Năm 2009, bộ phim Avatar của James Cameron ra mắt khắp thế giới và nhanh chóng trở thành một trong những tác phẩm thành công nhất mọi thời đại. Phim đưa khán giả đến Pandora – một thế giới huyền ảo, thiêng liêng, biểu tượng của chính sự sống. Bằng hiệu ứng hình ảnh ngoạn mục cùng thông điệp về sự gắn kết, lòng tham và mất mát – những chủ đề đã xuất hiện trong nhiều bộ phim trước và sau đó – Avatar chạm tới cảm xúc sâu sắc của hàng triệu người trên khắp hành tinh.
Mô típ phổ quát của “Hành tinh thiêng”
Chủ đề “Hành tinh thiêng” kể về một thế giới có giá trị sinh thái đặc biệt, thấm đẫm năng lượng tâm linh, dẫn dắt cư dân vốn là một phần của nó. Hành tinh ấy được tôn kính như một sinh thể sống – nguyên mẫu của Mẹ Trái Đất – nuôi dưỡng mọi sinh linh trong mạng lưới sự sống gắn bó mật thiết.
Mô típ này bắt nguồn từ thực tế, gắn với câu chuyện các dân tộc bản địa đấu tranh chống lại kẻ xâm lược hay các tập đoàn khai thác muốn cướp đoạt đất đai. Nó thường được kể lại qua phim ảnh, có khi dựa trên sự kiện thật, có khi là hư cấu dễ đồng cảm như Pandora trong Avatar.
Thông điệp của Avatar phản chiếu nhiều thực tế: lịch sử thuộc địa, số phận dân bản địa khắp thế giới, các bộ tộc Amazon chống lâm tặc, hay người Mỹ bản địa phản đối đường ống dẫn dầu đi qua lãnh thổ. James Cameron chủ ý kể câu chuyện này một cách thẳng thắn, không ẩn ý.
Như giáo sư Bron Taylor (ĐH Florida) nhận định, câu chuyện mang tính ẩn dụ, cho thấy động cơ đế quốc phá hủy văn hóa bản địa và gây hại môi trường sinh thái.
Trong điện ảnh, “Hành tinh thiêng” là đề tài quen thuộc, như hành tinh Arrakis trong Dune. Riêng với Pandora, nơi đây rõ ràng là một sinh thể sống. Sức hút của những câu chuyện như vậy – thật hay hư cấu – nằm ở chỗ chúng đánh thức bản năng nguyên thủy muốn kết nối sâu sắc với thiên nhiên, một điều dễ hiểu khi tổ tiên loài người từng sống hàng triệu năm như những kẻ săn bắt – hái lượm hòa hợp với môi trường. Người Na’vi chính là hình ảnh phần “con người xưa” đã bị nền văn minh hiện đại kìm nén.
Những thập niên gần đây, mối lo về tác động sinh thái của loài người càng khiến ý thức bảo vệ và phục hồi cân bằng môi trường trở nên cấp bách.
Văn hóa Na’vi và Eywa – vị thần của Pandora
Với cư dân Pandora, thế giới của họ không chỉ là nơi sinh sống mà chính là vị thần – Eywa. Eywa tồn tại trong tâm trí, thể xác và linh hồn mỗi người; là hiện thân của toàn bộ sự sống liên kết trên Pandora, dẫn dắt và bảo vệ muôn loài. Eywa còn có ý thức, có thể điều phối mọi sinh vật hợp tác chống lại mối nguy cho hệ sinh thái.
Trung tâm đời sống tâm linh Na’vi là các cây thiêng, đặc biệt là Cây Linh Hồn (Tree of Souls) – thánh địa tối cao, tương tự những địa điểm linh thiêng của người Mỹ bản địa.
Hình ảnh người bản địa và mô típ “Vị cứu tinh da trắng”
Giống như hình tượng các bộ tộc bản địa trong lịch sử, người Na’vi chiến đấu bảo vệ thần linh – hiện thân của sự sống – trước lòng tham của những thế lực khai thác tài nguyên.
Tuy vậy, Avatar cũng nhận không ít chỉ trích: bị cho là duy trì khuôn mẫu “Người man di cao quý” (Noble Savage), mô tả người bản địa ngây thơ, hay rơi vào mô típ “Vị cứu tinh da trắng” (White Messiah). Dù những nhận định này có cơ sở, cũng có ý kiến cho rằng đó là điều cần thiết để kể trọn câu chuyện. Tranh luận vẫn tiếp diễn và khó đạt đồng thuận tuyệt đối.
Avatar là một thành tựu phi thường, truyền tải thông điệp một cách mạnh mẽ và rõ ràng. Trong bối cảnh nền văn minh – đặc biệt là các tập đoàn – ngày càng đe dọa thiên nhiên, thông điệp của phim vẫn giữ nguyên giá trị và ý nghĩa đối với xã hội hiện đại.
