Lần gần nhất nước Mỹ trải nghiệm một bước ngoặt tương tự bây giờ là sau Đại Khủng hoảng và Thế chiến II, ngay trước khi bước vào kỷ nguyên bùng nổ hậu chiến — như đồ thị minh họa “năm 1945” thường cho thấy.
Nước Mỹ năm 1945 và nước Mỹ năm 2025 có nhiều điểm tương đồng đáng suy ngẫm. Khi ấy cũng như bây giờ, quốc gia đối mặt một thời khắc hiếm hoi trong lịch sử chính mình và cả thế giới. Những động lực công nghệ và kinh tế đang lao tới đủ sức tái định hình trật tự cũ, và hệ thống sắp mở rộng trong 25 năm kế tiếp khác hẳn những gì từng có trước đó — giống như chu kỳ 25 năm sắp tới của chúng ta.
Nước Mỹ từng “làm bài thi” này trước đó — chính xác là 80 năm trước — và còn hai lần nữa trong lịch sử: một lần quanh Cách mạng giành độc lập cuối thế kỷ 18, và lần kia quanh Nội chiến giữa thế kỷ 19. Điều kỳ lạ nhất là nhịp tái lập này lặp lại gần như mỗi 80 năm.
Càng hiểu mô thức ấy trong quá khứ, ta càng hiểu đúng hơn điều đang diễn ra hôm nay.
Bài viết này phác ra những tương đồng nổi bật giữa nước Mỹ của hiện tại với mỗi giai đoạn tái lập căn bản trước đó. Ta sẽ so sánh “mốc chuyển” 2025 với 1945 — kết thúc Thế chiến II; rồi ngược về 1865 — kết thúc Nội chiến; rồi lùi thêm 80 năm tới 1785 — sau Cách mạng, khi các nhà lập quốc chuẩn bị cho Hội nghị Lập hiến.
Trong mỗi giai đoạn ấy, người Mỹ đứng trước một ngã ba: hệ thống cũ đã phục vụ tốt trong quá khứ nhưng 25 năm gần đó đã dần hỏng hóc và phải được thay thế; đồng thời, một làn sóng tăng trưởng bùng nổ chuẩn bị bắt đầu, do các công nghệ mới đòi hỏi đổi mới rộng khắp kinh tế–xã hội, kéo dài 25 năm tiếp theo. Đồ thị “1945” chính là khoảnh khắc thế giới cũ đang tàn và thế giới mới đang chào đời.
Ở mỗi ngã ba như vậy, nhiệt độ chính trị tăng vọt. Đất nước phân cực quanh hai lựa chọn tương lai đối nghịch. Hiểu mô thức ấy, ta hiểu rõ hơn hiện tại.
“The Great Progression: 2025–2050”
Chuỗi The Great Progression: 2025–2050 sẽ không chỉ giải thích hiện tại mà còn phác họa 25 năm tăng trưởng dài phía trước. Trọng tâm sẽ là cách ta khai thác trí tuệ nhân tạo — một công nghệ mục đích chung mang tầm lịch sử — để biến đổi kinh tế–xã hội. Đi kèm là các công nghệ đột phá khác như năng lượng sạch và công nghệ sinh học, có thể tái cấu trúc tận gốc nhiều hệ thống và giải những bài toán lớn nhất đang chờ.
Nhưng trước khi bàn về tương lai, hãy nhìn lại ba lần nước Mỹ từng đứng trước một ngã ba tương tự — và đã tái lập căn bản trong khoảng 25 năm, tạo ra mô hình cho phần còn lại của thế giới.
Hậu Thế chiến II (1945–1970): bùng nổ nội địa, tái kiến trúc trật tự quốc tế
Nếu trong gia đình bạn còn người thuộc Thế hệ GI, hãy hỏi họ về giai đoạn tái lập vĩ đại ấy. Đây chưa phải “cổ sử” — vẫn trong ký ức sống của một số người Mỹ.
Thế hệ GI — “Thế hệ vĩ đại nhất” — vừa đánh bại chủ nghĩa phát xít khi còn rất trẻ, vừa góp phần xây nước Mỹ mới và trật tự thế giới mới trong kỷ nguyên bùng nổ hậu chiến. John F. Kennedy (JFK) là người đầu tiên trong bảy tổng thống thuộc thế hệ này.
Đến 1945, người Mỹ đã trải qua: sự rã rời của hệ thống kinh tế cũ (sụp đổ thị trường 1929, Đại Khủng hoảng), một cuộc chiến chính trị nội địa dữ dội (phong trào America First, xu hướng “phát xít hóa” trong Đảng Cộng hòa thời 1930 đối đầu với FDR và thí nghiệm nhà nước phúc lợi kiểu mới của Đảng Dân chủ). Trên bình diện quốc tế: trỗi dậy của Nhật Bản, nước Đức phục hồi, rồi thế chiến bùng nổ. Kết cục: tái lập trật tự toàn cầu chỉ trong vài năm — Liên Hiệp Quốc, Ngân hàng Thế giới, IMF, NATO… ra đời.
Ở trong nước, người Mỹ phóng lớn các công nghệ xuất hiện trước và trong chiến tranh: phân hạch hạt nhân (1938) tiến thẳng tới công nghiệp điện hạt nhân (song hành kho vũ khí), máy tính mainframe, hàng không thương mại, nhựa… Sau chiến tranh là một đại kiến thiết hạ tầng: xa lộ liên bang, vành đai ngoại ô, mở rộng trường học và đại học cho thế hệ bùng nổ dân số.
Cấu trúc kinh tế cũng được thiết kế lại để tránh lặp lại đổ vỡ: thuế suất cao nhất từng có lúc lên tới ~90% trong hai thập kỷ; một phiên bản nhà nước phúc lợi bảo vệ người lao động; phong trào Great Society và mở rộng quyền dân sự trong thập niên 1960. Tất cả diễn ra trong chừng 25 năm (1945–1970), trước khi “Thời hoàng kim của chủ nghĩa tư bản” chậm lại vì khủng hoảng dầu mỏ và đình lạm thập niên 1970.
Thông điệp cho hiện tại: chúng ta cũng đang có các hệ thống cũ của thế kỷ 20 đang gây hại nhiều hơn lợi. Bên “hữu” công kích bộ máy quan liêu kềnh càng; bên “tả” công kích hệ năng lượng carbon gây biến đổi khí hậu — cả hai đều có lý. Đồng thời, ta đang sở hữu các công nghệ mục đích chung mới: năng lượng sạch (pin mặt trời, xe điện), công nghệ sinh học (vật liệu thay thế nhựa), và trên hết là AI — có thể “tái phát minh hầu như mọi thứ”.
Cuộc tranh đấu chính trị nội địa cũng chưa ngã ngũ. Chính quyền MAGA của Tổng thống Donald Trump vừa thắng một trận, nhưng chưa phải thắng cả cuộc chiến. Sự tháo dỡ “nhà nước quan liêu cũ” và Pax Americana được đẩy nhanh, song câu hỏi xây cái gì thay thế vẫn bỏ ngỏ. Câu chuyện 25 năm tới chỉ mới bắt đầu.
Hậu Nội chiến (1865–1890): tái thiết và mở toang không gian
Lùi 80 năm từ 1945 là 1865 — kết thúc Nội chiến, trận chiến chính trị dữ dội nhất trong lịch sử Mỹ: 750.000 người chết.
Vì sao đam mê chính trị lên cực hạn ở những khúc quanh này? Bởi đây là lúc thay hệ — lợi ích và sinh mệnh của phía “hệ cũ” bị đe dọa.
Những năm 1850, nước Mỹ phải đối mặt một sự thật: nền kinh tế dựa trên hai hệ đối nghịch — lao động tự do của miền Bắc công nghiệp và lao động nô lệ của miền Nam nông nghiệp. Mâu thuẫn âm ỉ từ khi lập quốc nay đã không thể dung hòa. Giải phóng nô lệ vừa là vấn đề nhân quyền, vừa là điểm tử huyệt kinh tế–chính trị của miền Nam. Kết quả: Liên minh miền Nam ly khai, chiến tranh nổ ra.
Sau bốn năm, vấn đề nô lệ được giải quyết — và một làn sóng tái lập cuộn lên 25 năm liền. Tái thiết (Reconstruction) ban đầu là kế hoạch lý tưởng để tái tạo miền Nam: trao phiếu bầu và hội nhập kinh tế thị trường cho người nô lệ được giải phóng; Tu chính án 13, 14, 15; quân đội đồn trú để thực thi. Nhưng khi quân rút (1877), nhiều cải cách bị dỡ lại; quyền bỏ phiếu của người da đen trên thực tế bị bóp nghẹt.
Dẫu vậy, nước Mỹ nhìn tổng thể bước vào một thời kỳ tiến bộ rõ rệt (1865–1890). Dưới thời Lincoln và đa số Cộng hòa ở Quốc hội, một loạt đạo luật đã định hình tương lai: Homestead Act (cấp 160 mẫu đất miễn phí, mở rộng về phía tây), Morrill Land-Grant Colleges Act (mở cửa giáo dục đại học, thúc đẩy tiến bộ khoa học), và luật tài trợ đường sắt xuyên lục địa.
Mỗi lần tái lập đều được đẩy bởi công nghệ đã chín muồi để có thể mở rộng quy mô. Trước Nội chiến, đường sắt mới manh nha (dưới 30.000 dặm đường sắt); tới 1890, cả nước có khoảng 170.000 dặm nối trọn lục địa. Nhờ quy trình thép Bessemer, đường ray bền, an toàn, chở nặng hơn. Khi hàng hóa và hành khách hạng sang có thể đi mọi nơi, nước Mỹ thành một quốc gia khác.
“Bốn mươi điểm bảy năm trước…”, Lincoln mở đầu Bài diễn văn Gettysburg (1863). “Bốn mươi điểm” (four score) là 80 năm; “bốn mươi điểm bảy” là 87 năm — lùi từ 1863 sẽ tới 1776, năm ký Tuyên ngôn Độc lập. Lincoln nói: nước Mỹ được sáng lập 87 năm trước, và bây giờ người Mỹ được kêu gọi tái sáng lập trên nguyên tắc “mọi người sinh ra đều bình đẳng” — lần này thực sự. Ông kêu gọi tái lập ngay trước khi chiến tranh kết thúc hai năm.
Sau Cách mạng (1785–1810): phát minh chính trị của Khai sáng
Năm 1785, Hoa Kỳ chỉ là một quốc gia nhỏ khoảng 4 triệu dân, gom từ 13 thuộc địa cũ dọc bờ Đại Tây Dương. Để hiểu nước Mỹ khi ấy, cần đặt nó trong bức tranh rộng hơn của Kỷ nguyên Khai sáng (khoảng 1680–1800) — khi “Tây Âu mở rộng” phát minh một nền văn minh mới với ít nhất sáu hệ thống nền tảng mà ta vẫn đang sống trong đó:
- Động cơ cơ khí;
- Năng lượng carbon (khai thác than quy mô lớn);
- Sản xuất công nghiệp;
- Chủ nghĩa tư bản tài chính;
- Quốc gia–dân tộc;
- Dân chủ đại diện.
Năm điều đầu phương Tây (đặc biệt là Anh) đi trước; còn dân chủ đại diện — Mỹ có thể nhận công đầu biến nó thành hệ thống khả dụng (Pháp thử nhưng nhanh chóng trượt vào độc tài).
Từ 1785 đến 1810, người Mỹ đã làm một đổi mới tầm nền văn minh: xóa bảng và vẽ ra cách một dân tộc tự do và bình đẳng có thể dựng nên một nền dân chủ thực sự — nắm bắt ý chí đa số nhưng bảo vệ thiểu số trong một xã hội đa nguyên, lại đủ bền trước nguy cơ tái sinh bạo quyền. Họ đóng gói nó vào Hiến pháp, đặt cơ chế tu chính, và bắt đầu đại thí nghiệm.
Thông điệp cho 2025: chúng ta có thể đang ở một khúc quanh sánh với tầm vóc ấy. AI báo hiệu kỷ nguyên máy thông minh — cho phép con người làm nhiều điều trước kia chỉ như “phép thuật”. Cùng với AI là công nghệ sinh học (thiết kế mọi dạng sống), và có thể sớm có năng lượng nhiệt hạch — thứ cung cấp năng lượng cho các vì sao. Một thế giới rất khác đang ở trong tầm tay.
Nước Mỹ có thể bước vào một thời kỳ phát minh căn bản đến mức cần trở lại tinh thần nhà lập quốc: xóa bảng, phác thảo hệ thống kinh tế, xã hội, nhà nước mới tận dụng công nghệ thế kỷ 21 và tri thức mới về cách thế giới vận hành — và cách khiến nó tốt hơn nhiều.
Tối thiểu, chúng ta đã đến “chu kỳ 80 năm” theo lệ thường của nước Mỹ. Dẫu chỉ “bằng” quy mô hậu Thế chiến II, mức thay đổi ấy đã quá đủ lớn với nhiều người.
The Great Progression: 2025–2050 — chuỗi bài luận, phỏng vấn và gặp gỡ — là một nỗ lực để cùng nhau tìm câu trả lời: 25 năm tới, ta có thể làm gì để cuộc tái lập lần này đem lợi ích cho đa số người Mỹ — và vận hành tốt hơn cho cả hành tinh về dài hạn.
Nếu điều đó nghe quá tham vọng, ấy là vì ta đang sống trong một thời khắc phi thường — đòi hỏi ta suy nghĩ vượt khỏi khuôn. Nếu bạn muốn tham gia một dự án quy mô như thế, hãy tham gia mạng Substack của tôi và cùng chung tay vẽ tương lai.
