Đến năm 1898, căng thẳng ở biên giới Arizona – Mexico đã lắng xuống, nhưng chưa biến mất. Sau khi Chiến tranh Mỹ – Mexico kết thúc năm 1848, Mexico buộc phải nhượng đất cho Hoa Kỳ, kèm theo cam kết rằng Mỹ sẽ bảo vệ người Mexico khỏi các cuộc tấn công của thổ dân da đỏ. Thế nhưng, Mỹ không làm tròn trách nhiệm này, dẫn đến việc ranh giới lại bị vẽ lại vào năm 1854. Đường biên mới đã cắt ngang lãnh thổ tổ tiên của người Tohono O’odham – “những người của sa mạc” – trải dài ở miền nam Arizona và bắc bang Sonora (Mexico).
Arizona lúc đó còn là vùng đất đầy rẫy nạn trộm bò từ cả hai phía biên giới. Sau khi kết thúc các cuộc chiến với Apache (1849–1886), người Mỹ da trắng vẫn dè chừng mọi hoạt động của thổ dân có thể bị coi là mối đe dọa.
Trong bối cảnh căng thẳng ấy, mùa xuân năm 1898, khoảng 30 cao bồi người Tohono O’odham rời Arizona sang phía bắc Sonora, Mexico, để lùa đàn bò của họ. Việc tưởng chừng bình thường này lại châm ngòi cho một vụ rắc rối quốc tế. Two Days – một trong những người bị gọi là “cầm đầu” – kể rằng đây chỉ là một chuyến đi quen thuộc. Nhưng trớ trêu thay, chỉ vài tháng trước đó, chiến tranh Mỹ – Tây Ban Nha đã bùng nổ, khiến giới chức Mỹ và Mexico nhìn chuyến đi như một “cuộc đột kích” qua biên giới. Quân đội, nhân viên kiểm soát và các lãnh sự lập tức được điều động. Báo San Francisco Call còn giật tít: “Các thị trấn biên giới nguy cơ bị tấn công: người dân chuẩn bị chống lại người Tây Ban Nha và thổ dân từ Mexico”. Tin tức lan truyền như thể có một âm mưu chống lại người Mỹ.
Người O’odham và vùng đất tổ tiên
Trong ít nhất hai ngàn năm, người Tohono O’odham đã sống tại sa mạc Sonora, vùng đất mà theo họ được Đấng Sáng Thế I’itoi ban tặng. Khí hậu khô hạn buộc họ phải xoay xở nhiều cách để sinh tồn: mùa hè di chuyển theo mưa gió, mùa đông về gần các mạch nước ngầm, khi cần thì tìm đất tạm canh tác hoặc săn bắt. Sự di chuyển này không chỉ để duy trì sự sống, mà còn gắn liền với nghi lễ linh thiêng từ lâu trước khi có người châu Âu.
Năm 1687, các nhà truyền giáo Công giáo đầu tiên đến đây, mang theo không chỉ đức tin mà cả… bò. Việc chăn nuôi nhanh chóng bổ sung cho nguồn lương thực truyền thống và trở thành một dạng hàng hóa trao đổi mà không làm xáo trộn lối sống O’odham. Francisco Johnson, một người O’odham được phỏng vấn năm 1967, đã khẳng định: “Ngày trước không có đường biên giới như bây giờ.”
“Cuộc đột kích” ở El Plomo
Năm 1898, Two Days và các bạn ông lại thực hiện một chuyến đi quen thuộc: từ vùng quanh Khu Dự Trữ San Xavier (Mỹ) xuống El Plomo (Mexico), cách Tucson khoảng 160 km về phía nam, để gom lại “bò và ngựa ở quê cũ”. Nhưng ngày 14/4, khi đến nơi, họ gặp ba người Mexico có vũ trang chiếm đất, và một trận đấu súng bùng nổ kéo dài chừng 15 phút.
Người Mexico mô tả đây là một “cuộc tấn công”, trong khi Two Days kể lại rằng: “Họ không cho tôi lùa bò và ngựa của mình.” Quan chức hải quan Mỹ và Mexico lại cáo buộc nhóm O’odham đã lùa đi tới 600 con bò. Dù chi tiết về thương tích khác nhau, mọi nguồn đều xác nhận không ai thiệt mạng.
Ngày hôm sau, thống đốc Sonora điện khẩn điều quân truy sát nhóm cao bồi “cho đến khi tiêu diệt hoặc giải tán hoàn toàn”. Two Days và đồng bạn buộc phải tháo chạy về phía bắc. Trong thư gửi viên đại diện của Cục Người Da đỏ, ông khẩn khoản xin sự bảo vệ: “Nếu người Mexico vượt sang đất Mỹ gây chiến với chúng tôi, tôi sẽ báo ngay.”
Bị giam giữ bởi chính phía Mỹ
Nhưng chính phủ Mỹ, để tránh làm leo thang căng thẳng với Mexico (và cũng để không lộ vẻ yếu kém), đã ra lệnh cho viên đại diện tại San Xavier bắt giữ và giam cầm Two Days cùng 28 người khác, dù ông ta không hề thấy bằng chứng họ mang bò về. Ban đầu, chính viên đại diện này cũng xin thả họ, gọi việc giam giữ là “bất công”, nhưng ông bị cấp trên bác bỏ.
Trong khi đó, tình hình chiến tranh Mỹ – Tây Ban Nha ngày càng căng. Tháng 5, trận chiến nổ ra ở Philippines, rồi đến Cuba tháng 6. Báo chí Mỹ thổi phồng con số cao bồi, tung tin giật gân: “Rắc rối với người Papago” (tên Tây Ban Nha gọi người O’odham) hay “Trên đường chiến tranh”. Giới quân sự nghi ngờ rằng “những kẻ ủng hộ Tây Ban Nha ở Mexico đang chuẩn bị tấn công biên giới, và một số thổ dân có thể lợi dụng việc quân chính quy rút đi để tham gia”.
Một cuộc khủng hoảng “tự dựng”
Thế là các quan chức Cục Người Da đỏ phải gồng mình xử lý một cuộc khủng hoảng vốn do báo chí và chính quyền thổi phồng. Nhóm O’odham bị giam với các mức án khác nhau. Thậm chí, sau khi có cuộc kiểm tra liên ngành kết luận cáo buộc trộm bò là “hoàn toàn vô căn cứ” và công tố viên đã chấp thuận hủy bỏ vụ án, bốn người bị coi là “cầm đầu” vẫn bị giam giữ.
Đến tháng 8, Tây Ban Nha thua trận ở Manila, mối lo khẩn cấp giảm bớt, và vụ việc O’odham cũng dần chìm vào quên lãng. Mãi đến tháng 4/1899, Two Days và đồng bạn mới được đưa ra xét xử. Phiên tòa diễn ra nhanh đến mức Cục Người Da đỏ chỉ biết tin sau khi nó kết thúc. Bồi thẩm đoàn tuyên họ vô tội và cho về. Đối với quan chức, vụ việc coi như khép lại. Nhưng với người O’odham, họ đã mất cả một năm chăm đàn bò và một mùa gieo trồng quan trọng.
Biên giới và vết thương còn lại
Từ 1898 đến nay, mức độ kiểm soát biên giới lên xuống thất thường, nhưng sau sự kiện 11/9/2001, an ninh được siết chặt chưa từng có: tháp giám sát, trạm kiểm soát chằng chịt. Điều này làm đảo lộn nghiêm trọng đời sống truyền thống O’odham. Họ liên tục lên tiếng, viết bài, vận động phản đối một đường biên “chia cắt gia đình và xúc phạm lối sống tổ tiên”.
Tại một hội nghị Nghiên cứu Bản địa gần đây, một người O’odham gọi các trạm kiểm soát dựng ngay trên đất tổ tiên mình là một dạng “chiếm đóng”, là sự xâm phạm chủ quyền quốc gia O’odham. Càng nhiều biện pháp an ninh, biên giới quốc gia càng làm tan vỡ gia đình O’odham – những con người vốn coi quê hương được định nghĩa bởi những huyền thoại linh thiêng, chứ không phải bởi những đường kẻ của nhà nước.
