Vào bước ngoặt thế kỷ 20, các thành viên của cộng đồng Zoroastrian nhỏ bé ở Ấn Độ, gọi là người Parsi, tranh luận về lợi ích của việc lập một thuộc địa riêng. Người cổ xúy then chốt cho kế hoạch này là Khan Bahadur Burjorjee Patel, một Parsi giàu có sống tại thành phố Quetta. Theo tờ Parsi – “Tạp chí tiếng Anh của người Parsi và Nguyệt san minh họa hạng cao” – năm 1905, Patel đã dành nhiều tháng “khích động” trên Rast Goftar (Người nói sự thật), một tờ báo Anglo–Gujarati do người Parsi điều hành, về “sự cần thiết phải lập một thuộc địa” cho cộng đồng.
Chiến dịch của Patel nhiều khả năng chịu ảnh hưởng từ hoạt động của Tổ chức Phục quốc Do Thái (Zionist Organisation), thành lập ở Basel vài năm trước đó, năm 1897. Thực vậy, một địa điểm được người Parsi cân nhắc là vùng thuộc Kenya ngày nay mà Joseph Chamberlain, Bộ trưởng Thuộc địa của Anh, từng đề xuất làm nơi lập thuộc địa Do Thái trong “Đề án Uganda” năm 1903. Tuy nhiên, trong một bài đăng trên tờ Parsi tháng 12 năm 1905, có lập luận rằng “điểm cốt yếu của một thuộc địa Parsi phải là vị trí của nó hoặc ở quê cha đất tổ Iran của chúng ta, hoặc gần đó”. Trong số các địa điểm tiềm năng được gợi ý có Baluchistan, Sindh, Makran và vùng Sistan – khu vực tranh chấp giữa Iran và Afghanistan, đồng thời giáp Ấn Độ thuộc Anh. Đáng chú ý với người Parsi, Sistan được xem là quê hương của vương triều Kayanian huyền thoại của Ba Tư, được nhắc đến trong các văn bản Zoroastrian cổ.
Dù người Parsi đã sống ở Ấn Độ hàng trăm năm, mối dây ràng buộc với Iran vẫn rất sâu đậm – cũng như niềm tự hào về quá khứ đế quốc của họ. Zoroastrian giáo từng là quốc giáo của Đế chế Sasanian (224–651 SCN), và đã được thực hành rộng rãi trong các thế kỷ trước đó, bao gồm thời Achaemenid (550–330 TCN) và Parthia (247 TCN – 224 SCN). Zoroaster (Zarathustra), vị ngôn sứ đặt tên cho tôn giáo, được ước tính sống sớm hơn nhiều, khoảng năm 1500 TCN. Người Zoroastrian thờ Ahura Mazda – “Đấng Chí Tuệ”. Họ đôi khi bị hiểu sai là “kẻ thờ lửa” vì vị trí nổi bật của lửa trong nghi lễ, nhưng lửa thực ra chỉ là môi giới để thờ phượng Ahura Mazda. Người Zoroastrian tin rằng Ahura Mazda cuối cùng sẽ chiến thắng cái ác, và rằng bằng cách tự do lựa chọn thực hành ý nghĩ thiện, lời nói thiện, việc làm thiện, họ sẽ góp phần giúp Ahura Mazda đạt được điều đó.
Sau cuộc chinh phục Iran của người Ả Rập–Hồi giáo năm 651, dân số Zoroastrian giảm dần do cải sang Hồi giáo. Theo truyền thống Parsi, một nhóm người Zoroastrian đã rời Iran vào khoảng thế kỷ 10 để bảo vệ đức tin và tránh bách hại. Sau hành trình dài, họ định cư tại Gujarat trên bờ tây Ấn Độ. Cộng đồng này về sau được gọi là Parsi, cái tên bắt nguồn từ tỉnh Pars (Fars) của Iran. Tường thuật về cuộc hành trình sang Ấn Độ của người Zoroastrian được ghi trong Qesse-ye Sanjan (Truyện Sanjan), một trường ca Parsi cuối thế kỷ 16. Bài thơ cho biết người Parsi đã hứa trung thành với vị vua Hindu địa phương Jadi Rana, và tiếp nhận tiếng Gujarati. Những điểm tương đồng giữa Zoroastrian giáo và Ấn giáo được nhấn mạnh, như tôn trọng con bò.
Ban đầu chủ yếu là cộng đồng nông nghiệp, người Parsi chuyển sang hoạt động thương mại trong thế kỷ 17, khi ngày càng nhiều thương nhân châu Âu đến làm ăn tại Gujarat. Người Parsi đảm nhận vai trò môi giới và đại lý cho người châu Âu, kết nối thương mại giữa vùng duyên hải và nội địa. Bên cạnh lợi thế ngôn ngữ, người Parsi còn dễ giao tiếp xã hội với người châu Âu hơn, vì họ không bị ràng buộc nghiêm ngặt bởi các quy tắc thanh tịnh như một số cộng đồng Ấn khác (ví dụ về việc ăn cùng người khác tôn giáo). Với sự khuyến khích của người Anh, người Parsi cũng nhanh chóng định cư tại Bombay, vốn sẽ trở thành trung tâm thương mại chủ chốt. Đến cuối thế kỷ 19, người Parsi đã trở thành một cộng đồng giàu mạnh về kinh tế, hưởng lợi từ quan hệ đôi bên cùng có lợi với người Anh – những người đã tuyên bố tự do tôn giáo ở Bombay và cấp cho người Parsi đất để xây dakhmeh (tháp tang Zoroastrian). Cộng đồng có trình độ học vấn cao – tổng điều tra 1901 ghi nhận 63% phụ nữ Parsi và 87% đàn ông Parsi biết chữ – và so với dân số (100.096 người theo tổng điều tra 1911), người Parsi đại diện vượt tỷ lệ trong chính trường. Trước thành công ở Ấn Độ, có thể đặt câu hỏi: vì sao một số thành viên cộng đồng lại nghĩ rằng di dời đến một thuộc địa ở Iran là ý hay?
Giấc mộng thuộc địa
Ý tưởng về một thuộc địa Parsi lần đầu được nêu trong những năm 1880, vào thời điểm mối quan tâm của người Parsi với di sản cổ xưa tăng lên. Điều này phần nào bị kích thích bởi các phê phán của giáo sĩ Kitô giáo. Để chứng minh rằng Zoroastrian giáo cũng phù hợp với thế giới đương đại như Kitô giáo, người Parsi quay về các văn bản cổ, lập luận rằng Zoroastrian giáo, ở bản chất và nguyên thủy, là một tôn giáo đề cao giá trị hiện đại. Trong một tham luận trình bày ở Chicago tại Quốc hội các Tôn giáo Thế giới năm 1893, vị giáo sĩ–học giả Parsi Jivanji Jamshedji Modi nhấn mạnh rằng Zoroastrian giáo đề cao bình đẳng nam nữ, cho rằng đó là chìa khóa cho thành tựu của người Ba Tư cổ cũng như thành công của người Parsi đương thời.
Một yếu tố khác khiến người Parsi quan tâm hơn đến Iran là gia tăng hoạt động từ thiện hướng về đồng đạo sống tại đó. Nhận thức về tình cảnh bấp bênh của cộng đồng ở Iran được nâng cao nhờ những người Zoroastrian Iran sang Ấn Độ để lánh nạn. Sử gia Parsi Dosabhai Framji Karaka viết về “tình cảnh khốn khổ” của người Zoroastrian Iran trong cuốn The Parsees (1858), ghi rằng “đa số tuyệt đối rơi vào cảnh cực nghèo” và “trông chờ đồng đạo ở Ấn Độ cứu họ khỏi áp bức”. Năm 1853, một nhóm người Parsi và người Iran mới di cư đã lập ra Hội Cải thiện Điều kiện người Zoroastrian ở Ba Tư (Society for the Amelioration of the Conditions of the Zoroastrians in Persia).
Ngoài việc tài trợ giáo dục và thúc đẩy cải cách tôn giáo, thành viên Hội Cải thiện còn vận động triều Qajar cải thiện vị thế người Zoroastrian – và họ đã thành công: năm 1882, họ giành được bãi bỏ thuế jezya (thuế thân của người ngoài Hồi giáo) đối với người Zoroastrian. Nhân vật then chốt là Manekji Limji Hataria, đặc phái viên của hội tại Iran, người khuyến khích đồng đạo Parsi học hỏi nhiều hơn về lịch sử Iran tiền Hồi giáo.
Những diễn biến này trùng với sự gia tăng giao thương đường biển giữa Iran và Ấn Độ; các nhà ngoại giao Iran được phái đến Bombay để thúc đẩy lợi ích Iran. Tổng lãnh sự Iran đặc biệt mong muốn kết nối với các thành viên giàu có và có ảnh hưởng của cộng đồng Parsi: người Parsi được mời dự yến tiệc xa hoa, và một số được bổ nhiệm làm phó tổng lãnh sự Iran. Trong nỗ lực tăng cường quan hệ, các nhà ngoại giao Iran và người Parsi cùng tham chiếu di sản chung của Iran tiền Hồi giáo. Tại một buổi tiệc mừng sinh nhật quốc vương Naser al-Din Shah, nhà báo – kịch tác gia Parsi Kaikhosro Kabraji tuyên bố tình yêu Ba Tư của người Parsi trước đây bị kìm nén nhưng nay đã “tìm được lối bộc lộ” nhờ tiếp xúc với tổng lãnh sự đương nhiệm Mirza Hosayn Qoli Khan.
Những cảm xúc ấy lên đến cao trào năm 1888 khi Khan chuẩn bị hồi hương. Nhiều buổi tiễn biệt được tổ chức, kỳ vọng dâng cao rằng Khan sẽ bày tỏ sự ngưỡng mộ người Parsi với nhà vua, nhờ đó ban hành các biện pháp bảo hộ người Zoroastrian ở Iran. Theo tổng biên tập Jam-e Jamshed (Chén của Jamshed), tờ báo do người Parsi điều hành, trong khi “một vài người tỉnh táo” không quá kích động, thì những người khác “mất hết lý trí và nói về việc đồng loạt trở về Ba Tư lập một thuộc địa”, mà họ hình dung sẽ dưới sự bảo hộ của Khan. Nhưng vài tháng sau, lời hứa của Khan vẫn không thành, và Jam-e Jamshed đăng một bài châm biếm giễu nhại hy vọng của người Parsi về một lãnh thổ bảo hộ tại Iran. Trong thư gửi Times of India đăng ngày 21/6/1888, tổng biên tập Jam-e Jamshed mô tả bài viết trên tạp chí của mình là “một trò trào phúng dưới dạng bức thư từ Tehran, kể về một buổi durbar (yết kiến công khai) tưởng tượng, trong đó Shah hứa lập một protectorate giao cho người Parsi ở Bombay quản lĩnh”.
Tuy nhiên, đến khi Khan Bahadur Patel vận động ý tưởng thuộc địa Parsi năm 1905, đề xuất của ông không phải trò đùa. Vậy điều gì đã thay đổi kể từ khi gợi ý ấy bị chế nhạo 17 năm trước?
Những kẻ xa lạ không nhà?
Năm 1905 là bước ngoặt của những người dân tộc chủ nghĩa Ấn Độ. Ở Calcutta, phong trào Swadeshi ra đời, kêu gọi tự cường và chấm dứt phụ thuộc vào hàng nhập khẩu ngoại bang. Chiến dịch khởi phát chủ yếu để phản đối việc chia tách Bengal năm 1905 – vùng vốn là trung tâm kháng cự cai trị của Anh. Người Anh nghĩ chia vùng này thành phía tây đa số Hindu và phía đông đa số Hồi giáo sẽ làm suy yếu phong trào dân tộc, nhưng sự phẫn nộ với chính sách ấy lại thổi bùng lời kêu gọi độc lập.
Một vài người Parsi tham gia hoạt động dân tộc, bao gồm nhà cách mạng Bhikaiji Rustom Cama – “Madame Cama” – người ủng hộ “biện pháp cấp tiến” giành độc lập. Những nhân vật chủ chốt khác gồm Dadabhai Naoroji (năm 1892 trở thành người châu Á đầu tiên ngồi trong Hạ viện Anh, đại diện Finsbury Central), cùng Pherozeshah Mehta và Dinshaw Wacha. Cả ba ít nhất một lần chủ tọa đại hội thường niên của Quốc đại Ấn Độ (INC) trong giai đoạn 1886–1906.
Nhưng Cama, Naoroji, Mehta và Wacha là ngoại lệ: toàn cộng đồng Parsi nhìn chung không mặn mà với cải cách chính trị ở Ấn Độ. Có lo ngại rằng nếu Ấn Độ giành độc lập, ảnh hưởng của người Parsi sẽ suy giảm, và đại diện theo tỷ lệ sẽ khiến họ mất quyền lực. Patel lập luận rằng người Parsi chưa bao giờ được xem như “dân bản địa” ở Ấn Độ và rằng, nếu người Anh ra đi, họ sẽ “bị coi là ngoại lai”. Muốn tránh làm tổn hại quan hệ sinh lợi với người Anh, đồng thời cũng không muốn chọc giận phe dân tộc, một số người Parsi tự mô tả mình là người ngoại quốc tại Ấn Độ, không nên can dự chính trị. Thái độ này bị Manchershah Barjorji Godrej, một Parsi ở Paris – phó chủ tịch Hội Tự trị Ấn Độ – chỉ trích thẳng thừng. Viết năm 1906 trên Indian Sociologist (tự nhận là “cơ quan của tự do”), Godrej tuyên bố nếu người Parsi vẫn nói mình là “kẻ xa lạ vô gia cư trên xứ người”, thì họ nên “thuê một con tàu và rời Ấn Độ đồng loạt”.
Những quan điểm như của Patel, người lập luận rằng người Parsi nên tìm “cánh đồng và đồng cỏ mới”, có lẽ đã chọc giận Godrej. Patel lo ngại người Parsi đang phải cạnh tranh gay gắt hơn với người Hồi giáo và Hindu. Ông đề xuất rằng những người Parsi “khó lòng xoay xở cuộc sống” có thể lập một thuộc địa ‘dưới sự bảo hộ của Anh’. Điều này không phải bất khả. Người Anh có lợi ích riêng khi muốn tăng cường mối liên hệ Parsi–Iran: đó là bối cảnh cạnh tranh Anh–Nga đang leo thang, được biết đến là “Trò chơi Lớn” (Great Game).
Người Parsi trong cuộc chơi của họ
Từ lâu, Anh đã lo ngại một bước tiến quân của Nga hướng về Ấn Độ. Những mối bất an này đã dẫn đến Chiến tranh Afghanistan lần thứ nhất và thứ hai (1838–42, 1878–80), vì Afghanistan được xem như vùng đệm then chốt bảo vệ Ấn Độ khỏi sự bành trướng của Nga. Vùng biên giới Sistan ở Iran cũng được nhìn nhận tương tự, nên viễn cảnh một thuộc địa Parsi tại đó được coi là một cách có thể tăng cường ảnh hưởng của Anh trong khu vực.
Việc thiết lập liên hệ với cộng đồng Zoroastrian ở Iran cũng có thể mang lợi thế cho vị thế của Anh. Iran do vương triều Qajar cai trị. Đầu thế kỷ 19, Iran chịu mất mát lãnh thổ về tay Nga ở phía bắc và đã giao chiến với Anh trong Chiến tranh Anh–Ba Tư 1856–57. Để bảo vệ chủ quyền quốc gia, các Shah Qajar cố cân bằng quan hệ với hai cường quốc này—vốn đều mạnh hơn Iran về quân sự. Các nhượng quyền được bán cho chính phủ và cá nhân nước ngoài nhằm tăng thu ngân sách và phát triển công nghiệp quốc gia.
Nga và Anh tranh nhau gia tăng ảnh hưởng kinh tế ở Iran. Ở miền bắc, Nga dựa vào quan hệ với các cộng đồng Kitô hữu—chủ yếu là người Armenia—để mở rộng ảnh hưởng. Người Anh thì muốn tận dụng mối liên hệ với người Zoroastrian ở Ấn Độ để bắc cầu với người Zoroastrian ở Iran. Có các kế hoạch tăng cường thương mại giữa Ấn Độ và người Zoroastrian Iran—đa số cư trú ở miền nam đất nước. Giáo dục người Zoroastrian Iran được Anh hỗ trợ và dạy tiếng Anh được khuyến khích. Tuy nhiên, các nhà ngoại giao Nga hoạt động ở miền nam Iran cũng nỗ lực thắt chặt quan hệ với cộng đồng Zoroastrian, mở lớp tiếng Nga và gửi vật tư cho các trường Zoroastrian.
Một gia đình Parsi ở Bombay, cuối thế kỷ 19. Bridgeman Images.
Trong bối cảnh đó, giả định của người Parsi rằng sẽ có hậu thuẫn của Anh cho thuộc địa của họ không hề vô lý. Các đề xuất của Patel được Ármin Vámbéry, một nhà Đông phương học người Hungary theo phái thân Anh và từng làm điệp viên cho Bộ Ngoại giao Anh, tán thành. Tin chắc Anh sẽ ủng hộ kế hoạch, Vámbéry lập luận trên tờ Parsi tháng 9/1905 rằng “lợi ích của chủ nghĩa đế quốc Đại Anh và sự nghiệp thiêng liêng của nhân loại ở đây trùng khít trên mọi phương diện.” Trước đó, Vámbéry từng ủng hộ Theodor Herzl, người sáng lập Chủ nghĩa Phục quốc Do Thái chính trị, và thậm chí đã thu xếp một cuộc gặp giữa Herzl và quốc vương Ottoman tại Constantinople năm 1901.
Nhưng các kế hoạch về thuộc địa Parsi bị gián đoạn năm 1906 bởi một giai đoạn biến động chính trị dữ dội ở Iran, nay gọi là Cách mạng Lập hiến. Giới thương nhân cùng tầng lớp giáo sĩ Hồi giáo (ulama) liên kết phản đối chính quyền Qajar. Phẫn nộ lan rộng trước ảnh hưởng nước ngoài ở Iran—trong đó nổi tiếng là việc bổ nhiệm một người Bỉ, Joseph Naus, giám sát cải cách hải quan và thuế khóa. Mozaffar al-Din Shah bị chỉ trích vì vay nợ nước ngoài lớn để tài trợ các chuyến đi châu Âu tốn kém. Chiến tranh Nga–Nhật 1904 và Cách mạng Nga 1905 tác động tiêu cực đến thương mại Iran–Nga, làm giá hàng thiết yếu như lúa mì tăng. Nhiều tháng bất mãn culminated in một cuộc “tọa kháng” tại tòa công sứ Anh ở Tehran. Hơn 12.000 người vào trú trong khuôn viên công sứ, khiến đời sống tôn giáo và thương mại ở thủ đô bị hạn chế nghiêm trọng. Sau bốn tuần, Shah chấp nhận yêu sách của người biểu tình. Các biện pháp được đưa ra để thành lập Quốc hội Tư vấn Quốc gia (Majles) và khởi đầu một mô hình quản trị mới—quân chủ lập hiến.
Hành trình đến Iran
Với việc Arbab Jamshid—một nhà buôn, chủ ngân hàng và địa chủ giàu có—đắc cử đại biểu, người Zoroastrian trở thành nhóm phi Hồi giáo duy nhất có đại diện trong Quốc hội thứ nhất, khi Majles khai mạc ở Tehran vào tháng 10/1906. Cộng đồng Kitô hữu và Do Thái ở Iran được hứa hẹn đại diện, nhưng bị gây áp lực phải chấp nhận các giáo sĩ Hồi giáo hàng đầu làm người đại diện cho họ.
Việc Jamshid góp mặt trong Quốc hội được xem là bước ngoặt lớn cho vận mệnh của người Zoroastrian Iran. Theo dõi biến động tại Iran, người Parsi ở Ấn Độ và khắp thế giới vô cùng phấn khởi. Cộng đồng Parsi nhỏ ở London lập tức gửi thông điệp cảm ơn Mozaffar al-Din Shah vì đã đưa Jamshid vào Majles. Một người Parsi có quan điểm mạnh về ý nghĩa rộng hơn của những thay đổi ở Iran là Naoroz Parveez, một nhà thầu đường sắt. Parveez ca ngợi Arbab Jamshid, tại dinh thự nguy nga của ông mà Parveez đã lưu lại khi thăm Iran những tháng trước cách mạng, và trình bày quan điểm trong bài thuyết giảng “Thương mại Ấn–Anh với Ba Tư” ở London, tháng 11/1906, trước một thính giả có cả Mohandas Gandhi.
Parveez nói với cử tọa rằng sự hiện diện của người Zoroastrian ở Iran là có lợi cho Anh, nhưng ông cảnh báo người Nga cũng nhận ra “phẩm chất vàng ròng” của họ và đang dự tính khuyến khích người Zoroastrian lập thuộc địa ở miền bắc Iran. Theo Parveez, ảnh hưởng Nga có thể bị hóa giải nếu thuộc địa Parsi được lập ở Sistan, một vùng chiến lược, vì như vậy vừa tái thiết khu vực, vừa tăng khối lượng thương mại với Ấn Độ. Những ý tưởng này tương tự các luận điểm Patel nêu năm 1905.
“Đề án thuộc địa Parsi”, Hindi Punch, 15/9/1907. British Library/Bridgeman Images.
Tuy nhiên, Parveez cũng nhấn mạnh rằng tình hình ở Iran đã thay đổi tận gốc. Chế độ lập hiến đã được thiết lập và việc đưa Arbab Jamshid vào Majles phản ánh cải thiện thái độ đối với đồng đạo của ông. Người Zoroastrian ở Iran nay có tiếng là năng động, thông tuệ và liêm chính. Một tương lai tươi sáng cho cộng đồng trên quê hương cổ đã sẵn sàng để nắm lấy.
Dẫu vậy, nghi ngờ nảy sinh về tính khả thi kinh tế của kế hoạch thuộc địa. Trên một tạp chí Parsi phổ biến, Hindi Punch, một bức biếm họa dựa vào câu chuyện vua Kay Kavus trong Shahnameh minh họa rằng kế hoạch ắt sẽ thất bại. Kay Kavus, được dán nhãn “Đề án thuộc địa Parsi”, ngồi trên ngai bay của mình. Cỗ máy được bốn con đại bàng đói kéo, chúng bay để cố với tới những cục thịt treo ngay ngoài tầm. Trong trường ca, đại bàng kiệt sức và rơi xuống, kéo theo cả vua và ngai bay.
Sự can dự nhiều hơn của người Parsi vào Iran được phe ủng hộ hiến pháp kỳ vọng, họ trông chờ hỗ trợ tài chính từ cộng đồng (ví dụ, quyên góp cho kế hoạch Ngân hàng Quốc gia), và bài nói chuyện ở London của Parveez được đăng trên Neda-ye Vatan (Bình minh của Dân tộc), một trong nhiều tờ báo ra đời sau khi nới lỏng kiểm duyệt báo chí. Viết trên tạp chí East & West, nhà bình luận M.A.R. Seoharvi hình dung “Ba Tư phục hưng vinh quang xưa” và mô tả vai trò của người Parsi, sẽ “trở về với tài sản khổng lồ và nhiều ngành nghề trong tay, giúp tăng vốn cho đất nước và thịnh vượng chung cho nhân dân.” Tạp chí Men and Women of India dự đoán tương lai sáng sủa hơn cho người Parsi ở Iran—trái với Ấn Độ nơi cộng đồng thấy mình “bị cạnh tranh khốc liệt vây bủa tứ phía.” Nhưng nhiệt huyết trong người Parsi giảm sút khi một thương gia Zoroastrian nổi tiếng, Parviz Shahjahan, bị sát hại ở Yazd tháng 2/1907, đúng lúc thù địch với người phi Hồi giáo gia tăng trong vùng. Nhà Đông phương học Edward Browne quy việc người Parsi ngần ngại góp vốn cho Ngân hàng Quốc gia cho biến cố này.
Dù vậy, khả năng tài chính của người Parsi vẫn tiếp tục được nhắc đến. Cecil Spring-Rice, đại sứ Anh tại Tehran, gợi ý rằng ảnh hưởng kinh tế của người Parsi có thể đảm bảo người Zoroastrian Iran được đối đãi công bằng. Trong thư gửi giáo sĩ lập hiến Mohammad Tabatabai đề ngày 17/2/1907, Spring-Rice lập luận rằng người Parsi xem Iran như “mẹ” và sẽ “làm tất cả trong khả năng để giúp.” Mối dây Parsi–Iran cũng được nêu tại Majles khi tranh luận về luật bổ sung cho hiến pháp—đặc biệt quanh điều khoản quy định mọi người Iran, bất kể tôn giáo, đều bình đẳng trước pháp luật.
Biếm họa Naser al-Din Shah trò chuyện với Yazdegerd III về việc người Parsi trở về Iran, Hindi Punch, 11/9/1911. British Library/Bridgeman Images.
Tuy các đạo luật bổ sung, bao gồm điều khoản gây tranh cãi này, đã được thông qua, những người lập hiến phải hứng đòn giáng tháng 6/1908. Mohammad Ali Shah, kế vị cha mình tháng 1/1907, đã đảo chính và giải tán quốc hội. Năm bất ổn sau đó—“Chuyên chế nhỏ”—kết thúc khi phe lập hiến giành lại Tehran tháng 7/1909 và đày Shah đi, thay bằng con trai còn nhỏ, Ahmad. Bầu cử mới được tổ chức và Arbab Kaykhosrow Shahrokh được chọn làm đại diện người Zoroastrian trong Quốc hội thứ hai, nhóm họp tháng 11/1909.
Shahrokh đắc cử và sự khôi phục chế độ lập hiến được người Parsi hoan nghênh. Ở London, nhà xuất bản Parsi Nasarvanji Maneckji Cooper đề tặng một cuốn sách của mình cho Shahrokh. Tại một sự kiện năm 1910, Cooper nói cơ hội ở Iran khiến nhiều người Parsi đang nghĩ “một lần nữa xem Ba Tư là quê hương.” Mirza Mehdi Khan, đại thần Iran tại London, cũng hưởng ứng khi cho rằng người Parsi năng động sẽ được chào đón ở Iran, nơi họ sẽ thấy “sự kính trọng và ngưỡng mộ” dành cho người Zoroastrian. Có thảo luận về một khoản vay Parsi cho Iran—kế hoạch hấp dẫn với Majles vì, do cộng đồng Zoroastrian cung cấp, khoản vay sẽ không bị xếp vào “đầu tư nước ngoài.”
Hindi Punch gợi ý rằng người Parsi, sau khi giữ vững đức tin ở “xứ người”, nay có thể “trở về quê cha.” Lập luận này được minh họa bằng biếm họa Naser al-Din Shah—người từng bãi bỏ thuế jezya—trò chuyện với vị vua Sasanian cuối cùng, Yazdegerd III, về việc người Parsi trở về “sát cánh” với người Iran để phục hưng quốc gia về “vinh quang và quyền lực thuở xưa.” Đến thời điểm này, người Parsi dường như quan tâm đến cơ hội thương mại ở Iran hơn là lập thuộc địa.
“Hiệu ứng lạ kỳ”
Ngày 28/10/1910, một người Parsi giấu tên viết cho Times of India, mô tả những “hình thái kỳ lạ” mà nhiệt huyết của người Parsi dành cho Iran đã mang: “Các vấn đề Ba Tư đang được người Parsi dõi theo sát sao, và cuộc cách mạng gần đây tại đó đã có những hiệu ứng lạ kỳ với nhiều người trong số họ.” Tác giả tin rằng hy vọng của người Parsi về Iran gắn trực tiếp với quan điểm của họ về tình thế ở Ấn Độ:
“Tương lai của dân tộc họ, theo nhiều người bi quan, u ám trên đất nước này; nhưng họ có thể có một tương lai sáng sủa ở Ba Tư nếu họ nối lại mối liên hệ với cố quốc, và chớp lấy các cơ hội do chế độ mới của dân mang lại.”
Tuy nhiên, hy vọng của người Parsi về gia tăng thương mại với Iran và di dân quy mô lớn đã bị chặn đứng bởi việc giải tán Quốc hội thứ hai vào tháng 12/1911. Sự kiện này do quân Nga áp sát Tehran sau khi Majles từ chối các điều khoản của một tối hậu thư Nga. Một yêu sách trọng yếu là Majles cách chức Morgan Shuster, người Mỹ được bổ nhiệm Tổng quản tài chính, bị xem là đe dọa lợi ích Nga. Trước sức ép quân sự của Nga, Majles giải tán và ba năm sau mới nhóm lại. Người Nga duy trì hiện diện ở miền bắc Iran, và bất ổn tăng ở miền nam.
Ý tưởng “trở về” Iran xuất hiện trở lại trong những năm 1920 với sự trỗi dậy của Reza Khan (sau là Reza Shah), người sáng lập vương triều Pahlavi và cổ xúy chủ nghĩa quốc gia nhà nước đề cao quá khứ tiền Hồi giáo của Iran. Nhưng dù một vài người Parsi tìm kiếm cơ hội ở Iran, làn sóng di cư rộng khắp đã không xảy ra. Cái nhìn của người Parsi về vương triều Pahlavi trở nên tiêu cực do cái chết đầy nghi vấn của chính trị gia Zoroastrian Kaykhosrow Shahrokh (tháng 7/1940), và do cuộc xâm lược Iran của Anh và Liên Xô tháng 8/1941, dẫn đến Reza Shah bị buộc thoái vị.
Với tuyên ngôn độc lập của Ấn Độ năm 1947, rốt cuộc người Parsi chọn xác lập vị thế là công dân Ấn Độ. Ngày nay, cộng đồng đang mai một dần vẫn sinh sống ở Ấn Độ. Dù là thiểu số rất nhỏ, người Parsi nổi bật trong đời sống công cộng—đặc biệt là kinh doanh—gia tộc Tata, chẳng hạn. Ở Iran, người Zoroastrian được Cộng hòa Hồi giáo phân loại là “thiểu số tôn giáo được công nhận” và vẫn có một đại biểu trong Majles.
