“Khái niệm phụ nữ trị vì là điều rất mới mẻ”
Carole Levin, Giáo sư Sử học danh dự tại Đại học Nebraska
Dù Nữ hoàng Elizabeth I có thể tự nhận rằng mình có “trái tim và dạ dày của một vị vua”, bà vẫn ý thức sâu sắc rằng mình mang “thân xác yếu đuối và mảnh mai của một phụ nữ”. Elizabeth chỉ là nữ hoàng trị vì thứ hai sau chị gái Mary, nên việc một người phụ nữ lên ngôi là điều hoàn toàn mới.
Với nam giới, quyền lực có thể đến từ chiến công quân sự – như Henry V từng chứng minh. Nhưng phụ nữ ở Anh không chỉ huy ngoài chiến trận. Đây là lý do Henry VIII từng khăng khăng rằng cần có một người thừa kế nam chính thống, vì chiến trường là “nơi không thích hợp cho sự yếu kém của phụ nữ”.
Khi Elizabeth nói trong bài diễn văn tại Tilbury năm 1588 rằng “chính ta sẽ là tướng chỉ huy của các ngươi”, đó là điều bà không thể thực hiện thực sự.
Các vị vua thường được coi là đại diện của Chúa trên trần gian. Sau khi Henry VIII đoạn tuyệt với Giáo hội Công giáo, ông trở thành “Tối cao lãnh đạo” của Giáo hội Anh. Con trai ông, Edward, mới 9 tuổi khi lên ngôi năm 1547, vẫn được Tổng giám mục Thomas Cranmer khẳng định là “Tối cao lãnh đạo”. Nhưng đến lượt Elizabeth, Quốc hội năm 1559 không cho phép tước hiệu ấy dành cho một nữ hoàng – bà chỉ được gọi là “Tối cao Thống đốc” (Supreme Governor).
Các giáo sĩ và quý tộc cũng có lúc đối xử khác biệt. Tổng giám mục Canterbury Edmund Grindal từng nói với bà rằng ông “thà xúc phạm Bệ hạ trần gian còn hơn xúc phạm Thiên Chúa trên trời”. Năm 1598, trong một cuộc họp Hội đồng Cơ mật, bá tước Essex quay lưng lại với Elizabeth – một sự sỉ nhục khủng khiếp đối với quân chủ. Khi bà phản ứng bằng cách tát ông, Essex còn định rút gươm nếu không bị ngăn lại.
Tuy vậy, Elizabeth vẫn cai trị theo cách của nam vương: lắng nghe cố vấn, đặc biệt là William Cecil (Lord Burghley), nhưng luôn giữ quyết định cuối cùng. James Melville từng nhận xét rằng bà sẽ không bao giờ kết hôn, bởi “giờ đây bà vừa là vua, vừa là hoàng hậu”. Elizabeth đã mở rộng cách nhìn về giới tính trong việc trị vì để có thể trở thành cả hai.
“Có nhiều lần bà áp đặt ý chí rất hiệu quả”
Neil Younger, Giảng viên cao cấp tại Đại học Mở, tác giả cuốn Religion and Politics in Elizabethan England
Không thể phủ nhận rằng vấn đề hôn nhân và người kế vị luôn bao trùm cả triều đại Elizabeth, một phần do sự cằn cỗi của cây gia phả Tudor, một phần vì giới tính của bà. Những lời khen hay chê đều xoáy vào việc bà là phụ nữ, dù thực tế thế kỷ 16 châu Âu không thiếu nữ quân chủ – từ Scotland, Pháp, Hà Lan đến Anh.
Có lẽ việc bà là nữ giới khiến một số thần dân, quan lại hay tướng lĩnh ít coi trọng bà hơn so với một nam vương. Nhưng cũng có nhiều lần Elizabeth áp đặt ý chí cực kỳ hiệu quả, thậm chí khiến họ phải run sợ.
Xét về thành công hay thất bại, khó có thể nói nếu Anne Boleyn sinh được con trai thay vì Elizabeth thì tình hình đã khác hẳn. Phần lớn vấn đề bà đối diện không do bà gây ra: chia rẽ tôn giáo, mâu thuẫn xã hội, mối đe dọa từ Tây Ban Nha… Tất cả cũng từng là bài toán nan giải với các quân chủ khác, nam hay nữ.
Đối ngoại, bà phải đối đầu Tây Ban Nha hùng mạnh. Cuối cùng, Elizabeth buộc phải can thiệp vào cuộc chiến ở Hà Lan để bảo vệ bờ biển Anh, dù điều này kéo theo cuộc tấn công của hạm đội Armada. Liệu một vị vua nam giới có hành động quyết liệt hơn? Henry VIII có thể, nhưng Henry VII hay các vua Stuart sau này cũng đâu khác bà.
Trong nước, chính sách cứu trợ người nghèo, thuế khóa… của bà đều nhằm ứng phó với biến động xã hội – dân số tăng, đói nghèo lan rộng – chứ không đơn thuần vì bà là phụ nữ.
Ngày nay, khi “thuyết vĩ nhân” dần lỗi thời, có thể thấy rằng Elizabeth – dù vĩ đại hay không – cũng không khác biệt quá nhiều so với bất kỳ quân chủ nào trong bối cảnh cuối thế kỷ 16.
“Bà đã biến mình từ một nghịch lý thành một phép màu”
Helen Hackett, Giáo sư Văn học Anh tại UCL, tác giả The Elizabethan Mind
Ai có thể không ngỡ ngàng trước những bức chân dung lộng lẫy của Elizabeth I – từ Armada đến Ditchley và Rainbow? Chúng còn vượt xa cả các bức vẽ Henry VIII của Holbein hay Charles I của Van Dyck về sức mạnh gây ấn tượng.
Không chỉ vì y phục phụ nữ quý tộc Phục Hưng rực rỡ hơn đàn ông, mà chân dung Elizabeth còn chất chứa biểu tượng phức tạp, đòi hỏi phải “đọc” như văn bản.
Trong văn chương, Elizabeth được tái hiện với vô số khuôn mặt. Nhà viết kịch Thomas Dekker năm 1599 đã viết: “Có người gọi bà là Pandora, có người gọi là Gloriana, Cynthia hay Delphaebe.”
Lý do? Bởi một nữ quân chủ là “bài toán biểu tượng”. Vua phải thể hiện những đức tính nam tính: dũng cảm, hùng hồn, quyết đoán. Trong khi lý tưởng về phụ nữ lại là im lặng, ngoan ngoãn, ở yên trong nhà. Elizabeth thì từ chối hôn nhân, khẳng định quyền lực – đi ngược hẳn.
Các nhà văn nghệ sĩ giải quyết nghịch lý này bằng cách phân tách bà thành nhiều nhân vật: Gloriana (biểu tượng cho quyền trị vì), Belphoebe (cho sự trinh bạch), Una, Britomart, Cynthia, Diana… – một nữ hoàng đa diện với những phẩm chất mâu thuẫn nhưng cần thiết để trị vì.
Elizabeth ý thức được sự “bất thường” ấy và biến nó thành lợi thế. Trong một bài viết, bà tạ ơn Chúa vì: “Tuy là phụ nữ yếu đuối, nhút nhát và mảnh mai, nhưng Ngài đã khiến ta trở nên mạnh mẽ, dũng cảm và kiên cường.” Bà đã biến mình từ một nghịch lý thành một “phép màu”.
Đồng thời, sự thách thức biểu tượng này còn thổi bùng sức sáng tạo thời Elizabeth, dựng nên một huyền thoại bao quanh nữ hoàng – điều vẫn còn sống động tới nay.
“Với chính Elizabeth, điều đó gần như không quan trọng”
Elizabeth Tunstall, tác giả The Succession Debate and Contested Authority in Elizabethan England, 1558–1603
Nếu theo chính cách nhìn của Elizabeth, thì câu trả lời là vừa “có” vừa “không”. Bà luôn tin quyền lực của mình hoàn toàn ngang bằng với vua cha Henry VIII. Nhưng bà cũng biết với nhiều người dân, việc bà là phụ nữ sẽ mãi ảnh hưởng đến cách họ nhìn và đối xử với bà.
Để dung hòa nghịch lý ấy, Elizabeth và Hội đồng Cơ mật dựa vào học thuyết “hai thân thể của nhà vua”. Theo đó, quân chủ có hai thân thể: thể xác và chính trị. Trong bài diễn văn đầu tiên tại Hatfield, Elizabeth khẳng định: “Ta chỉ có một thân thể tự nhiên, nhưng theo ý Chúa ban, ta cũng có thân thể chính trị để cai trị.”
Thân thể thể xác thì già đi, yếu đuối, phân biệt giới tính; còn thân thể chính trị thì bất tử, không phụ thuộc vào nam hay nữ. Chính nhờ lý thuyết này, Elizabeth có thể trị vì như một vị vua, trong khi vẫn giữ bản sắc nữ giới.
Song, điều đó cũng đem lại xung đột cá nhân. Khi từ chối cuộc hôn nhân cuối cùng với công tước Anjou năm 1582, Elizabeth viết bài thơ đầy day dứt On Monsieur’s Departure: “Ta yêu nhưng buộc phải tỏ ra ghét; ta muốn nhưng chẳng dám thừa nhận.” Đó là nỗi đau của một phụ nữ bị tước đi hạnh phúc riêng vì trách nhiệm quân chủ.
Vậy, việc Elizabeth là phụ nữ có quan trọng không? Với chính bà, điều đó phần lớn không quan trọng, như lời bà ở Tilbury: “Ta biết thân thể mình yếu ớt như phụ nữ, nhưng trái tim và dạ dày thì là của một vị vua.”
Nhưng trong xã hội Anh thế kỷ 16, giới tính vẫn luôn là vấn đề. Và giải pháp của Elizabeth là tách biệt quyền lực hoàng gia ra khỏi thân thể nữ giới của mình.
