Hannibal Barca thường được xếp vào hàng những danh tướng vĩ đại nhất trong lịch sử nhân loại. Trong cuộc Chiến tranh Punic lần thứ hai vào cuối thế kỷ 3 TCN, ông đã đưa nước Cộng hòa La Mã vào tình thế nguy hiểm nhất từ trước đến lúc đó. Mới 25 tuổi, Hannibal đã nắm quyền chỉ huy một đạo quân hùng mạnh, dẫn quân vượt dãy Alps, tiến thẳng vào “sân nhà” của Rome, và tung hoành trên đất Ý suốt 15 năm.
Dưới đây là bức tranh toàn cảnh về cuộc đời và sự nghiệp của Hannibal – từ tuổi thơ sinh ra trong chiến tranh, những chiến thắng huyền thoại, cho đến cái chết bi tráng nơi đất khách, vẫn một lòng chống lại Rome đến hơi thở cuối cùng.
Sinh ra giữa khói lửa cuộc Chiến tranh Punic lần thứ nhất
Carthage vốn là một thuộc địa của người Phoenicia ở Bắc Phi, sau đó vươn lên thành cường quốc hải quân và thương mại ở Địa Trung Hải. Họ lập thuộc địa trên Sicilia, Sardinia, mở rộng ảnh hưởng sang Tây Ban Nha, và vẫn giữ liên hệ với quê hương Phoenicia ở vùng Cận Đông. Nhưng rồi một thế lực mới trỗi dậy: Cộng hòa La Mã, cũng muốn vươn ra biển, khiến xung đột giữa hai bên là điều không thể tránh khỏi.
Năm 264 TCN, Chiến tranh Punic lần thứ nhất bùng nổ xoay quanh quyền kiểm soát Sicilia. Hannibal ra đời khoảng năm 247 TCN, ngay giữa cuộc chiến kéo dài này.
Cha ông, Hamilcar Barca, là một quý tộc được Viện nguyên lão Carthage trao quyền chỉ huy quân đội. Gia tộc Barca vì thế trở thành thế lực lớn, gần như là “gia đình cầm trịch” ở Carthage.
Cuộc chiến kết thúc năm 241 TCN với chiến thắng thuộc về Rome. Carthage bị đánh thuế nặng, trong khi quân đội Carthage lại chủ yếu là lính đánh thuê cần được trả công. Tiền cạn kiệt vì bồi thường chiến tranh, Carthage không thể trả lương, dẫn đến một cuộc nổi loạn của lính đánh thuê mà chính Hamilcar phải dẹp.
Lời thề “không bao giờ làm bạn với Rome”
Sau khi dẹp yên lính đánh thuê, Hamilcar quyết định đưa quân sang Tây Ban Nha để gây dựng lại sức mạnh Carthage bằng chinh phục và cướp bóc – đặc biệt là khai thác các mỏ bạc ở đây. Khi ấy Hannibal mới khoảng 9 tuổi, năn nỉ được theo cha.
Hamilcar đồng ý, nhưng bắt cậu thề một lời thề suốt đời:
Không bao giờ trở thành bạn của người La Mã.
Tuổi thơ Hannibal gắn liền với doanh trại, chiến dịch và thao luyện. Trong 16 năm, ông lớn lên cùng quân đội, học cách chỉ huy lính, đọc địa hình, và áp dụng những chiến thuật táo bạo.
Năm 23 tuổi, Hannibal được giao chỉ huy kỵ binh và nhanh chóng chứng tỏ năng lực. Nhưng năm 228 TCN, Hamilcar tử trận ở Tây Ban Nha. Quyền chỉ huy chuyển sang em rể Hannibal là Hasdrubal.
Đến năm 221 TCN, Hasdrubal bị ám sát. Hannibal khi ấy đã quá quen thuộc với quân đội, được cả tướng lĩnh lẫn binh sĩ ủng hộ. Ông xin nhận quyền chỉ huy, và Viện nguyên lão Carthage đã chuẩn y. Từ đây, Hannibal chính thức trở thành tổng chỉ huy lực lượng Carthage ở Tây Ban Nha.
Hannibal ở Tây Ban Nha và Gaul: mồi lửa cho Chiến tranh Punic lần thứ hai
Sau chiến tranh lần thứ nhất, Carthage vẫn được phép giữ ảnh hưởng tại Tây Ban Nha theo hiệp ước ký với Rome. Tuy nhiên, Rome cũng có một đồng minh chiến lược tại đây là thành Saguntum, gần Valencia ngày nay.
Hannibal tiếp tục mở rộng lãnh thổ Carthage về phía Saguntum. Thành này cần Rome bảo vệ trước các bộ tộc bản địa. Năm 218 TCN, bất chấp cảnh báo, Hannibal bao vây và đánh chiếm Saguntum, chính thức châm ngòi Chiến tranh Punic lần thứ hai.
Rome phẫn nộ, đòi Viện nguyên lão Carthage phải trừng phạt Hannibal. Carthage từ chối. Khi quân La Mã tới nơi, Saguntum đã là đống đổ nát, còn Hannibal thì đã rút quân lên phía bắc, tiếp tục chinh phạt các bộ tộc và rèn luyện quân đội.
Hannibal tự trình bày mình như một “người giải phóng”, muốn giải thoát Tây Ban Nha khỏi ảnh hưởng của Rome. Nhờ đó, ông thu hút thêm nhiều chiến binh từ các bộ lạc địa phương về phía mình. Và rồi Hannibal vạch ra một kế hoạch táo bạo chưa từng có: đưa chiến tranh đến thẳng đất Ý, đánh Rome ngay trên quê hương của họ.
Hành trình điên rồ: vượt dãy Alps cùng voi chiến
Sau Chiến tranh Punic lần thứ nhất, Rome đã vượt lên trở thành cường quốc hải quân. Hannibal hiểu rằng tấn công Rome bằng đường biển là bất khả thi. Con đường duy nhất là đánh vòng qua đất liền, vượt qua dãy Alps hiểm trở.
Ông dẫn quân từ Saguntum, men theo miền bắc Tây Ban Nha, vòng qua miền nam Gaul (Pháp ngày nay), vừa đánh dẹp các bộ tộc, vừa lập đồn trú. Khi xuất phát, ông có khoảng 80.000 lính và khoảng 40 con voi chiến. Nhưng ông lại chọn mùa thu, thời điểm tệ hại nhất để vượt núi: thời tiết lạnh, đường trơn, tuyết phủ.
Vì cần di chuyển nhanh, Hannibal buộc phải bỏ lại các vũ khí công thành nặng nề. Trên đường, quân số suy giảm vì chiến đấu với các bộ tộc Gaul, vì thời tiết khắc nghiệt, vì đào ngũ. Có chỉ huy còn mỉa mai rằng muốn vượt Alps thì phải… ăn thịt tù binh chết mới đủ sống.
Sau 17 ngày vượt núi, Hannibal cuối cùng cũng đặt chân xuống đất Ý. Theo một số ghi chép cổ, khi đến nơi, ông chỉ còn khoảng 20.000 bộ binh và 6.000 kỵ binh. Đó là cái giá khủng khiếp, nhưng ông đã làm được điều mà nhiều người cho là điên rồ: mang đại quân – và cả voi chiến – vượt dãy Alps vào trái tim lãnh thổ kẻ thù.
15 năm tung hoành trên đất Ý và chiến thắng huyền thoại Cannae
Thường xuyên bị vượt trội về quân số, Hannibal buộc phải dựa vào chiến thuật và địa hình hơn là sức người. Ông nổi tiếng với khả năng bố trí phục kích, lợi dụng dòng sông, đầm lầy, đồi núi để bẻ gãy đội hình La Mã.
Ở trận Trebia, ông giấu một lực lượng trong lòng sông. Khi quân La Mã lội qua, lính ẩn nấp bất ngờ xông ra, kỵ binh tấn công hai bên sườn, khiến quân La Mã bị tàn sát. Suốt 15 năm, Hannibal đánh hơn 20 trận lớn nhỏ trên đất Ý, nhiều lần gây cho Rome những thất bại thảm khốc.
Đỉnh cao trong sự nghiệp của ông là trận Cannae năm 216 TCN.
- Quân Hannibal, có sự tham gia của các chiến binh Gaul, khoảng 45.000 người.
- Rome tung ra khoảng 70.000 quân, con số lớn chưa từng có.
Hannibal bố trí đội hình hình lưỡi liềm:
- Trung tâm là quân Gaul yếu hơn, hơi nhô ra phía trước.
- Hai bên sườn là các cựu binh châu Phi dày dạn kinh nghiệm.
Quân La Mã tưởng mình đang ép lui trung tâm quân Carthage, nên càng xô vào. Nhưng chính lúc đó, các cánh quân châu Phi ở hai bên sườn ép lại, trong khi kỵ binh Hannibal đập tan kỵ binh La Mã rồi vòng ra đánh từ phía sau.
Đây là đòn “bao vây kép” kinh điển: quân La Mã bị kẹp từ trước, sau lẫn hai bên.
Kết quả:
- Rome mất khoảng 50.000 quân chỉ trong một ngày kinh hoàng.
- Hannibal mất khoảng 12.000 người.
Người ta ước tính có lúc mỗi phút có khoảng 100 người La Mã chết tại Cannae. Đến nay, Cannae vẫn được coi là một trong những chiến thắng chiến thuật vĩ đại nhất trong lịch sử quân sự.
Tại sao Hannibal không tấn công thẳng vào thành Rome?
Sau Cannae, câu hỏi được nhắc đi nhắc lại suốt nhiều thế kỷ là: “Sao Hannibal không tấn công Rome luôn?”
Về lý, ông đang ở thế thượng phong. Nhưng để vây hãm một thành phố như Rome, Hannibal cần:
- Vũ khí công thành (ông đã bỏ lại khi vượt Alps)
- Thời gian dài cố định tại một chỗ
- Nguồn tiếp tế ổn định trong nhiều tháng, thậm chí nhiều năm
Hannibal không tin mình có đủ quân và hậu cần cho một cuộc bao vây dài hơi như vậy. Hơn nữa, sau Cannae, một số thành bang ở miền nam Ý đã đứng về phía ông, và ông phải phân tán lực lượng để bảo vệ họ trước các cuộc phản công của Rome. Vì vậy, thay vì tiến thẳng đến Rome, ông rút xuống phía nam để củng cố lực lượng và tiếp tế, quyết định này bị nhiều người chỉ trích.
Marhabal, chỉ huy kỵ binh của Hannibal, được truyền miệng câu nói chua chát:
“Ngài biết cách thắng một trận chiến, Hannibal, nhưng không biết cách tận dụng chiến thắng ấy.”
Trong khi đó, Rome thay đổi chiến lược, áp dụng “chiến thuật Fabius” do Fabius Maximus đề xướng:
- Tránh giao chiến trực diện với Hannibal
- Chỉ quấy rối, cắt tiếp tế, tiêu hao dần
- Đánh ở các mặt trận khác như Tây Ban Nha, Sicilia, Sardinia, Hy Lạp
Hasdrubal – em của Hannibal – tiếp tục chỉ huy quân Carthage ở Tây Ban Nha, nhưng Carthage không chịu gửi thêm viện binh cho Hannibal, vì sợ tốn kém và sợ Rome trả thù nặng hơn. Hannibal ngày càng bị cô lập.
Thất bại ở Zama và sự kết thúc của Chiến tranh Punic lần thứ hai
Cuối cùng, Rome quyết định đánh thẳng vào Carthage để buộc Hannibal phải rút quân khỏi Ý.
Ở Tây Ban Nha, một vị tướng trẻ tuổi của Rome là Scipio Africanus liên tiếp giành thắng lợi, chiếm Tây Ban Nha cho Rome vào năm 205 TCN, buộc quân Carthage phải rút. Năm sau, Scipio vượt Địa Trung Hải đổ bộ vào Bắc Phi.
Đối mặt với họa xâm lăng, Carthage buộc phải triệu hồi Hannibal về nước.
Năm 202 TCN, hai danh tướng gặp nhau ở trận Zama:
- Scipio có khoảng 30.000 bộ binh và 5.500 kỵ binh.
- Hannibal khoảng 47.000 quân và một đơn vị voi chiến, nhưng số voi này chưa được huấn luyện kỹ.
Scipio cho quân làm náo loạn, khiến voi hoảng sợ quay lại giẫm nát chính hàng ngũ Carthage. Quân Hannibal tan vỡ đội hình, trở thành mồi ngon cho kỵ binh La Mã tấn công từ phía sau.
Kết quả:
- Quân Hannibal mất khoảng 20.000 người.
- Hannibal buộc phải chấp nhận điều kiện của Rome, chấm dứt Chiến tranh Punic lần thứ hai.
Carthage bị:
- Tháo dỡ hạm đội
- Đóng bồi thường chiến tranh nặng nề
- Mất Tây Ban Nha vào tay Rome
Từ đây, Rome chính thức vươn lên thành quyền lực số một tại Địa Trung Hải.
Hannibal lưu vong và tiếp tục chống Rome
Sau Zama, Hannibal Barca giã từ quân ngũ và trở thành một chính khách ở Carthage. Trớ trêu là ông được giao phụ trách… giám sát việc trả nợ cho Rome.
Dù vậy, ông tiến hành hàng loạt cải cách chống tham nhũng, giúp Carthage trả nợ nhanh hơn dự kiến. Điều này đụng chạm trực tiếp đến lợi ích của không ít người trong Viện nguyên lão. Các đối thủ chính trị tố cáo Hannibal, nói rằng ông đang bí mật tái xây dựng sức mạnh Carthage để chuẩn bị chiến tranh mới với Rome.
Trong suốt cuộc chiến trước đó, Hannibal nhiều lần yêu cầu Viện nguyên lão gửi thêm viện binh và lương thảo, nhưng họ liên tục từ chối, viện cớ “không cần thiết” để tiết kiệm cho mình. Giờ đây, chính những người từng bỏ rơi ông lại quay sang biến ông thành vật tế thần chính trị.
Thấy rõ mình bị phản bội, Hannibal bỏ trốn khỏi Carthage năm 195 TCN, tới triều đình Seleucid của vua Antiochus III – một kẻ thù của Rome ở phương Đông. Ông được phong làm cố vấn, nhưng triều đình này cũng do dự không giao toàn quyền quân sự cho Hannibal. Khi Rome đánh bại vương triều Seleucid năm 189 TCN, Hannibal lại phải tiếp tục chạy trốn.
Cái chết nơi đất khách và di sản bất tử
Cuối cùng, Hannibal tìm được chỗ trú chân ở triều đình vua Prusias I của Bithynia, vùng Tiểu Á. Nhà vua cho ông tị nạn.
Khoảng năm 183 TCN, người La Mã truy ra nơi ông đang ở, tại một ngôi làng tên Libyssa. Prusias đồng ý giao nộp Hannibal để đổi lấy lợi ích từ Rome. Khi binh lính bao vây nhà, Hannibal hiểu rằng mình không còn đường thoát. Theo truyền thuyết, ông đã nói:
“Hãy để ta giải thoát người La Mã khỏi nỗi sợ trước ông già phiền phức này.”
Rồi ông uống thuốc độc tự vẫn, giữ trọn lời thề không chịu khuất phục trước kẻ thù.
Ngay cả trong mắt người La Mã, Hannibal vẫn là cái tên đầy kính nể.
- Scipio Africanus, người đánh bại ông ở Zama, rất tôn trọng Hannibal, đã không xử tử ông sau chiến tranh.
- Những chiến thuật của Hannibal được các tướng La Mã nghiên cứu kỹ, ảnh hưởng đến nghệ thuật quân sự La Mã suốt nhiều thế kỷ.
- Về sau, đến cả Napoleon cũng xem Hannibal là một trong những vị tướng tài giỏi nhất lịch sử.
Trong dân gian La Mã, người ta từng dùng câu “Hannibal ad portas” – “Hannibal đang ở ngoài cổng thành” để dọa trẻ con nghịch ngợm, nhắc lại những năm tháng Rome sống trong nỗi ám ảnh rằng vị tướng Carthage kia có thể tấn công bất cứ lúc nào.
Dù Chiến tranh Punic lần thứ ba nổ ra hơn 30 năm sau khi Hannibal chết – kết thúc bằng việc Rome xóa sổ Carthage – thì trong ký ức người La Mã, Hannibal chính là biểu tượng cho mối đe dọa lớn nhất mà họ từng đối mặt.
Hannibal Barca – người đã dẫn quân vượt Alps, tàn sát quân đội La Mã tại Cannae, đối đầu với Rome gần như một mình – mãi mãi được nhớ đến như kẻ thù xứng tầm nhất của đế chế hùng mạnh nhất thế giới cổ đại.
Mốc thời gian chính trong sự nghiệp Hannibal
- 247 TCN – Hannibal sinh tại Carthage
- 221 TCN – Trở thành tổng chỉ huy quân đội Carthage ở Tây Ban Nha
- 219 TCN – Tấn công Saguntum, đồng minh của Rome → Rome tuyên chiến
- 218 TCN – Vượt dãy Pyrenees và dãy Alps vào Ý; thắng các trận Ticinus, Trebia
- 217 TCN – Thắng trận hồ Trasimene
- 216 TCN – Thắng trận Cannae, một trong những chiến thắng chiến thuật vĩ đại nhất lịch sử
- 215–205 TCN – Chiến tranh lan rộng sang Sicilia, Sardinia, Hy Lạp, Tây Ban Nha
- 210 TCN – Scipio Africanus chỉ huy quân La Mã
- 209 TCN – Scipio chiếm New Carthage ở Tây Ban Nha
- 207 TCN – Hasdrubal (em Hannibal) tử trận tại Metaurus, quân viện trợ tan vỡ
- 206 TCN – La Mã thắng trận Ilipa ở Tây Ban Nha
- 204 TCN – Scipio xâm lược Bắc Phi
- 203 TCN – Hannibal bị gọi về Carthage
- 202 TCN – Thua ở Zama trước Scipio
- 201 TCN – Chiến tranh kết thúc, Hannibal trở thành chính khách ở Carthage
- 195 TCN – Trốn khỏi Carthage, đi làm cố vấn cho các thế lực chống Rome
- 183/181 TCN – Tự sát bằng thuốc độc khi bị người La Mã vây bắt
