Chiến tranh vốn chẳng có điểm gì đáng ca ngợi. Điều “tốt đẹp” duy nhất về cuộc chiến Peloponnesus, diễn ra giữa Athens và Sparta từ năm 431 đến 404 trước Công nguyên, là nó đã thu hút sự chú ý của Thucydides—người mà nhiều học giả (như chính khách, sử gia Anh Lord Macaulay) coi là “nhà sử học vĩ đại nhất” nhờ khả năng phân tích sự kiện và chiều sâu tư duy.
Thucydides trực tiếp chứng kiến một số biến cố, đồng thời thận trọng phỏng vấn các nhân vật liên quan để ghi lại bức tranh xác thực nhất về toàn bộ cuộc chiến. Ông kết tinh tất cả trong tác phẩm mà ta vẫn gọi là Lịch sử chiến tranh Peloponnesus, lần đầu được Thomas Hobbes dịch chuẩn sang tiếng Anh năm 1629. Văn phong cuốn sách nhiều đoạn có tính thử nghiệm nhưng luôn chắc tay; tiếng Hy Lạp của ông đã bị xem là khó ngay cả vào thời của ông, song luôn tương xứng với cường độ của câu chuyện. Nếu tự đặt nhan đề, có lẽ ông sẽ gọi tác phẩm là Cuộc chiến giữa người Athens và người Peloponnesus, tránh màu sắc “Athens-trung tâm” trong cách gọi ngày nay.
Năm 423 TCN, Thucydides giữ chức một trong mười tướng lĩnh Athens. Gia đình ông giàu có, có điền sản và mỏ ở bắc biển Aegea, trên đất liền đối diện đảo Thasos, nên ông được điều trấn thủ vùng đó. Nhiệm kỳ của ông trùng với sự kiện Amphipolis—một thành thị tối quan trọng với lợi ích thương mại và quân sự của Athens tại khu vực—đầu hàng Sparta. Thucydides không ngăn được, và bị trừng phạt bằng án lưu đày khỏi Athens. Ông lui về điền trang phương bắc, từ đó tiến hành nghiên cứu để viết Lịch sử. “Tôi đã sống qua trọn cuộc chiến,” ông viết:
“Tôi đủ tuổi để hoàn toàn tỉnh táo sáng suốt, và tôi chú tâm theo dõi hầu có được hiểu biết chính xác về từng chi tiết. Thực tế, tôi bị đày khỏi quê hương hai mươi năm, nhờ thế tôi có thể am tường công việc của cả hai phía, và nhìn chúng một cách bình thản, điềm tĩnh.”
Chiến tranh và “hòa bình giả”
Theo Thucydides, chiến tranh bùng nổ vì người Sparta lo sợ sức mạnh và xu hướng bành trướng ngày càng tăng của Athens. Athens sẽ đi xa đến đâu? Họ có nuôi mộng thống trị cả thế giới Hy Lạp không? Với mạng lưới đồng minh rộng khắp, một cuộc chiến giữa Sparta và Athens ắt kéo theo gần như toàn bộ người Hy Lạp, từ Hắc Hải và Đông Địa Trung Hải đến nam Ý và Sicilia. Tuy vậy, giao tranh khởi sự ngay trên đất Hy Lạp.
Chỉ sau vài năm, chiến trường rơi vào thế giằng co: danh dự xem như ngang bằng, không bên nào chiếm ưu thế. Kế hoạch của Sparta từ đầu là đều đặn xâm nhập Attica—vùng hậu phương của Athens—hòng khiêu khích một trận đánh bộ mà họ tin chắc sẽ thắng. Quân Sparta, thường do Archidamus—một trong hai quốc vương—chỉ huy, đến đúng mùa lúa chín để cướp phá hoặc thiêu rụi, rồi ở lại nhiều nhất vài tuần, phá hoại nặng nề đồng ruộng. Chiến lược của Athens, dưới bàn tay Pericles (người Thucydides rất mực ngưỡng mộ cả thời bình lẫn thời chiến), là không đáp trả các khiêu khích ấy, mà bào mòn đồng minh và tài sản của Sparta ở trong và quanh bán đảo Peloponnesus. Thế nhưng, các cuộc xâm nhập lại gây hiệu ứng phụ khôn lường: dân chúng Attica dồn vào trong tường thành Athens để trú an toàn, nên khi đại dịch ập đến năm 430, hậu quả thật khủng khiếp. Hàng nghìn người chết, đau đớn và biến dạng ghê rợn. Dù Thucydides mô tả dài, kỹ và lâm sàng, căn bệnh vẫn khó xác định; triệu chứng bệnh tật biến thiên theo thời gian khiến việc nhận diện các đại dịch cổ đại vô cùng khó.
Cách tốt nhất để Sparta thắng là lôi kéo “đồng minh” của Athens (thực ra là các thành thuộc đế chế). Nhưng phần lớn đồng minh của Athens nằm ở các đảo Aegea và dọc bờ biển Tiểu Á; Sparta lại thiếu hạm đội nên bó tay. Dẫu vậy, họ có thể hành quân đường bộ lên bắc, vận động các đồng minh lục địa của Athens ly khai. Nỗ lực ấy, năm 424, lập tức thành công: tướng Sparta Brasidas thuyết phục nhiều thành bang, vừa bằng ngoại giao vừa bằng đe dọa vũ lực, rồi theo hiệu ứng đô-mi-nô, rời bỏ liên minh Athens. Amphipolis là mắt xích quan trọng nhất—giải thích mức độ nặng nề của án phạt dành cho Thucydides.
Thành công ở phương bắc của Brasidas cân bằng với chuỗi thắng lợi của Athens ở phương nam—đặc biệt là bắt sống 120 chiến binh Sparta cấp bậc cao tại Pylos, phía tây Peloponnesus—và năm 421, hai bên ký hòa ước, kéo dài được vài năm, dẫu không phải 50 năm như dự định. Song như Thucydides chỉ ra, đó chẳng phải là hòa bình:
“Sẽ là sai nếu ai đó khẳng định khoảng thời gian giữa lúc hòa ước còn hiệu lực không phải là chiến tranh. Hãy nhìn vào điều thực sự phân biệt hòa bình với chiến tranh, hẳn sẽ thấy không thể cho rằng đó là thời bình.”
Thực chất, Athens và Sparta đánh nhau qua tay các lực lượng ủy nhiệm. Năm 418, đó là cặp đối thủ truyền thống vùng Peloponnesus: Tegea (đại diện Sparta) và Mantinea (đại diện Athens). Năm 416, Athens mở chiến dịch lớn đánh đảo Melos, đồng minh của Sparta, hòn đảo đã từ chối gia nhập liên minh Athens như hầu hết đảo khác. Sparta sợ hạm đội Athens nên không can thiệp. Trong một cảnh tượng quá quen thuộc với lịch sử nhân loại, toàn bộ đàn ông bị Athens tóm được đều bị giết, đàn bà trẻ em bị bắt làm nô lệ. Đảo bị đưa dân Athens đến tái lập cư. Thucydides ghi dấu sự kiện bằng cuộc “đối thoại Athens–Melos” lạnh lùng, nơi Athens biện minh hành động theo luận thuyết “mạnh được yếu thua”: “Công lý,” họ nói, “chỉ được tính đến giữa những bên có sức cưỡng chế ngang nhau; kẻ mạnh làm điều họ có thể, kẻ yếu buộc phải nhượng.”
Vụ “Herms”
Năm 415, Athens phát động chiến dịch táo bạo nhất: xâm lược toàn diện Sicilia. Hòn đảo chia rẽ theo sắc tộc giữa người Doros, thường ngả về Sparta, và người Ionia thân Athens; Syracuse của người Doros là thế lực áp đảo. Chiến sự đã bùng ở quy mô nhỏ và có nguy cơ leo thang; đồng minh Athens cần giúp. Sau nhiều tranh luận, Athens biến một phi vụ có thể chỉ tầm trung thành nỗ lực khuất phục Syracuse và nắm các nguồn lực của đảo. Ý tưởng đã được nêu từ thập niên 420 TCN, nhưng từng bị “hòa bình trên đảo” làm cho vô hiệu hóa. Cái cớ năm 415 có thể là đòn phủ đầu, vì Syracuse sớm muộn cũng rảnh tay sang giúp Sparta. Phe thân Athens trên đảo cũng khéo gợi mở để lôi kéo Athens. Nhưng kỳ vọng cai trị một hòn đảo vừa lớn vừa rối ren như Sicilia từ một Athens xa xôi là ảo tưởng. Thucydides thấy tầm quan trọng của chiến dịch—thực chất là Athens tự hủy—và dành đến một phần tư Lịch sử (phần còn lưu) cho hai năm ấy. Ông không trực diện chỉ trích, nhưng mở đầu bằng nhận xét:
“Ít ai ở Athens hình dung được kích thước của hòn đảo và dân số—gồm cả Hy Lạp lẫn ‘man di’—trên đó, và họ không lường được rằng mình đang bước vào một cuộc chiến gần như chẳng kém khốc liệt so với cuộc chiến với người Peloponnesus.”
Một đêm cuối tháng Năm hoặc đầu tháng Sáu, ngay khi đại hạm đội sẵn sàng nhổ neo, một hành vi báng bổ tày đình xảy ra: các tượng mốc giới “herm”—mặt thần Hermes đặt trên trụ, có dương vật dựng thẳng để trừ tà, vốn dựng tại ngã ba đường, đầu phố, cổng nhà—bị đập cụt mũi và dương vật hàng loạt.
Hermes là thần của lữ hành. Rõ ràng đây là nỗ lực “yểm” cuộc viễn chinh của phe chống đối. Trong cơn cuồng loạn, theo Thucydides, người ta xem vụ này là “âm mưu cách mạng nhằm lật đổ dân chủ”. Quy mô đồng loạt cho thấy phải có rất nhiều người tham gia—không thể là trò say xỉn vu vơ—và hẳn là thuộc giới tinh hoa. Lý do có thể: phe quý tộc muốn ngăn chiến dịch để khỏi leo thang chiến tranh—mà chi phí, phần nào, do người giàu gánh.
Cuộc săn phù thủy bùng nổ: treo thưởng hậu hĩnh cho người cung cấp tin; dân mang vũ khí tuần tra đường phố Athens và bến cảng Piraeus. Đúng lúc cao trào, tướng Alcibiades—nhà hùng biện cổ vũ mạnh mẽ nhất cho cuộc viễn chinh—và một số bạn hữu không bị tố dính tới vụ “herm”, mà dính một tội báng bổ khác: như nghi thức nhập hội, họ bày diễn “Bí lễ Eleusis” thiêng liêng trong một căn nhà tư, có mặt người chưa nhập bí tích. Tội là “tiết lộ” bí lễ cho người không được phép. Đáng lẽ người Athens có thể xem nhẹ, nếu không vì dư chấn vụ “herm” và sự khinh miệt dân chủ của Alcibiades vốn ai cũng biết: Thucydides ghi lời ông gọi dân chủ là “một chế độ mà sự ngu xuẩn là điều không thể phủ nhận”. Chiến thắng Olympic là bệ phóng quyền lực cá nhân truyền thống; năm trước đó, Alcibiades lập kỷ lục: đăng ký tới bảy cỗ xe trong đua tứ mã, về nhất, nhì, tư, bảy (các xe khác hẳn gặp nạn), chấm dứt chuỗi thắng của Sparta ở nội dung danh giá này. Trở về Athens, ông ăn mừng rình rang, mời Euripides làm thơ chúc tụng, thuê họa sĩ nổi danh vẽ tranh vinh danh. Dân Athens có lý do nghi ngờ tham vọng vượt mức của ông.
Thảm họa ở Sicilia
Chính quyền Athens sớm lần ra thủ phạm vụ “herm”: ít nhất 65 người bị xử tử hoặc trốn lưu vong—trong đó có nhiều đại phú; bán tài sản tịch thu giúp ngân khố đầy trở lại. Lúc ấy hạm đội đã lên đường: 136 chiến thuyền (tay chèo kiêm lính bộ), hơn 5.000 hoplite (bộ binh nặng), một toán kỵ binh nhỏ và nhiều quân nhẹ. Một thuyền được phái sang gọi Alcibiades hồi kinh hầu tòa. Ông đồng ý, nhưng cùng thân tín đào thoát ở nam Ý. Tại Athens, ông bị kết tội báng bổ và xử tử vắng mặt; còn bản thân ông đã đến Sparta, nơi có bạn bè thế lực. Sparta chào mừng kẻ đào tẩu hạng nặng, lắng nghe ông khuyên gửi viện binh cho Syracuse và ủng hộ ý tưởng, vốn bàn thảo lâu nay trong Liên minh Peloponnesus, là chiếm một vị trí ngay trên đất Athens để đối xứng với Athenian Pylos.
Chiến dịch Sicilia kéo dài thêm hai năm mệt mỏi. Trước khi Sparta gửi viện binh năm 414, Syracuse đã chao đảo; sau đó, được củng cố tinh thần, họ hầu như luôn nắm thế chủ động. Năm 413, khi chắc chắn thất bại và mất quyền ra biển, quân Athens tìm đường rút bộ, hy vọng băng nửa đảo để đến vùng thân hữu. Họ đông đến hàng chục nghìn. Nhưng Syracuse đã bày phục kích dọc các lộ trình. Ngày thứ sáu của cuộc rút lui, một cánh quân Athens đầu hàng; lực lượng đã bị mài mòn bởi truy kích liên miên, tướng Demosthenes buông vũ khí. Ngày thứ tám, cánh còn lại do Nicias chỉ huy bị tàn sát, chỉ còn khoảng một nghìn sống sót. Hai tướng Athens bị xử tử; binh lính bị giam dưới các mỏ đá lộ thiên, kẻ không chết vì đói, bệnh, hay mưa nắng dập vùi thì bị chuộc hoặc bán làm nô lệ.
Thucydides viết một bức tranh bi thảm rợn người:
“Vô số người bị dồn xuống đáy mỏ đá chật hẹp; nơi ấy không có mái che, họ bị thiêu đốt bởi những ngày nắng gay gắt, rồi ngay sau đó là đêm thu lạnh buốt, sự chênh lệch nhiệt độ hủy hoại sức khỏe. Vì chen chúc, họ phải giải quyết ngay tại chỗ; xác chết chồng chất thành đống, mùi hôi không thể chịu nổi; họ đói khát khôn cùng, vì suốt tám tháng, mỗi người chỉ được nửa pint nước và một pint ngũ cốc mỗi ngày.”
Athens lụi tàn
Một cách gần như kỳ diệu, Athens vẫn tiếp tục chiến đấu. Tuy vậy, dẫu chưa là dấu chấm hết cho Athens, thì gần như là hồi kết cho chính Thucydides. Tác phẩm còn lại truyền thống chia thành tám quyển; quyển cuối dừng ở cuối năm 411, trong khi chiến tranh kéo đến 404. Nhiều lần, Thucydides khẳng định sẽ viết trọn cuộc chiến. Chẳng hạn, sau khi chiến tranh Archidamus kết thúc, ông viết phần “dẫn” thứ hai:
“Bản tường thuật sau đây, cũng do Thucydides xứ Athens chấp bút, theo trật tự thời gian, chia theo mùa hè và mùa đông, cho đến lúc người Sparta và đồng minh chấm dứt đế chế Athens và chiếm các Trường Thành cùng Piraeus. Khoảnh khắc ấy đến sau tổng cộng hai mươi bảy năm chiến tranh.”
Hiển nhiên ông hoặc bỏ dở, hoặc nhiều khả năng là qua đời.
Mùa xuân 413, Sparta chuẩn bị tái xâm lược Attica. Lần này, mục tiêu không còn là cướp phá đồng ruộng: họ chiếm làng Decelea, đắp lũy, đồn trú (chủ lực là Boeotia). Từ đây, họ giữ một căn cứ thường trực cách Athens chừng 22km, tiến hành chiến tranh kinh tế: xúi nô lệ đào tẩu (Thucydides nói hơn 20.000 người), quấy nhiễu thường xuyên ruộng đất Athens, và cắt đứt tuyến bộ tiện lợi từ Euboea—nguồn lương thực và nơi chăn nuôi của Athens. Dấu hiệu cáo chung hiện rõ.
Các đồng minh Athens bắt đầu tìm đến Sparta, xin bảo đảm nếu họ đào ngũ. Đáng ngại là phái đoàn Ionios ở tây Tiểu Á đi cùng đại diện của hai satrap Ba Tư trong vùng. Theo lệnh vua Darius II, các satrap muốn khôi phục tình trạng toàn bộ thành bang Hy Lạp ở Tiểu Á nộp cống cho Ba Tư. Về phía mình, Sparta giờ sẵn sàng “nhường” khoảng bốn chục thành bang Hy Lạp phía đông để đổi lấy tiền Ba Tư—phơi bày sự rỗng tuếch trong lời rao “giải phóng người Hy Lạp” mà họ lặp lại suốt chiến tranh. Sự nhập cuộc của Ba Tư đã định đoạt số phận Athens.
Chiến sự ở Ionia lên xuống thất thường. Alcibiades lại quay về phục vụ Athens, thuyết phục được rằng ông có thể lôi kéo Ba Tư đứng về phía họ, và ban đầu giành vài thắng lợi hải chiến ấn tượng. Nhưng năm 406, ông thiếu trách nhiệm giao hạm đội cho cấp phó, để Lysander—tướng Sparta—đánh bại nặng nề. Chỉ một thất bại ấy đủ đánh sụt uy tín Alcibiades ở Athens; ông rút vào lưu đày ở một lâu đài trên Chersonesus Thracia (bán đảo Gallipoli). Rồi năm 405, hạm đội Athens bị tiêu diệt hoàn toàn ở Aegospotami (Hellespont) bởi lực lượng Sparta do Lysander chỉ huy. Không lâu sau, Athens bị phong tỏa đường bộ lẫn đường biển và bị vây đói. Thành phố đầu hàng tháng 3 năm 404, suýt nữa bị Peloponnesus xóa sổ. Họ được cho tồn tại, nhưng bị phá thành lũy, hải quân chỉ còn 12 chiến thuyền, và phải gia nhập liên minh Sparta. Xenophon—người viết tiếp quan trọng nhất sau Thucydides—ghi trong Hellenika: “Người Athens phải coi bạn và thù của Sparta là của mình, và theo Sparta trong mọi cuộc viễn chinh bộ chiến lẫn thủy chiến.” Xenophon chép: “Người Athens bắt đầu phá tường thành trong tiếng sáo của các cô gái; ai nấy hăng hái, tin rằng ngày ấy đánh dấu khởi đầu tự do cho Hy Lạp.” Họ đã lầm—nhưng đó là câu chuyện khác.
“Bẫy Thucydides”?
Vì sao Thucydides xem cuộc chiến quan trọng đến vậy? Không chỉ vì, theo tiêu chuẩn Hy Lạp, đó là “thế chiến”. Giống mọi sử gia Hy Lạp cổ, ông tin nhiệm vụ của mình là ghi dấu các biến cố như những bài học cho tương lai—mẫu mực và ca bệnh để nhà lãnh đạo noi theo hoặc tránh. Bởi thế, tường thuật của ông không liệt kê tỉ mỉ mọi chi tiết. Chẳng hạn, ông kể rất dài về nội chiến ở Corcyra (Corfu) nổ ra ngay trước khi Athens–Sparta khai chiến, nhưng rồi ít nói về các cuộc nội chiến khác, chỉ ghi nhận là có. Một trường hợp điển hình là đủ, vì ông tin bản tính con người là hằng số; nhiều kinh hoàng của Chiến tranh Peloponnesus rồi sẽ lặp lại. Năm 1629, khi Thomas Hobbes xuất bản bản dịch Lịch sử, ông áp dụng trực giác Thucydides: đọc tác phẩm như lời cảnh báo cho thời mình—về các lãnh đạo hiếu chiến, vô nguyên tắc kéo quốc gia vào cuộc chiến dại dột (trong trường hợp Hobbes là Chiến tranh Ba Mươi Năm).
Thucydides hẳn sẽ tán thành việc đọc Lịch sử như kho bài học cho hiện tại. Ngay gần đầu sách, ông tuyên ngôn nổi tiếng: “Tác phẩm này được soạn làm của để dành cho muôn đời, chứ không phải màn trình diễn nhất thời cho một lần đọc.” Độc giả hiện đại bị hấp dẫn bởi chủ nghĩa hiện thực của ông: ông không quy sự kiện cho bàn tay thần linh như Herodotus trước đó; ông nhấn mạnh rằng lịch sử vận động vì một số phương diện—thường là khó coi—của bản tính con người, như lòng tham và khát vọng quyền lực: “Căn nguyên của mọi tai ương ấy là cuộc tranh đoạt quyền lực chính trị do tham lam và tham vọng thúc đẩy, và là sự cuồng tín nảy sinh giữa những kẻ tranh quyền.”
Cuối thế kỷ 20, một số nhà khoa học chính trị viện dẫn Thucydides để lập luận rằng đối ngoại là lĩnh vực nơi phán xét đạo đức không có chỗ, và lợi ích, quyền lực, an ninh mới là kim chỉ nam. “Bẫy Thucydides”—khái niệm được Graham Allison nêu năm 2015—được dùng để nói về tính tất yếu của xung đột giữa Mỹ và Trung Quốc. Theo Allison, “cái bẫy” “chỉ tình trạng xáo trộn tự nhiên, khó tránh khi một cường quốc trỗi dậy đe dọa thay thế cường quốc thống trị”, và sau đó va chạm bạo lực là “quy luật, chứ không phải ngoại lệ”. Dù theo hướng nào, có vẻ Thucydides đã đúng khi gọi tác phẩm của mình là “của để dành cho muôn đời”.
