cập cho thấy tiếng Hurrian từng được sử dụng rộng rãi và có vai trò ngoại giao.
Thế nhưng người Hurrian không đi một mình. Họ chia sẻ lãnh thổ, quyền lực, và cả dòng máu với một nhóm người đặc biệt khác…
Người Arya
Từ vùng đồng bằng phía bắc dãy Kavkaz, người Arya – một nhánh của dòng người Ấn-Âu – bắt đầu hành trình lớn của nhân loại. Đa số đi về phía tây, vào châu Âu. Một nhóm khác đi về phía đông, qua Iran rồi vào Ấn Độ. Nhưng có một nhóm nhỏ rẽ nhánh, quay ngược về phía tây nam, tới vùng đất của người Hurrian.
Họ đến Mitanni vào khoảng 1500 TCN. Có thể họ chỉ là lính đánh thuê ban đầu, nhưng rồi bằng cách nào đó – có thể cưới công chúa, cũng có thể cướp lấy quyền lực – họ trở thành tầng lớp thống trị. Tên của các vị vua Mitanni như Tushratta hay Shaushtatar mang âm hưởng Vệ Đà rõ rệt – như “Tvesa-Ratha”, nghĩa là “xe chiến đấu tấn công”.
Một bằng chứng nổi bật cho ảnh hưởng của người Arya là bản hiệp ước Shattiwaza giữa vua Mitanni và Hittite. Trong đó, họ cầu khẩn các thần linh – không chỉ thần Hittite hay Hurrian, mà còn có cả bốn vị thần Vệ Đà: Mitra, Varuna, Indra và Nasatya.
Mitanni và câu lạc bộ các cường quốc
Vào thời hoàng kim, Mitanni là một trong sáu cường quốc của vùng Cận Đông – cùng với Ai Cập, Hittite, Babylon, Assyria và đảo quốc Alashiya (tức Cyprus). Họ chơi cùng một bàn – bàn cờ quyền lực thời kỳ Đồ Đồng.
Khi vua Shaushtatar nắm quyền vào giữa thế kỷ 15 TCN, Mitanni mở rộng lãnh thổ, đánh chiếm thành Ashur của người Assyria và giành được các vùng đất như Kizzuwadna, Ugarit. Cũng trong thời gian này, họ kết thân với Ai Cập – sau khi từng đối đầu với Thutmose III vì tranh chấp ở vùng Levant.
Sau vài vòng chinh phạt, hai bên chọn hòa bình. Dưới thời Amenhotep II của Ai Cập và vua Artatama I của Mitanni, một hiệp ước vĩnh viễn được ký kết. Con gái Mitanni thậm chí được gả vào hoàng tộc Ai Cập.
Sụp đổ từ bên trong và những cú đánh chí mạng từ bên ngoài
Thế nhưng, điều gì đến rồi cũng đến. Nội bộ Mitanni bắt đầu lục đục. Anh em trong hoàng tộc tranh giành quyền lực. Vua Tushratta lên ngôi sau khi anh trai bị sát hại. Rồi đến lượt ông cũng bị lật đổ bởi cháu ruột – Shuttarana III.
Giữa lúc nội chiến nổ ra, các thế lực bên ngoài không ngồi yên. Người Hittite dẫn quân xuống, người Assyria trỗi dậy từ phía đông, còn các chư hầu như Amurru thì nhân cơ hội nổi loạn. Vua Tushratta phải viết thư cầu viện Ai Cập – một bức thư nay được gọi là Amarna Letter EA 95, vẫn còn lưu giữ.
Sau hai chiến dịch quân sự của vua Hittite Suppiluliuma, thủ đô Washshukanni bị phá hủy vào năm 1377 TCN. Mitanni buộc phải chấp nhận làm chư hầu cho Hittite. Nhưng điều đó không cứu được họ.
Chương cuối của Mitanni
Vào cuối thế kỷ 14 TCN, vua Assyria là Ashur-uballit bắt đầu xé nát phần phía đông của Mitanni – lãnh thổ ngày nay chính là trung tâm Assyria. Ông tuyên bố Mitanni không còn là đại quốc nữa – lời tuyên bố này được khắc trong các bức thư Amarna.
Đến thời vua Adad-nirari I, Mitanni chỉ còn là “Shubari” – một cái tên mơ hồ dành cho dân phương bắc. Và rồi dưới thời vua Shalmaneser I (1272–1244 TCN), Mitanni cố vùng lên một lần cuối. Nhưng lần này, Assyria không tha. Họ đánh sập Mitanni hoàn toàn.
Một đế chế rơi vào quên lãng
Mitanni, từng là một thế lực khiến Ai Cập phải kết thân, từng đánh bại Assyria và giao tranh tay đôi với Hittite, đã biến mất khỏi bản đồ. Không để lại những kim tự tháp đồ sộ, cũng không có thần thoại kỳ vĩ nào sống mãi, Mitanni rơi vào bóng tối của lịch sử – cho đến khi các nhà khảo cổ và học giả hiện đại lần theo vết tích cũ, dựng lại câu chuyện của một vương quốc từng huy hoàng, rồi tắt lịm giữa sa mạc thời gian.
