Tóm lược: Từ một đội quân bị đánh giá là “khủng long xứt mẻ”, quân đội Nga đã xoay trục thành một tổ chức biết học hỏi có hệ thống. Họ thu thập kinh nghiệm chiến đấu, đưa nhà máy quốc phòng, trường đại học và binh sĩ vào cùng một “hệ sinh thái học tập”, rồi nhanh chóng biến những bài học nóng hổi thành sách lược, giáo trình, khí tài và cách đánh mới. Kết quả không tạo ra những đột phá ngoạn mục, nhưng đủ để Nga duy trì nhịp tiến chậm rãi, mài mòn đối phương và chuẩn bị cho một kiểu chiến tranh công nghệ cao trong tương lai. Với phương Tây, thông điệp rất rõ: đừng quay đi; hãy học chính cách Nga đang học.
Hình sin kỳ quặc của chiến tranh
Câu chuyện cuộc xâm lược Ukraine là chuỗi kỳ vọng bị lật nhào. Khi chiến tranh nổ ra, nhiều người trong NATO hình dung Nga sẽ “đánh úp” và sớm hạ Kyiv. Thực tế: mũi tiến công bị chặn đứng, phải rút khỏi các hướng trọng yếu. Rồi đến lượt hầu hết quan sát viên kết luận quân đội Nga mục ruỗng, chỉ cần một cú phản công là sụp đổ. Điều đó cũng sai: các đợt tấn công của Ukraine năm 2023–2024 không đạt mục tiêu, còn Nga nối lại bước tiến nhỏ giọt.
Điều nhiều nhà hoạch định bỏ lỡ là tốc độ Nga học hỏi và thích nghi. Từ 2022, Moscow mở một chiến dịch “hậu kiểm” quy mô lớn: mổ xẻ kinh nghiệm trận mạc, rút bài học, và lan tỏa chúng xuống toàn quân. Đến đầu 2023, một hệ sinh thái học tập đã hình thành, kết nối nhà máy quốc phòng, đại học, viện nghiên cứu và các cấp đơn vị. Hôm nay, Nga đang thể chế hóa những kinh nghiệm ấy, tái căn chỉnh chuỗi sản xuất quốc phòng cho nhu cầu thời chiến, và ghép các startup công nghệ với nguồn lực nhà nước.
Kết quả rất cụ thể trên chiến trường: cách đánh drone mới, khí tài được “độ” phù hợp hơn, tên lửa cải tiến, giáp — động cơ — khí tài quang học bền bỉ hơn, phân quyền thực chất hơn cho cấp chỉ huy trẻ. Một quân đội từng vụng về đang dần biết tiến hóa trong chiến tranh đồng thời soạn sẵn bộ khung cho chiến tranh tương lai.
Đi kèm, Ukraine có thể đối mặt mức độ tàn phá cao hơn: đòn drone dày và nhanh, tên lửa lọt qua phòng thủ nhiều hơn, “vùng chết” 10 dặm trước tuyến đầu càng khó vượt. Nga có thể chưa tạo đột biến, nhưng đủ lực để đổi sinh mạng lấy từng bước ở Donbas, trong khi đặt cược vào sự mệt mỏi của NATO.
“Tổ hợp học tập — công nghiệp” của Nga
Những ngày đầu, việc học diễn ra từ dưới lên: binh sĩ tự bọc giáp cho xe, đổi màu ngụy trang, chuyển sang đội hình xung kích nhỏ, chia sẻ mẹo mực qua mạng xã hội, kênh kín, sổ tay tự in. Nhưng học kiểu “truyền miệng” dễ mất dấu nếu không được bắt vào khuôn tổ chức.
Từ giữa 2022, Nga chuyển sang giai đoạn thể chế hóa: điều sĩ quan tham mưu và nhà nghiên cứu ra ngay các sở chỉ huy tiền phương để quan sát trực diện, phỏng vấn chỉ huy — chiến sĩ, đọc bút ký tác chiến, lập báo cáo phân tích. Sau khi sàng lọc, “bài học rút ra” được gửi về đại bản doanh chiến tranh ở Rostov, Bộ Tổng tham mưu tại Moscow, các quân binh chủng, học viện, nhà máy và cộng đồng nghiên cứu quân sự.
Song song, quân đội tái cơ cấu chỉ huy, đổi cách tác chiến và bố trí lực lượng, gia cố hậu cần cho “sống sót”, và đưa công nghệ mới (hoặc cách dùng cũ theo kiểu mới) vào trinh sát — chỉ thị mục tiêu — tác chiến điện tử. Những điều chỉnh “giữa hiệp” này giúp Nga ổn định mặt trận và đỡ được phản công 2023 của Ukraine.
Đến nay, hệ sinh thái ấy còn rộng hơn: ở Moscow, hơn 20 ủy ban quân sự chuyên trách triển khai khuyến nghị lấy từ tiền tuyến. Bài học được tóm lược thành bản tin, hội thảo theo chuyên đề, hội nghị “gỡ lỗi” liên quân — liên ngành. Quân khu miền Nam nhiều lần gom không quân, lục quân, tác chiến điện tử và doanh nghiệp quốc phòng tập chung chống UAV — vũ khí từng giúp Ukraine bứt lên ban đầu. Năm 2023, Học viện pháo binh tổ chức hội nghị để viết lại chiến thuật pháo và tích hợp drone vào quy trình bắn — hiệu chỉnh. Chỉ trong ba năm, Nga đã thực hiện hơn 450 chỉnh sửa tạm thời cho điều lệnh chiến đấu — và lãnh đạo quân đội nói thẳng: sau chiến tranh, sẽ đại tu toàn bộ.
“Vá” khí tài và tăng tốc công nghiệp quốc phòng
Năm đầu chiến tranh, Ukraine “được lợi” vì… khí tài Nga tự trục trặc: bảo dưỡng ẩu, lỗi chế tạo, khiếm khuyết thiết kế. Với tác chiến điện tử (EW), kiểm tra nhanh cho thấy ~30% hệ thống có lỗi; 60–70% thất bại EW giai đoạn 2022–2024 đến từ hỏng hóc thiết bị, chỉ 30–40% do hỏa lực Ukraine.
Ban đầu, Nga loay hoay sửa: công nghiệp phản ứng chậm, xa rời nhu cầu chiến sĩ, quy định lạc hậu. Nhưng sau đó, nhà nước bơm quyền và tiền: Bộ Quốc phòng nới quy định để rút ngắn R&D, họp dồn với nhà máy để nuốt — tiêu hóa phản hồi từ đơn vị; doanh nghiệp cử chuyên gia ra vùng chiếm đóng để sửa tại chỗ, đo đạc hiệu năng, phản báo về nhà máy — mô hình từng áp dụng ở Syria. Từ 2023, Kremlin kết nối đại học — viện nghiên cứu dân sự vào nỗ lực quốc phòng, ghép cặp kỹ sư dân sự — quân sự tại thao trường để test nguyên mẫu trước khi tung ra đơn vị.
Một hướng khác là ươm — kéo startup: Bộ trưởng Quốc phòng Andrey Belousov thúc ép nối các startup với tập đoàn nhà nước vốn khép kín. Kết quả: startup đứng chung sàn với “ông lớn” tại hội chợ vũ khí, bán trực tiếp cho quân đội. Lợi thế công nghệ ban đầu của Ukraine vì thế bị thu hẹp dần. Phía Nga vừa sản xuất biến thể mới hợp địa hình — địa chiến, vừa học cách dùng hiệu quả. Điển hình là Rubikon — đơn vị tinh nhuệ về drone, chuyên thử nghiệm chiến thuật — kỹ thuật và “đổ” bài học vào huấn luyện các đơn vị UAV khác.
Ngoài “đồ chơi” gây chú ý, Nga còn nâng cấp thầm lặng: giáp — lồng — khung nhiều lớp, động cơ khỏe hơn, ống ngắm tốt hơn, nhiễu chủ động hiệu quả hơn; bom lượn sát thương cao hơn; tăng sản lượng Shahed cải tiến và nhiều dòng UAV; vá lỗi quy trình chế tạo — bảo dưỡng cho hệ thống EW. Bởi vậy, từ cuối 2023, Ukraine khó đánh vào sở chỉ huy — kho tàng — tuyến tiếp vận Nga như trước: đối kháng điện tử và lớp lưới phòng không đã dày hơn. Các trận kích hợp đồng tên lửa — drone của Nga cũng to — phức tạp hơn. Điều tối thiểu mà Kyiv cần là thêm phòng không, thêm tác chiến điện tử, và đòn tầm xa để đánh từ nguồn.
“Viết bằng máu”: huấn luyện xoay trục
Mảng huấn luyện cũng xoay nhanh. HLV quân sự rà soát toàn diện kinh nghiệm thực chiến, đưa vào giáo trình. Quân đội xoay vòng binh sĩ giữa chiến trường và thao trường; khi không gặp trực tiếp được, dùng cầu hình ảnh an toàn nối tiền tuyến với học viện. Thương binh mất sức chiến đấu trở thành giảng viên toàn thời gian.
Các thay đổi cụ thể:
- Giả lập thực tế hơn; sơ cứu chiến thuật cập nhật.
- Dạy lái xe quân sự qua “rừng” drone, dạy xung phong nhóm nhỏ trong tổng thể hiệp đồng giáp — drone — pháo, phù hợp bối cảnh tiền duyên bị giám sát liên tục.
- Lần đầu, giáo viên dùng drone để quan sát huấn luyện, mổ xẻ ưu — khuyết ngay sau bài.
- Sĩ quan trẻ được bổ sung 2 tháng tập huấn thêm: bắn — pháo, trinh sát, bản đồ — dẫn đường, vận dụng drone, y thuật chiến thuật; nhấn mạnh chỉ huy phân đội nhỏ. Một số được dạy “lập kế hoạch theo mục tiêu” kiểu NATO: nhận mục tiêu rồi tự tìm cách đạt, thay vì chờ mệnh lệnh chi li — một thay đổi lớn với truyền thống “tập trung — mệnh lệnh hóa”.
Dẫu vậy, chất lượng không đều: khóa tân binh — tình nguyện nhiều nơi ngắn, không đủ độ cho chiến trường bão drone; một số trung tâm vẫn giảng lỗi thời; bộ tổng tham mưu phải đột kích kiểm tra để buộc tuân thủ chỉ đạo mới.
Giới hạn của việc học
Nga học nhanh, nhưng không phải ở đâu cũng học được. Điểm yếu kinh niên về kỷ luật — tính chuyên nghiệp vẫn lộ rõ: chất lượng đơn vị trồi sụt, có nơi chỉ huy tốt, nơi khác bạo ngược hoặc vắng bóng; đơn vị láng giềng phối hợp kém, gây thương vong không đáng có khi thay quân — cơ động; đơn vị tái lập lực lượng thì rã đám vì tổn thất cao; có nơi bạo lực nội bộ, trừng phạt hà khắc (trói vào cây, hố phơi trời…). Tâm lý chiến sĩ là điểm mù, dù các nhà tâm lý quân sự Nga đã báo động: hệ thống sàng lọc — can thiệp đang lỗi thời.
Ngay cả nơi “học tốt” (tham mưu — viện nghiên cứu — nhà máy), độ xuyên suốt từ khuyến nghị đến thực thi còn hẫng. Ví dụ: đề xuất đại tu kiểm định chất lượng vì tỷ lệ hỏng hóc cao — chưa làm được; nghiên cứu y học chiến trường tiến bộ, nhưng vẫn có bùng nổ nhiễm HIV phía trước do tái dùng kim tiêm và vệ sinh kém trong sự cố thương vong lớn.
Cuối cùng là ràng buộc cấu trúc của chiến tranh hiện tại: Nga biết không thể tập trung lực lượng giáp — cơ giới quy mô lớn dưới “mắt thần drone” mà không bị đánh phủ đầu. Chiến lược gia Nga thừa nhận đội hình truyền thống không còn là điều kiện thắng lợi chủ chốt. Nga vì thế xoay sang đội hình xung kích nhỏ — nhiều, lập thêm đơn vị drone, trinh sát — đột kích. Cách này làm khó đối phương, đôi khi mở mũi đột phá chiến thuật, nhưng cực kỳ hao quân, và khó giữ đất như lối đánh “đại đội hình”. Dẫu vậy, điện Kremlin vẫn đòi “mài” tiếp.
Sau chiến tranh: Nga muốn “học kiểu Thế chiến II”
Lịch sử từng chỉ ra Nga/Soviet hay quên: sau Afghanistan hay Syria, nhiều bài học không được phổ biến, cải cách xẹp xuống vì tiền — ý chí lãnh đạo cạn. Nhưng lần này khác: kiến trúc tổ chức, tài chính và ý chí lãnh đạo đang ủng hộ một giai đoạn học — tái cấu trúc sau chiến tranh. Trên bàn thảo là rà soát sâu học thuyết — chiến lược — điều lệnh và lựa chọn mua sắm đến giữa thập niên 2030. Ưu tiên nghiên cứu số 1: phá thế “chống tập trung” do UAV — cảm biến gây ra; từ đó đổi thiết kế lực lượng và khái niệm tác chiến.
Trục đầu tư dễ đoán: UAV và hệ thống không người lái. Các nhà lý luận quân sự Nga viết thẳng: vũ khí không người lái sẽ là trụ cột của thế kỷ XXI: bầy đàn tự hành bão hòa phòng thủ, vi drone khó phát hiện, hình thái mô phỏng chim — côn trùng, robot chiến đấu hỗ trợ gác gác, hậu cần, rải — gỡ mìn, giám sát đáy biển.
Song song là trí tuệ nhân tạo. AI giúp xử lý khối dữ liệu phình to, tăng tốc vòng lặp quyết định; thiếu AI đỉnh cao, chỉ huy Nga sẽ bị áp đảo khi đối đầu bên có AI mạnh. Nga tính đưa AI vào tên lửa siêu vượt âm, phòng không, UAV; tăng tốc phân tích — tự động hóa mệnh lệnh; hướng đích đầu 2030s. Dù vậy, đầu tư AI còn khiêm tốn, hạn chế năng lực gần hạn.
Thích nghi hoặc bị loại
Năm 2022, Nga đánh giá sai ý chí và năng lực Ukraine, khí tài trục trặc, binh sĩ chưa sẵn sàng, dây chuyền chỉ huy khớp khểnh. Nhưng không thể tiếp tục nhìn quân đội Nga qua lăng kính của năm đầu chiến tranh. Ba năm qua, họ đã trở thành tổ chức biết học, và những điều chỉnh ngoài mặt trận chỉ là phần nổi. Họ thu nhận — phân tích — lan tỏa kinh nghiệm, bắt — neo chúng vào chế độ vận hành, và chuẩn bị cho một chu kỳ cải cách hậu chiến.
Dĩ nhiên, rào cản lớn vẫn nằm đó: trừng phạt quốc tế (nếu duy trì) bóp nghẹt tài chính, khoáng sản chiến lược, linh kiện tinh vi; chương trình mua sắm đắt đỏ; kỷ luật — nhân sự luôn là nút thắt. Cải cách hậu chiến đòi hỏi tiền đều, lãnh đạo cam kết, và đủ cựu binh để “gài” kinh nghiệm vào nếp sống tổ chức.
Với NATO, điều Moscow lo sợ là phương Tây nghiên cứu — bẻ khóa cách đánh mới của Nga. Và đó chính là việc phải làm. Muốn không bị tụt lại, Washington và châu Âu cần tăng tốc học từ chiến tranh Ukraine: mua sắm UAV quy mô, nâng cấp tác chiến điện tử, điều chỉnh huấn luyện và khái niệm tác chiến theo thực tế “bão cảm biến — bầy drone”. Hiện có nhiều nhóm trong NATO thu thập bài học, nhưng tiến độ rời rạc, chưa dịch thành kế hoạch mua sắm — huấn luyện — tác chiến ở cấp quốc gia.
Tóm lại
Quân đội Nga khiếm khuyết nhưng dẻo dai theo cách riêng. Những vết nứt cơ cấu sẽ rất nghiêm trọng nếu xung đột với NATO nổ ra, nhưng quá trình học của họ không ngừng nghỉ: tiếp tục chỉnh chiến thuật, thêm vũ khí, và mở rộng lực lượng trong một thập niên tái thiết. Câu cửa miệng nói “quân đội định hình chiến tranh”. Cũng đúng không kém là: chiến tranh định hình quân đội. Nga đã chọn để chiến tranh định hình mình — bằng một cỗ máy học tập trải rộng từ hào giao thông tới nhà máy và giảng đường.
Với phương Tây, bài toán không phải là khen — chê Nga, mà là học — đổi kịp thời: nhìn chiến trường với con mắt của ngày mai, không phải của hôm qua. Nếu không, đến khi nhận ra, nhịp học của đối thủ đã đi trước một nửa vòng chiến tranh.
