Blog Lịch Sử

Xổ số quốc gia đầu tiên ở Anh

Cuộc xổ số quốc gia đầu tiên của nước Anh năm 1567 là nổ lực của Elizabeth I để tìm giải pháp tài chính mới.

ve so dau tien o anh

Vào năm 1567, Elizabeth I – vị nữ hoàng đang đối mặt với khó khăn tài chính nghiêm trọng – đã ban hành giấy phép để tổ chức “một cuộc xổ số rất lớn mang tính toàn quốc,” hứa hẹn những giải thưởng có giá trị cao. Đây được coi là lần đầu tiên nước Anh có một cuộc xổ số cấp quốc gia với mục đích gây quỹ, mở ra tiền đề cho các hình thức huy động tài chính bằng xổ số về sau. Bài viết dưới đây sẽ giới thiệu bối cảnh chính trị – tài chính đương thời, quá trình hình thành và diễn biến của cuộc xổ số này, cũng như phản ứng của xã hội đối với sáng kiến mới lạ từ Hoàng gia.

Bối cảnh và động cơ tổ chức xổ số

Vào nửa sau thế kỷ 16, triều đại của Elizabeth I (1533–1603) tại Anh phải đương đầu với hàng loạt khó khăn về tài chính. Ngân khố hoàng gia thường xuyên cạn kiệt do nhiều nguyên nhân:

  • Chi tiêu hoàng gia thất thường: Thỉnh thoảng hoàng gia chi tiêu xa xỉ, tổ chức yến tiệc, ban thưởng, mua sắm trang phục hay trang sức đắt đỏ.
  • Hệ thống hành chính cồng kềnh: Cỗ máy quản lý của vương quốc còn nhiều lỗ hổng, quan lại đôi khi thiếu minh bạch hoặc kém hiệu quả, dẫn tới lãng phí, tham nhũng.
  • Chính sách kinh tế bảo thủ: Triều đình thường dè dặt trong việc áp dụng các biện pháp thuế mới, chủ yếu xoay xở bằng cách bán đất đai hoàng gia hoặc cắt giảm tạm thời ở đâu đó. Những cách làm này không giải quyết được gốc rễ vấn đề.

Trong tình hình đó, bất kỳ đề xuất mang tính sáng tạo nào để tăng nguồn thu đều được Nữ hoàng và Hội đồng Cơ mật (Privy Council) xem xét nghiêm túc. Ý tưởng tổ chức xổ số gây quỹ được cho là du nhập từ Ý, có thể thông qua John Calthrope hoặc những nhân vật người Ý sống ở Anh. Tên tuổi của Peter GrimaldiGeorge Gilpin cũng được đề cập khi họ nhận được sự cho phép trực tiếp từ Hoàng gia để triển khai.

Trước thời điểm 1567, dường như đã có một “xổ số tư nhân” nào đó đang được tiến hành ở London. Nhận thấy tiềm năng, Nữ hoàng Elizabeth I quyết định biến nó thành một kế hoạch xổ số quy mô hoàng gia. Bà hy vọng cuộc xổ số này sẽ mang lại một khoản tiền khổng lồ để trang trải việc xây dựng, sửa chữa cảng biển (havens), tăng cường sức mạnh cho vương quốc và phục vụ một số hoạt động công ích.

Công bố kế hoạch và quảng bá

Broadsheet quảng bá

Tháng 8 năm 1567, thợ in Henry Bynneman cho phát hành một tờ broadsheet (bản in trên khổ giấy lớn) nhằm quảng bá cho cuộc xổ số do Hoàng gia bảo trợ. Trong tài liệu đó, có ghi rõ:

  1. Mục đích: Số tiền thu được sẽ dành cho việc “sửa chữa các hải cảng,” củng cố an ninh biển, và chi cho một số công trình công cộng.
  2. Quy mô: Tổng số vé (lots) dự kiến là 400.000 vé, mỗi vé giá 10 shilling (một số tiền không nhỏ lúc bấy giờ).
  3. Tổng giá trị dự kiến: 200.000 bảng (tương đương khoản tiền khổng lồ), trong đó 100.000 bảng dành cho cơ cấu giải thưởng. Phần còn lại sẽ được nộp vào ngân khố.
  4. Giải đặc biệt: 5.000 bảng – gồm 3.000 bảng tiền mặt, 700 bảng bằng đồ dùng bằng bạc (plate) và phần còn lại là dệt may, thảm tapestry, khăn trải giường…
    • Giải nhì: 3.500 bảng (2.000 bảng tiền mặt, 600 bảng đồ bạc, thêm tapestry/linen).
    • Giải ba, tư, năm: lần lượt 3.000 bảng, 2.000 bảng và 1.500 bảng, chia ra gồm tiền mặt và hàng hóa.
    • Các giải nhỏ hơn: 24 giải trị giá 50 bảng; 64 giải trị giá 24,5 bảng; 90 giải trị giá 22,5 bảng; 2.000 giải gồm đồ bạc trị giá 2 bảng; 1.000 giải 15 shilling tiền mặt; 9.418 giải 14 shilling tiền mặt, v.v.

Đặc quyền “miễn bị bắt”

Để thu hút người mua vé từ các địa phương đổ về thành phố, triều đình còn hứa hẹn những ưu đãi. Ai đến mua vé sẽ được miễn bị bắt giam (nếu không phạm tội nghiêm trọng như giết người, cướp biển, phản quốc). Khuyến khích này có vẻ nhằm tạo điều kiện cho những người sợ bị bắt vì các khoản nợ nhỏ hoặc lỗi lặt vặt. Tuy nhiên, không rõ các tội phạm có lợi dụng “kẽ hở” này hay không, vì có tài liệu cho thấy một số người vẫn bị bắt dù họ cho rằng mình được “miễn trừ” do tham gia xổ số. Ví dụ, tháng 5/1569, John Alday viết thư gửi Cecil để phàn nàn rằng ông bị tống giam trong nhà tù Counter, trong khi vẫn tin mình được bảo hộ khỏi việc bắt bớ.

Những người mua số lượng lớn (30 vé trở lên trong vòng 3 tháng kể từ 24/8/1567) và nếu không trúng bất kỳ giải thưởng nào bằng ít nhất 1/3 số tiền họ bỏ ra sẽ được nhận một khoản “lương hưu” hằng năm (pension) từ khi xổ số kết thúc. Bên cạnh đó, nếu ai trúng giải, họ còn nhận thêm “tiền thưởng” (bonus) dựa trên số lượng vé đã mua.

Kế hoạch này rõ ràng chỉ hướng đến nhóm người có tiềm lực tài chính. Mỗi vé có giá 10 shilling, nên đa phần công chúng nghèo không muốn mạo hiểm. Những người giàu có, quý tộc, thương nhân lớn ở London hoặc các thành phố lớn hơn mới sẵn sàng chi tiền mua số lượng nhiều.

Để tăng sức hấp dẫn, toàn bộ giải thưởng (đồ bạc, khăn trải, thảm tapestry…) được đưa vào nhà một thợ kim hoàn (goldsmith) của Nữ hoàng ở khu Cheapside (London). Người ta có thể đến chiêm ngưỡng các phần thưởng. Nhưng dù vậy, sự hứng thú của dân chúng vẫn không cao như mong đợi.

Bán vé và khó khăn thực tế

Hạn chót ban đầu & phản ứng người dân

  • 15/4/1568: Hạn chót mua vé tại các vùng nông thôn.
  • 1/5/1568: Hạn chót mua vé tại London.

Hoàng gia cho hẳn 8 tháng (kể từ tháng 8/1567) để mọi người tích góp, xem xét tham gia. Tuy nhiên, nhiều người vẫn tỏ ra nghi ngờ:

  1. Lo ngại lừa đảo: Tâm lý này khá phổ biến. Không ít người sợ rằng triều đình sẽ “thu lợi riêng” hoặc giải đặc biệt sẽ trao cho các cận thần thân cận.
  2. Khó chịu vì phải đợi kết quả lâu: Mua vé xong chờ đến khi bốc thăm (draw) kéo dài cả năm hoặc hơn, trong khi khoản tiền bỏ ra cũng không nhỏ.
  3. Hạn chót bị dời liên tục: Đầu tiên, triều đình hứa sẽ không trì hoãn việc bốc thăm quá ngày 2/2/1569. Song, do lượng vé bán ra quá thấp, họ phải tiếp tục gia hạn. Chính những lần trì hoãn càng làm công chúng mất niềm tin hơn.

Thị trưởng London lúc đó là Roger Martin (năm 1567) phải ra thông báo (13/9/1567) cam kết cứng rắn rằng ngày 2/2/1569 là thời điểm chót để bắt đầu rút thăm. Hoàng gia còn hứa trả lãi trên khoản tiền vé (như một hình thức “ký gửi”) nếu người mua tham gia từ 25/6/1568 cho tới ngày bốc thăm. Tuy nhiên, những biện pháp này không xóa hết nghi ngờ.

Những nỗ lực khuyến khích

  • Lời kêu gọi từ chính quyền địa phương: Tân Thị trưởng London Thomas Rowe (nhiệm kỳ 1568–1569) gửi thư đến các hội nghề (như Công ty Grocers) thúc giục mua vé. Dù miễn cưỡng, các “Wardens” (người quản lý) của hội Grocers quyết định mua 40 vé.
  • Thêm một lần gia hạn: Do vé bán vẫn ít, tháng 1/1568 lại có một bản “proclamation” giải thích quy trình bốc thăm, khẳng định minh bạch. Thế nhưng đến tháng 6/1568, việc bốc thăm tiếp tục bị hoãn.
  • Phái các “đặc phái viên” (purveyor) đi vận động: Khoảng 20 người được cử đến khắp các chợ, thị trấn để giải thích, “kêu gọi lòng yêu nước” (mua vé là giúp cho vương quốc). Các quan địa phương như magistrate, collector, constable bị yêu cầu “thúc giục dân chúng.”

Một ví dụ cụ thể: Vào ngày 13/7/1568, tuyên bố từ Havering (nơi Nữ hoàng đang ở) quy định 30/9/1568 là hạn cuối. Ngày 2/8 cùng năm, Hội đồng Cơ mật tiếp tục thông tin rằng John Johnson được bổ nhiệm làm “Surveyor of the Lottery” để giám sát, đốc thúc các collector. Johnson viết thư cho William More (Loseley Park, Surrey) phàn nàn về tiến độ kém và đề nghị:

“Hãy yêu cầu tất cả các collector phải ngồi tại một chiếc bàn ở chợ mỗi ngày, bày sổ sách, bảng kê số vé, bản sao proclamation… ngay trước mắt người dân để họ dễ mua. Nếu ngồi nhà, họ sẽ không chủ động đi tìm collector.”

Những nỗ lực này dần có kết quả. Một số nơi như Winchester mua 6 vé; Leicester thì các thương gia giàu góp tiền mua 10 vé… Dù vậy, so với kế hoạch 400.000 vé, đây vẫn là con số nhỏ bé. Tâm lý “mua như nghĩa vụ” hoặc để “thể hiện lòng trung thành” với vương triều là chính, thay vì kỳ vọng trúng giải.

Ngày quay số và thất bại hiển nhiên

Tháng 11/1568, buộc phải dời ngày bốc thăm lần nữa. Cuối cùng, triều đình quyết định 10/1/1569 sẽ là ngày chính thức để bắt đầu quá trình rút thăm (draw). Dẫu vậy, đến sát ngày, số vé bán được chỉ bằng 1/12 so với kỳ vọng 200.000 bảng (tương đương 400.000 vé × 10 shilling). Như vậy, thay vì 200.000 bảng, chỉ khoảng 17.000 bảng hoặc 18.000 bảng được thu về.

Ngày 9/1/1569, một ngày trước giờ G, Nữ hoàng ra quyết định: do tổng quỹ quá thấp, cần cắt giảm giá trị giải theo tỷ lệ tương ứng. Thay vì giải đặc biệt 5.000 bảng, giờ giảm chỉ còn 1/12, tức khoảng 416–417 bảng (tương đương 200 bảng tiền mặt + một số đồ bạc, tapestry). Toàn bộ danh mục giải thưởng co lại từ 100.000 bảng xuống còn khoảng 9.000 bảng.

Bên cạnh đó, mỗi vé 10 shilling trước đây được tính là có “12 bản sao” trong thùng phiếu, nhằm giữ đúng con số 400.000 “thăm.” Cụ thể:

  • Có 400.000 mẩu giấy ghi tên chủ vé (hoặc khẩu hiệu, posy).
  • Có 29.505 mảnh ghi trúng thưởng (với giá trị đã chia nhỏ còn 1/12 mức ban đầu).
  • Có 370.495 mảnh ghi “trượt” (blanks).

Nhà sử học kiêm thợ may John Stow chép:

“Một cuộc xổ số lớn tại London, diễn ra ở sân nhà thờ St Paul’s phía Tây, bắt đầu bốc thăm từ ngày 11/1, liên tục ngày đêm đến tận 6/5 mới kết thúc.”

Bốn tháng ròng rã bốc thăm, đủ cho thấy quy mô phức tạp và sự chậm trễ của bộ máy tổ chức.

Danh sách trúng thưởng và những câu chuyện cười ra nước mắt

Một phần danh sách trúng thưởng được lưu trữ trong bộ sưu tập Loseley (Loseley manuscripts). Danh sách này phản ánh nhiều câu chuyện hài hước, vì có người chỉ trúng 1/3 penny (khoảng một xu) hoặc nửa xu. Họ đã bỏ 10 shilling (tương đương 120 penny) để mua vé mà chỉ nhận lại một phần rất nhỏ. Một số người nổi tiếng hoặc địa phương mua vé tập thể (ví dụ thị trấn Bexley, trường Đại học Cambridge…) cũng chỉ trúng vài xu, khiến không ít người cười nhạo. Dưới đây là vài ví dụ:

  • Roger Martin (đã ban hành proclamation trước đó): trúng 1/3 shilling (tương đương 1/3d). Vé ông có dòng khẩu hiệu “Think and thank God.”
  • Ban quản lý “Board of Greencloth” (nhóm chức năng trong hoàng gia): trúng 1/2d (nửa xu). Một phần thưởng hết sức tượng trưng.
  • Thị trấn Bexley: Vé ghi “Out of this rich Lottery, God send advancement to Bexley” chỉ thắng 1/3d.
  • Cambridge: “For the town of Cambridge, in this open place, God save the Queen and the Duke of Norfolk’s grace.” Dòng cầu chúc vô tình “dính” tên Công tước Norfolk, người bị xử tử năm 1571. Cambridge cũng chỉ trúng 1/3d.
  • Sir George Speake: trúng 5/6d (5,5 penny), dòng khẩu hiệu: “What chance to me befall, I am content withall.”
  • William St Ledger: với câu “In God I hope, and a fart for the Pope” (một câu mỉa mai Giáo hoàng) cũng chỉ trúng 1/3d.
  • Sir Thomas Gresham (thương gia, nhà sáng lập Sở Giao dịch Hoàng gia London): trúng 1/3d, kèm posy “Fortune amy.”

Đáng chú ý, Nữ hoàng Elizabeth I (“Video et taceo,” nghĩa là “Ta thấy và giữ im lặng”) không trúng gì. Có người đồn rằng chắc Hoàng gia không dám tự lấy giải, hoặc đơn giản bà “rút khỏi” để tránh điều tiếng.

Vì sao cuộc xổ số thất bại

Nhiều dân chúng và thương nhân giàu không tin tưởng triều đình sẽ chi trả các giải thưởng. Họ cũng lo “vận may” chỉ dành cho nhóm quý tộc thân cận Nữ hoàng. Ngoài ra, thủ tục phức tạp, thời gian chờ đợi quá lâu (từ lúc mua vé đến lúc bốc thăm hơn một năm) gây ngán ngẩm.

Dù triều đình rất quyết liệt, gửi công văn đến từng địa phương, cắt cử “purveyor,” “collector,” “treasurer” đi khắp thị trấn, hiệu ứng vẫn thấp. Nhiều quan chức địa phương lơ là, không muốn “ép” dân mua vé. Bản thân dân chúng nghèo không có đủ 10 shilling để liều, trong khi giới giàu một phần sợ rủi ro, một phần có cách đầu tư khác an toàn hơn.

Lời hứa “không trì hoãn” bị phá vỡ nhiều lần, khiến xã hội càng hoang mang, chê trách triều đình thiếu minh bạch. Kỳ vọng ban đầu quá cao (200.000 bảng) dần sụp đổ, tạo tâm lý “xổ số này không đáng tin.”

Quá trình bốc thăm lê thê suốt 4 tháng, trong khi phần đông trúng số quá ít (chỉ vài xu). Hình ảnh những tấm vé gắn khẩu hiệu dài dòng nhưng nhận lại con số tượng trưng làm nảy sinh tâm lý “phí tiền” hoặc xem đây là trò cười. Điều đó càng củng cố quan điểm cuộc xổ số đã “không thành công về tài chính.”

Ảnh hưởng lâu dài

Khi bốc thăm kết thúc vào tháng 5/1569, tổng số tiền thu được và trả thưởng đều không như kỳ vọng. Chính phủ Elizabeth I nhận ra rằng mô hình “xổ số lớn” này khó đạt mục đích nếu không có những yếu tố:

  1. Thời gian chuẩn bị & rút thăm ngắn: Để tránh sự ngại ngùng do chờ đợi kéo dài.
  2. Cơ cấu giải thưởng thực tế: Người chơi phải cảm thấy có cơ hội thực sự, không bị “cắt xén” quá đỗi.
  3. Chính sách công khai, minh bạch: Xóa tan nghi ngờ triều đình gian lận, nhất là chuyện “quý tộc thao túng.”

Dù thất bại, ý tưởng gây quỹ qua xổ số không bị hủy bỏ hoàn toàn. Về sau, nước Anh vẫn có những lần thử tổ chức xổ số (dưới thời Stuart hay sau này), nhưng rút kinh nghiệm từ cuộc xổ số năm 1567–1569. Trên thực tế, việc dùng xổ số để huy động tiền cho các dự án công cộng đã trở nên phổ biến ở nhiều quốc gia châu Âu, đặc biệt vào các thế kỷ 17–18.

Riêng với Elizabeth I, bà tiếp tục dựa vào các biện pháp khác để xoay xở tiền bạc, như đánh thuế nhập khẩu, thương mại độc quyền, cầm cố và bán đất hoàng gia, cũng như tìm kiếm mỏ vàng ở Tân Thế giới. Cuộc xổ số năm 1567 suy cho cùng chỉ là một phép thử có tính chất “mở đường,” nhưng nó cũng phơi bày nhiều vấn đề trong cách quản trị tài chính và niềm tin xã hội ở Anh vào thời kỳ ấy.

Vui buồn đằng sau con số

Những trích dẫn từ sổ sách lưu trữ, nhất là trong Loseley manuscripts, cho ta hình dung bức tranh sinh động:

  • Giàu nghèo đều… trượt: Từ thị trấn nghèo hay trường đại học danh giá, từ tiểu thương đến quý tộc, hầu hết chỉ nhận về dăm xu lẻ.
  • Khẩu hiệu (posy) và hy vọng: Nhiều người viết câu châm ngôn, cầu nguyện hoặc chúc phúc, song kết quả không tương xứng.
  • Kết thúc “hài hước”: Sau bao kỳ vọng, nhiều vé trắng tay, phần thưởng lớn hiếm ai đạt tới. Hơn nữa, do cắt giảm giải thưởng chỉ còn 1/12, người “may mắn nhất” cũng chẳng giàu lên được bao nhiêu.

Dẫu vậy, khoảng thời gian tuy ngắn ngủi cũng giúp Elizabeth I nhận thấy xã hội Anh chưa sẵn sàng chấp nhận trò chơi may rủi quy mô khổng lồ do nhà nước bảo trợ – nhất là khi niềm tin vào Hoàng gia bị xói mòn bởi các chiến lược kinh tế chắp vá.

Tóm lược

Cuộc xổ số quốc gia đầu tiên của nước Anh, được khởi xướng năm 1567 và bốc thăm kéo dài đến năm 1569, là một ví dụ điển hình về cách Hoàng gia và Hội đồng Cơ mật thời Elizabeth I nỗ lực tìm giải pháp tài chính mới. Tuy mang tầm vóc to lớn, có cấu trúc giải thưởng hoành tráng và đầy hứa hẹn, chương trình này rốt cuộc thất bại vì thiếu niềm tin từ công chúng, công tác quảng bá – tổ chức chưa hiệu quả, cộng với cơ chế bị dời lịch liên tục. Thay vì đạt mức 200.000 bảng như mong đợi, họ chỉ thu về khoảng một phần nhỏ, buộc phải cắt giảm giá trị thưởng, khiến nhiều người “tiền mất tật mang.”

Dù thế, sự kiện này cũng mở đường cho khái niệm gây quỹ công bằng xổ số tại Anh. Trong thế kỷ 17 và 18, nhà nước và nhiều tổ chức khác tiếp tục áp dụng mô hình xổ số, nhưng với cách thức tổ chức chặt chẽ hơn, minh bạch hơn và kêu gọi rộng rãi hơn. Nhìn lại, chúng ta thấy cuộc xổ số năm 1567–1569 là một dấu mốc lịch sử, phản ánh tinh thần phiêu lưu, sáng tạo (nhưng cũng bất ổn) của triều đại Elizabeth I, khi quốc gia còn đang loay hoay trong việc xây dựng nền tảng tài chính vững mạnh, song lại thiếu sự chuẩn bị hoàn hảo và niềm tin của người dân.

“I looked for no more,” như lời posy trên vé của William More, dường như là câu nói tóm gọn tinh thần của cả cuộc xổ số: nhiều hy vọng ban đầu, rồi cuối cùng chỉ đón nhận kết quả khiêm tốn. Và thế là, “xổ số lớn” thời Elizabeth I trôi qua, trở thành bài học kinh điển về mối tương quan giữa kế hoạch tài chính tham vọng với niềm tin công chúng – một mối quan hệ không hề đơn giản, cho dù ở thế kỷ 16 hay ở bất kỳ thời đại nào.

5/5 - (1 vote)

ĐỌC THÊM

Kim Lưu
Chào mọi người, mình là Kim Lưu, người lập Blog Lịch Sử này. Hy vọng blog cung cấp cho các bạn nhiều kiến thức hữu ích và thú vị.