Mapungubwe, nằm ở phía bắc Nam Phi ngay dưới sông Limpopo, là một khu định cư và vương quốc thuộc Thời kỳ Đồ Sắt, hưng thịnh từ thế kỷ 11 đến thế kỷ 13 SCN. Đây có lẽ là nhà nước đầu tiên của miền nam châu Phi. Tên gọi Mapungubwe có nghĩa là “những công trình bằng đá” – ám chỉ những ngôi nhà và bức tường đá lớn ở đây – hoặc “ngọn đồi của chó rừng”.
Vương quốc thịnh vượng nhờ vùng thảo nguyên thuận lợi cho việc chăn nuôi gia súc, cùng với nguồn đồng và ngà voi giúp phát triển thương mại đường dài, mang về vàng và những hàng hóa quý hiếm cho tầng lớp cai trị. Từ cuối thế kỷ 13 SCN, Mapungubwe suy tàn, nhiều khả năng vì cạn kiệt tài nguyên địa phương, đất nông nghiệp, và vì các tuyến thương mại liên vùng chuyển sang những nơi khác như Đại Zimbabwe ở phía bắc. Năm 2003, Mapungubwe được UNESCO công nhận là Di sản Thế giới.
Cao nguyên Mapungubwe
Do không có tài liệu đương thời, lịch sử của cộng đồng ở đây chỉ có thể ghép lại từ các phát hiện khảo cổ. Gần như không có bằng chứng rõ ràng về một bộ máy nhà nước, ngoại trừ sự giàu có của thủ đô, gợi ý rằng có một chính quyền trung ương kiểm soát thương mại, tích trữ của cải và huy động được nhân công để xây các công trình đá quy mô lớn.
Vua và triều đình sống trong một khu bao quanh bằng tường đá và nhà cửa, được xây dựng trên phần cao nhất của lãnh thổ cộng đồng. Vương quốc Mapungubwe được hình thành bởi những cư dân nói ngôn ngữ Bantu, vốn là các mục dân. Khu vực cai trị có trung tâm là cao nguyên đá sa thạch lớn, dễ phòng thủ nhờ địa thế hiểm trở. Giống như các vương quốc khác ở miền nam châu Phi, kinh tế dựa vào nông nghiệp – đặc biệt là chăn nuôi gia súc, trồng lúa miến và đậu – mang lại dư thừa lương thực để trao đổi lấy hàng hóa khác. Khảo cổ học phát hiện nhiều lớp xương và phân gia súc, cho thấy từ thế kỷ 9 SCN nơi đây đã có những đàn gia súc lớn, vốn là nguồn gốc truyền thống của giàu có và quyền lực chính trị trong cộng đồng. Tư liệu thế kỷ 10 SCN ghi nhận sự gia tăng đáng kể số lượng gia súc thuần dưỡng, cùng với việc trồng bông và dệt vải, được chứng minh qua nhiều phát hiện thoi xe sợi.
Chính quyền & Xã hội
Vua Mapungubwe nhiều khả năng là người giàu có nhất, sở hữu nhiều gia súc và vật phẩm quý đổi từ thương mại. Nhà vua còn được gắn với vai trò tôn giáo trong việc cầu mưa – yếu tố sống còn trong một vùng đất khô cằn. Vua và hoàng gia sống trong khu nhà đá trên một ngọn đồi sa thạch cao 30 mét, dài 100 mét, bắt đầu có người ở từ thế kỷ 11 SCN. Các hoàng hậu sống tách biệt, thể hiện qua nhiều căn nhà riêng có đá mài. Toàn bộ khu phức hợp từng được bao quanh bằng hàng rào gỗ, dấu vết còn thấy ở những lỗ cột khoan trên đá.
Dân thường sống ở chân đồi trong những ngôi nhà bằng bùn và tranh, chỉ có một công trình đá ở đây. Khu vực này được gọi là Babandyanalo hay K2, rộng 5 hecta, có trước khu trên đồi. Nơi đây có nhiều chuồng gia súc, mộ táng và tượng nhỏ, phản ánh tầm quan trọng của gia súc. Dân số Mapungubwe đạt khoảng 5.000 người vào giữa thế kỷ 13 SCN.
Các vị vua được chôn trên đỉnh đồi trong khu vực riêng, tách biệt khỏi nhà ở, trong khi dân thường chôn ở thung lũng. Một cầu thang gỗ nối hai khu vực, dấu vết vẫn còn trên vách đá sa thạch. Ở rìa khu dân cư thấp có vài ngôi nhà lớn, có lẽ thuộc về thân nam của nhà vua. Trong xã hội Bantu, những người này – đối thủ tiềm năng tranh ngôi – không được phép sống ngay trong cộng đồng.
Ngoài ra còn có nhiều điểm cư trú nhỏ nhưng kiên cố trên cao nguyên, cách thủ đô từ 15 đến 100 km, có nhà và tường đá, có lẽ thuộc các tù trưởng chư hầu của vua Mapungubwe.
Thương mại
Cao nguyên Mapungubwe có nhiều di cốt thú ăn thịt và mảnh ngà, chứng tỏ da thú và ngà voi được tích trữ để trao đổi với các vùng duyên hải qua sông Limpopo. Việc tìm thấy hạt thủy tinh (có nguồn gốc Ấn Độ) và mảnh gốm men ngọc Trung Quốc cho thấy đã có mạng lưới thương mại liên kết với các quốc gia duyên hải, vốn buôn bán với thương nhân Ấn Độ và Ả Rập. Cùng thời với vương quốc Zimbabwe (thế kỷ 12–15 SCN) ở phía bắc sông Limpopo, Mapungubwe hưởng lợi từ nguồn đồng địa phương và các tuyến vàng từ tây nam Zimbabwe đến cảng Kosala. Có khả năng ban đầu, Đại Zimbabwe từng là nước chư hầu của Mapungubwe. Sự phồn thịnh nhờ thương mại khiến quyền lực chính trị ngày càng tập trung để kiểm soát và thậm chí độc quyền những kết nối liên vùng đầy lợi nhuận này.
Các hiện vật vàng ở Mapungubwe là chỉ dấu đầu tiên cho thấy kim loại quý này mang giá trị nội tại riêng ở miền nam châu Phi.
Nghệ thuật
Gốm được sản xuất với quy mô lớn, gợi ý sự tồn tại của những thợ gốm chuyên nghiệp và một xã hội thịnh vượng có phân tầng. Đồ gốm gồm bình cầu cổ ngắn, cốc, bát bán cầu, nhiều chiếc trang trí bằng vạch khắc và hoa văn in lược. Ngoài ra còn có đĩa gốm, sáo, một tượng hươu cao cổ. Các tượng bò, cừu, dê và hình người cách điệu với thân dài, tay chân ngắn cũng được tìm thấy, thường trong bối cảnh gia đình. Chúng có thể là đồ cúng cho tổ tiên hoặc thần linh liên quan đến thịnh vượng và sinh sản. Ngoài ra còn có đồ trang sức nhỏ bằng đồng và ngà.
Một loại trang trí đặc biệt – chỉ thấy ở Đại Zimbabwe – là dát vàng thành những tấm nhỏ hình chữ nhật, khắc họa tiết hình học rồi đóng lên vật gỗ (nay đã mất) bằng đinh vàng. Một số có thể là vương trượng. Bằng chứng khác về nghề kim hoàn là tượng tê giác bằng vàng dát, mảnh vòng tay vàng, và hàng nghìn hạt vàng nhỏ. Những hiện vật này được tìm thấy trong mộ hoàng gia, có niên đại khoảng năm 1150 SCN – dấu hiệu đầu tiên cho thấy vàng mang giá trị tự thân, không chỉ là vật trao đổi.
Suy tàn
Đến cuối thế kỷ 13 SCN, vương quốc Mapungubwe đã suy tàn, có lẽ do dân số quá đông làm cạn kiệt tài nguyên, thêm vào đó là nhiều đợt hạn hán. Các tuyến thương mại có thể đã dịch chuyển lên phía bắc, còn tài nguyên địa phương cạn kiệt. Những vương quốc hưng thịnh sau đó là Đại Zimbabwe, rồi vương quốc Mutapa (khoảng năm 1450 SCN) ở bắc Zimbabwe và nam Zambia.
Khi người châu Âu “khám phá” tàn tích Mapungubwe vào thế kỷ 19, cũng như ở Đại Zimbabwe, họ không tin người da đen bản địa có thể xây dựng những công trình đồ sộ như vậy. Nhiều giả thuyết mang tính phân biệt chủng tộc đã xuất hiện, gán chúng cho người Ai Cập hay Phoenicia cổ đại. Tuy nhiên, khảo cổ học hiện đại đã chứng minh cả hai di chỉ đều do cư dân bản địa xây dựng trong thời trung cổ. Ngày nay, nhiều hiện vật từ Mapungubwe được trưng bày tại Bảo tàng Đại học Pretoria, Nam Phi, còn khu khảo cổ được bảo vệ trong Vườn Quốc gia Mapungubwe.
