Vườn treo Babylon luôn xuất hiện trong mọi danh sách Bảy kỳ quan thế giới cổ đại, bên cạnh Kim tự tháp Giza hay Tượng thần Zeus ở Olympia. Thế nhưng, khác với những kỳ quan kia, đến tận hôm nay chúng ta vẫn không biết chính xác: Vườn treo nằm ở đâu, trông ra sao, do ai xây – và quan trọng hơn cả: nó có thật sự từng tồn tại hay chỉ là huyền thoại đẹp?
Kỳ quan duy nhất… không tìm thấy
Các tác giả Hy Lạp cổ đại là những người đã “đặt tên” cho Bảy kỳ quan. Với họ, Vườn treo Babylon là một tuyệt tác nằm ở xứ sở xa xôi bên bờ sông Euphrates, nơi nay là Iraq. Nhưng trong bảy kỳ quan, chỉ có Vườn treo là đến giờ không hề được xác nhận bằng khảo cổ:
- Không có tàn tích rõ ràng
- Không có nền móng chắc chắn nào được khẳng định là của Vườn treo
- Ngay cả các tài liệu Babylon còn lại cũng không nhắc trực tiếp đến một công trình “vườn treo” hoành tráng như vậy ở Babylon
Những gì ta có chỉ là vài đoạn mô tả rời rạc trong các văn bản của những thời kỳ sau, chủ yếu từ các tác giả Hy Lạp và các truyền thống được trích dẫn vòng qua nhiều thế kỷ.
Người xưa đã mô tả Vườn treo như thế nào?
Nguồn được xem là sớm nhất là tác phẩm của Berossus, một tư tế của thần Marduk ở Babylon. Bản văn gốc đã mất, nhưng sử gia Do Thái Flavius Josephus có trích lại. Theo đó, Vườn treo gồm những thềm đá xếp tầng, nhìn từ xa “tựa như những ngọn đồi nhân tạo”.
Sau này, nhà địa lý Hy Lạp Strabo cung cấp một bức tranh chi tiết hơn. Trong tác phẩm Địa lý học, ông kể rằng Vườn treo gồm:
- Những mái vòm và hiên vườn chồng lên nhau, dựa trên các trụ gạch hình khối
- Tường, vòm và thềm được xây bằng gạch nung và nhựa bitum
- Bên cạnh là máy nâng nước, do những người được chỉ định vận hành liên tục, kéo nước từ sông Euphrates lên tưới cho cây cối trên cao
Nếu những mô tả này đúng, thì Vườn treo không chỉ là một khu vườn đẹp, mà còn là kỳ tích kỹ thuật: một ốc đảo xanh mát được nâng lên khỏi mặt đất, nằm trên các tầng hiên, giữa một vùng đất nóng và khô.
Điều đáng chú ý là các tác giả Hy Lạp viết những điều này khoảng 500 năm sau thời điểm người ta cho rằng Vườn treo được xây dựng. Dù vậy, họ vẫn coi đây là một trong Bảy kỳ quan – nghĩa là, trong trí tưởng tượng và ký ức tập thể của người cổ đại, Vườn treo đã trở thành một biểu tượng không thể thiếu.
Nebuchadnezzar II – vị vua thường được “gán tên” cho Vườn treo
Theo truyền thống phổ biến nhất, người xây dựng Vườn treo là vua Nebuchadnezzar II, vị vua hùng mạnh của đế quốc Tân-Babylon.
Ông lên ngôi năm 605 TCN sau khi vua cha Nabopolassar qua đời, và trị vì khoảng 43 năm – một con số đáng kể trong thế giới cổ đại. Tên ông gắn với hai hình ảnh đối lập:
- Một mặt, ông là vị vua chinh phục, nổi tiếng vì chiến dịch đánh chiếm Jerusalem, phá hủy Đền thờ, và đưa người Do Thái sang lưu đày ở Babylon.
- Mặt khác, ông là một “vua xây dựng” đúng nghĩa, bỏ công của khổng lồ để kiến thiết và trùng tu các đền đài, tường thành, cung điện – nhất là ở thủ đô Babylon.
Trong triều đại Nebuchadnezzar, nhiều công trình tôn giáo quan trọng được sửa sang, chẳng hạn:
- Esagila, đền chính thờ thần Marduk
- Etemenanki, tháp ziggurat khổng lồ cũng thờ Marduk – có học giả cho rằng đây là nguồn gốc của truyền thuyết Tháp Babel trong Kinh Thánh.
Việc xây dựng đồ sộ không chỉ đơn thuần là “thích thì làm”, mà là cách nhà vua thể hiện:
- Quyền lực và sự giàu có
- Sự tôn trọng truyền thống và các vị thần
- Tính chính danh của bản thân trước dân chúng và giới tinh hoa.
Trong bối cảnh đó, việc gắn tên Nebuchadnezzar II với một kỳ quan như Vườn treo có vẻ rất hợp lý. Nhưng các nguồn cổ không thống nhất, và chúng ta không có bằng chứng trực tiếp từ chính văn bản Babylon còn giữ được để khẳng định điều này.
Vườn treo – món quà tình yêu cho hoàng hậu Amytis?
Một chi tiết rất hấp dẫn, thường được nhắc lại trong sách vở hiện đại, là câu chuyện tình giữa Nebuchadnezzar và vợ là Amytis.
Theo truyền thuyết, Amytis là con gái vua người Medes, vùng đất núi non xanh tốt ở phía bắc Iran ngày nay. Cuộc hôn nhân của bà với Nebuchadnezzar là một liên minh chính trị được chính Nabopolassar, cha của Nebuchadnezzar, sắp đặt để gắn kết hai dân tộc.
Nhưng khi về Babylon, Amytis phải đối diện với một thế giới rất khác:
- Không còn núi đồi hùng vĩ
- Không còn rừng cây rậm rạp
- Thay vào đó là đồng bằng khô nóng, bụi bặm của vùng Lưỡng Hà.
Người ta kể rằng bà nhớ quê da diết, nhớ màu xanh của cây cối, nhớ cảm giác sống giữa núi đồi. Để an ủi vợ, Nebuchadnezzar được cho là đã cho xây một khu vườn nhân tạo khổng lồ, với nhiều tầng thềm cao, trồng đầy cây xanh và hoa cỏ để gợi lại cảnh sắc quê nhà của Amytis.
Dù chúng ta không thể kiểm chứng câu chuyện này, nó vẫn sống bền bỉ trong trí tưởng tượng của hậu thế, biến Vườn treo Babylon không chỉ là một kỳ tích kỹ thuật, mà còn là biểu tượng của tình yêu và nỗi nhớ quê hương.
Vườn trong văn hóa Lưỡng Hà – hơn cả chuyện lãng mạn
Cho dù Vườn treo Babylon có thật hay không, thì một điều có thể khẳng định: các khu vườn lớn, có tường bao và hệ thống tưới tiêu phức tạp là thứ rất được coi trọng trong các nền văn minh ở Lưỡng Hà.
Nhiều nhà ngôn ngữ học cho rằng từ “paradise” (thiên đàng, vườn địa đàng) trong các ngôn ngữ châu Âu hiện nay bắt nguồn từ tiếng cổ vùng này. Từ gốc là pairi-daeza trong tiếng Iran cổ, nghĩa là:
- pairi: vòng quanh, bao quanh
- daeza: xây dựng, dựng lên
Từ đó, pairi-daeza được hiểu là “khu vườn có tường bao”, một không gian được chăm chút, giới hạn, khác biệt với thế giới bên ngoài.
Những khu vườn hoàng gia như vậy còn có một ý nghĩa khác:
- Cây cối, hoa lá, đặc biệt là các loài cây được đem về từ những vùng đất xa xôi, trở thành biểu tượng cho sức mạnh của đế quốc.
- Càng nhiều loại cây lạ, càng chứng tỏ vương quyền vươn xa đến nhiều vùng đất.
Trong các đế quốc khác như La Mã, hình ảnh cây cọ trên mặt sau đồng tiền từng được dùng để tượng trưng cho vùng Judaea bị chinh phục. Và ở Lưỡng Hà cũng vậy: các khu vườn trồng cây từ khắp nơi trong đế quốc là lời tuyên bố thầm lặng: “Những vùng đất này đều nằm trong tay ta.”
Các bức phù điêu về vua Ashurbanipal của Tân-Assyria, chẳng hạn, cho thấy những khu vườn lớn với cây cối xanh tươi, dùng làm bối cảnh cho yến tiệc, phô trương quyền lực. Điều này hoàn toàn phù hợp với ý tưởng rằng một ông vua có thể xây một “vườn treo” không chỉ để chiều lòng hoàng hậu, mà còn để khoe toàn bộ tầm với của đế quốc.
Hay là… Vườn treo ở Nineveh chứ không phải Babylon?
Chính vì không tìm thấy một Vườn treo rõ ràng tại Babylon, một giả thuyết khác đã ra đời và ngày càng được nhắc đến nhiều: có thể người xưa đã nhầm địa điểm.
Nhà Assyriology (nghiên cứu về Assyria) Stephanie Dalley từ Đại học Oxford đề xuất rằng:
- Kỳ quan mà người Hy Lạp gọi là “Vườn treo Babylon” thực ra là những khu vườn đồ sộ ở Nineveh, thủ đô của đế quốc Tân-Assyria.
- Người xây chúng không phải Nebuchadnezzar, mà là vua Sennacherib (trị vì 704–681 TCN), tức là sớm hơn Nebuchadnezzar gần một thế kỷ.
Sennacherib là con của Sargon II, nổi tiếng trong Kinh Thánh vì các chiến dịch quân sự ở vùng Levant. Ông cũng là người đã phá hủy Babylon năm 689 TCN, trước khi thành phố này được xây dựng lại dưới thời các vua sau như Nebuchadnezzar.
Sau khi dời kinh đô về Nineveh (gần Mosul ngày nay), Sennacherib đã cho xây dựng một cung điện khổng lồ – ông gọi đó là “Cung điện không đối thủ” – cùng với những khu vườn rộng lớn bên cạnh.
Các nhà khảo cổ đã phát hiện một hệ thống kênh mương và cầu dẫn nước (aqueduct) cực kỳ phức tạp, được cho là dùng để đưa nước từ xa về Nineveh. Một số cấu trúc gợi ý sự hiện diện của các cơ chế nâng nước, có thể giống với mô tả về “máy nâng nước” mà Strabo từng kể.
Nếu đúng như vậy, rất có thể:
- Các lữ khách Hy Lạp nghe về những khu vườn tuyệt đẹp ở Nineveh,
- Truyền thuyết lưu truyền qua nhiều thế kỷ,
- Rồi địa danh và chi tiết dần bị lẫn lộn,
- Đến khi ghi chép thành danh sách Bảy kỳ quan, “Vườn treo Nineveh” đã bị gọi nhầm thành “Vườn treo Babylon”.
Điều đáng chú ý là: trong các nguồn cổ, thực ra chỉ có Berossus (qua Josephus) là nói rõ vườn do Nebuchadnezzar xây ở Babylon. Những mô tả khác thì vaguer, mở đường cho giả thuyết rằng kỳ quan này gắn với một nơi khác.
Kỳ quan đẹp nhất… có thể chỉ là bóng hình
Dù thuộc về Babylon hay Nineveh, dù là công trình của Nebuchadnezzar hay Sennacherib, Vườn treo vẫn là một trong những hình ảnh hấp dẫn nhất của thế giới cổ đại:
- Những thềm vườn xanh mượt vươn lên khỏi mặt đất
- Nước chảy róc rách giữa sa mạc khô nóng
- Cây cối từ bốn phương tụ về trong một khu vườn có tường bao – một “thiên đường” nhân tạo giữa lòng đế quốc.
Nhưng cho đến nay, không đủ bằng chứng khảo cổ để chúng ta khẳng định chắc chắn:
- Vườn treo ở đâu?
- Ai là người thật sự xây dựng?
- Nó được tạo ra vì tình yêu, vì chính trị, hay vì phô trương quyền lực?
- Và rốt cuộc, nó đã biến mất khỏi mặt đất từ khi nào?
Chính sự thiếu vắng ấy khiến Vườn treo Babylon trở thành kỳ quan “khó nắm bắt” nhất trong tất cả Bảy kỳ quan. Nó nằm trên lằn ranh mờ giữa lịch sử và huyền thoại, giữa khoa học và trí tưởng tượng.
Có lẽ, chính vì chúng ta không thể nhìn thấy nó bằng mắt, nên Vườn treo lại càng tự do nở rộ trong trí óc – mỗi thời đại, mỗi họa sĩ, mỗi nhà văn lại vẽ nên một phiên bản khác nhau của khu vườn, và nhờ vậy, kỳ quan “không tìm thấy” này vẫn tiếp tục sống mãi trong trí nhớ nhân loại.
