Tác giả gốc: Shira Efron – RAND Corporation (10/10/2025)
Tuần này, Tổng thống Mỹ Donald Trump tuyên bố đạt được bước đột phá mà suốt hai năm qua mọi nỗ lực đều thất bại: giai đoạn đầu của một kế hoạch hoà bình cho Gaza. Theo đó, hai bên chấp nhận ngừng bắn ngay lập tức, gia tăng xe cứu trợ vào Gaza, rút một phần lực lượng Israel, và trả tự do toàn bộ con tin còn do Hamas nắm giữ để đổi lại việc Israel phóng thích gần 2.000 tù nhân Palestine.
Điểm đáng chú ý không phải là ý tưởng mới lạ, mà là chiến thuật khóa cam kết sớm: Washington thúc ép hai bên công khai chấp nhận thoả thuận trước khi chốt hết chi tiết. Ví dụ, tại thời điểm thông báo ngừng bắn, danh sách cụ thể tù nhân Palestine được thả vẫn chưa thống nhất. Sự mơ hồ có chủ ý này tạo không gian để mỗi bên tự kể câu chuyện chiến thắng của mình, trong khi người dân trông đợi một khoảng lặng cần thiết để con tin trở về và Gaza bắt đầu hàn gắn.
Mặt trái của sự mơ hồ
Chính sự mơ hồ cũng có thể là lỗ hổng chết người. Nếu sức ép quốc tế không được duy trì và các chủ đề gai góc – như giải giáp Hamas và quyền tự quyết của người Palestine – không được xử lý song song, lệnh ngừng bắn dễ trở thành khoảng lặng tạm bợ trước khi bạo lực bùng lại.
Những dấu hiệu mong manh đã lộ ra ngay khi người dân xuống đường ăn mừng: một tay súng bắn tỉa của Hamas bắn chết binh sĩ Israel ở Gaza City; IDF đáp trả bằng không kích làm sập toà nhà, vùi lấp hàng chục người. Khi lực lượng Israel vẫn hiện diện ở nhiều khu vực Gaza, các điểm ma sát như vậy có thể nổ ra bất cứ lúc nào và cuốn phăng thỏa thuận.
Ngoài ra, phần nhân đạo của kế hoạch lặp lại cam kết cũ: 600 xe cứu trợ/ngày vào Gaza. Trước đây con số này không khả thi vì năng lực tiếp nhận hạn chế của hệ thống cứu trợ và nút thắt hành chính ở cửa khẩu. Nếu một bên muốn rút lui, đứt gãy luồng cứu trợ có thể trở thành cái cớ thuận tiện.
Bài toán giải giáp và rút quân
Kế hoạch nêu nguyên tắc: IDF rút quân toàn bộ song hành với Hamas giải giáp. Thực tế, không bên nào mặn mà. Phía Israel bị cho là không muốn rời các khu vực đang kiểm soát ở Gaza, trong khi tiền lệ khu vực (Liban, Syria) cho thấy lực lượng Israel thường duy trì hiện diện dù đã có thỏa thuận.
Về phía Hamas, tuyên bố rằng giải giáp chỉ có thể bàn trong khuôn khổ quốc gia Palestine – tức trì hoãn vô thời hạn. Lịch sử cũng không ủng hộ kỳ vọng này: Taliban ở Afghanistan hay Hezbollah ở Liban đều không thực sự giải giáp dù từng ký các văn kiện yêu cầu họ làm vậy. Nỗi lo của Israel là Hamas sẽ chuyển sang tái vũ trang âm thầm với suy nghĩ “đối phương có đồng hồ, chúng ta có thời gian”.
Khoảng trống quản trị
Các giai đoạn tiếp theo của khuôn khổ Trump – tương tự đề xuất của Liên đoàn Arab, kế hoạch Biden hay nhiều think-tank – đều hình dung Gaza do một chính quyền Palestine chuyển tiếp điều hành, được bảo trợ khu vực và quốc tế cho tới khi Chính quyền Palestine (PA) cải tổ đủ năng lực.
Vấn đề là chuẩn bị hầu như chưa bắt đầu. Ai sẽ tham gia “Hội đồng hoà bình” với hàng trăm vị trí? Tổ chức quốc tế nào trao quyền? Kế hoạch không có đối tác Palestine chính danh: một chính phủ kỹ trị được nhắc tới nhưng chưa ai biết gồm những ai, ai trao tính chính danh, và người Gaza chấp thuận bằng cách nào. Một bộ máy không có uỷ nhiệm xã hội sẽ khó vận hành.
Lỗ hổng an ninh: bốn lực lượng cùng lúc
Về an ninh, bức tranh còn phức tạp hơn. Ý tưởng lâu nay là cần lực lượng an ninh Palestine và gìn giữ hoà bình quốc tế cùng tham gia. Nhưng đào tạo một lực lượng Palestine đủ tin cậy có thể mất tới nhiều tháng – năm, trong khi không thể chờ mới triển khai các giai đoạn kế tiếp.
Kế hoạch dự tính trung tâm chỉ huy của Mỹ đặt ở Israel, nhưng không trực tiếp vào Gaza. Một số nước Arab/Hồi giáo được kỳ vọng điều quân, song nhạy cảm chính trị khiến họ khó sẵn sàng đánh đổi sinh mạng và uy tín nội bộ. Không loại trừ việc lực lượng gìn giữ hoà bình phải tuyển từ các nước không thuộc khối Arab, và khi chưa có nghị quyết HĐBA LHQ, thành phần – nhiệm vụ – quy tắc giao chiến đều mơ hồ.
Kịch bản dễ thấy là bốn lực lượng cùng lúc trong Gaza: Hamas, an ninh Palestine, gìn giữ hoà bình quốc tế và IDF; chưa kể các nhóm vũ trang nhỏ khác. Không nước nào muốn đưa quân vào một ma trận bất định như vậy, nhất là khi mục tiêu nhiệm vụ chưa rõ: có giao chiến với Hamas nếu họ chưa giải giáp hoàn toàn hay không?
Kỳ vọng lớn, rủi ro còn lớn hơn
Về cốt lõi chính trị, kế hoạch đề cập lộ trình tự quyết cho người Palestine – điều mà Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu từ lâu không chấp nhận. Một số lãnh đạo Israel có thể tin rằng “lộ trình” sẽ không bao giờ thành hiện thực vì điều kiện cải cách PA khó đáp ứng. Trong khi đó, các nước Arab – những bên có khả năng tài trợ tái thiết (ước tính hàng chục tỷ USD) – lại kỳ vọng con đường hai nhà nước được mở khoá thực chất.
Trên thực địa, PA vẫn duy trì một số chức năng ở Gaza (như nước sạch – vệ sinh), và có thể tăng dần vai trò theo kiểu “đừng hỏi – đừng nói”: hiện diện từng bước, giảm lo ngại của Israel, đồng thời giữ cam kết tài chính – chính trị từ các nước Arab. Tuy nhiên, điều đó đòi hỏi ngoại giao tinh tế và sức ép bền bỉ lên mọi tác nhân.
Nếu một mô hình kỹ trị vận hành được, tái thiết thật sự có thể bắt đầu; xã hội Israel và Palestine có thêm không gian chữa lành. Từ góc độ nhân đạo, thành công một phần cũng đã vô cùng ý nghĩa. Điều quan trọng là đặt kỳ vọng thực tế, kiên nhẫn vượt qua trục trặc, và chấp nhận rằng triển khai từng phần còn hơn không. Bởi công việc khó nhất bắt đầu từ bây giờ.
Kết luận ngắn
- Ngừng bắn hiện tại là cơ hội hiếm hoi nhưng cực kỳ mong manh.
- Chi tiết mơ hồ vừa giúp mở khoá thoả thuận, vừa có thể gây sụp đổ nếu thiếu áp lực và lộ trình rõ ràng.
- An ninh – quản trị – cứu trợ là ba nút thắt cần giải đồng thời.
- Một phần tiến triển vẫn tốt hơn bế tắc toàn diện – miễn là động lực được giữ vững và mọi bên chấp nhận đi từng bước.
