Trong quan niệm người Lưỡng Hà cổ, bệnh tật thường được xem là sự trừng phạt của các thần vì con người đã phạm tội – đã làm hoặc không làm điều gì đó khiến thần linh tức giận – nhưng cũng có thể do ma quỷ hay hồn ma gây ra. Các loài quỷ, đặc biệt là loại gọi là sebettu (cũng viết là sebitti hoặc sebittu), có thể được các thần sai khiến để hành hạ con người. Song hồn ma cũng được tin là có khả năng gây ra những vấn đề sức khỏe nghiêm trọng.
Việc chôn cất ở Lưỡng Hà chủ yếu nhằm bảo đảm thực hiện đúng các nghi lễ tang ma để ngăn hồn ma quay lại quấy nhiễu người sống. Dù đôi khi có hồn ma lẻn ra khỏi cõi âm, nữ thần Ereshkigal, Nữ hoàng cõi chết, thường đảm bảo linh hồn phải ở lại địa giới Irkalla, tức âm phủ. Chỉ khi tang lễ không được cử hành đúng nghi thức thì bà – với sự đồng thuận của các thần khác – mới cho phép một linh hồn trở về để ám ảnh gia đình.
Mọi linh hồn đều đi đến cùng một chốn, bởi ở Lưỡng Hà không có quan niệm về sự phán xét sau khi chết. Tuy nhiên, đôi khi có những linh hồn không được phép nhưng vẫn tìm cách quay lại dương gian, xuất hiện trong thành phố, làng mạc hay nhà cửa chỉ vì bất mãn với số phận. Khi ấy, người ta phải gọi thầy pháp chuyên nghiệp tới đọc bùa chú để xua hồn về nơi chúng thuộc về. Một trong những bùa chú này được biết đến với tên hiện đại “Bia Quỷ Dữ, bản khắc số 11” (Evil Demons Tablet 11). Tuy trong đó có những đoạn áp dụng cho quỷ, nhưng chủ yếu liên quan đến hồn ma, nên được coi là bùa chú trục hồn.
Hồn ma & Thế giới bên kia ở Lưỡng Hà
Người Lưỡng Hà hình dung âm phủ là một vùng tăm tối, ánh sáng mờ mịt, nơi linh hồn vất vưởng không mục đích, chỉ ăn bụi và uống nước đọng. Mọi linh hồn, từ vua chúa đến nông dân hèn mọn, đều trải qua số phận giống nhau sau khi chết. Điều khác biệt chỉ nằm ở việc mộ phần được chăm sóc thế nào và người sống có cúng tế hay không.
Học giả Stephen Bertman, trích Georges Contenau, miêu tả thế giới bên kia của người Lưỡng Hà:
“Trong cõi không ánh sáng, phủ đầy bụi, không khí ngột ngạt và thiếu ăn uống, lương thực duy nhất của linh hồn người chết là đồ cúng tang lễ. Nếu không ai tưởng nhớ, chúng sẽ trở về trần gian để quấy nhiễu người sống, sống lay lắt bằng chút thức ăn nhặt nhạnh ở cống rãnh. Nơi âm phủ tối tăm gọi là ‘vùng đất không trở về’, linh hồn đói khát mong được hưởng chút lương thực tưởng niệm. Ở một thế giới không phải thiên đường cũng chẳng phải địa ngục, mà là hư không vô tận, kẻ chết khát khao thức ăn của ký ức.” (tr. 281)
Nếu hồn ma được phép trở về để nhắc nhở gia đình bổn phận, nó thường sẽ yên ổn quay lại âm phủ. Nhưng có nhiều hồn ma – qua các văn khắc, bùa chú, văn học còn lại – hoặc là chẳng ai nhớ tới, hoặc cố tình không quay lại Irkalla, chỉ vì muốn sống lay lắt giữa dương gian còn hơn chấp nhận cảnh lưu đày dưới cõi chết. Khi đó, người ta cần đến chuyên gia để xử lý.
Cách chữa trị bệnh do ma quỷ và hồn ma
Hồn ma được hiểu là linh hồn của một con người đã chết, trong khi quỷ là thực thể siêu nhiên chưa từng có hình hài con người. Tuy nhiên, từ “quỷ” (demon) ở đây không giống nghĩa hiện đại (thuần ác). Như học giả Gina Konstantopoulos giải thích:
“Từ ‘demon’ trong tiếng Anh vốn mang tính nhị nguyên thiện – ác, nhưng điều đó không có trong tôn giáo và văn hóa Lưỡng Hà. Thậm chí từ ‘siêu nhiên’ cũng gây vấn đề, vì những thực thể này là một phần được chấp nhận trong tôn giáo và xã hội. Ở Lưỡng Hà, quỷ thường được coi là nguyên nhân bên ngoài gây ra nhiều bệnh tật – như ốm đau, bất lực, xui rủi – thậm chí còn đe dọa xã hội, thần linh và trật tự vũ trụ. Dù vậy, trong một số trường hợp, quỷ có thể hành động tích cực, chẳng hạn được dùng để chống lại một mối đe dọa khác.”
Ví dụ điển hình là quỷ Pazuzu, thường được thầy thuốc gọi đến để xua đuổi những loài quỷ nhỏ hơn gây bệnh tật, rủi ro hay đau khổ. Nhóm sebettu, đôi khi gắn với thần trí tuệ Enki, cũng có thể gây bệnh, nhưng trong trường hợp này chúng chỉ hành động như sứ giả của thần, để trừng phạt tội lỗi hay dạy bài học. Tuy nhiên, đôi khi sebettu vượt quá giới hạn, và lúc đó thầy thuốc phải can thiệp.
Ở Lưỡng Hà có hai loại thầy thuốc, đều gắn với nữ thần chữa lành Gula:
- Asu: chữa bệnh bằng thuốc men.
- Asipu: chữa bệnh bằng bùa chú, thần chú, bùa hộ mệnh và các nghi thức ma thuật.
Konstantopoulos cho biết:
“Người đối đầu trực tiếp với mối đe dọa này là asipu, có thể coi là ‘thầy trừ tà’. Họ là những chuyên gia nghi lễ được đào tạo kỹ lưỡng. Asu thì chữa triệu chứng bằng y dược, còn asipu thì nhắm vào nguyên nhân siêu nhiên bằng nghi thức. Asipu có nhiều công cụ ma thuật, được sự bảo hộ và quyền năng của thần Enki (Ea), vị thần trí tuệ và phép thuật bảo vệ.”
Dù phải đối phó với quỷ, với hồn ma, hay với sebettu, asipu luôn bắt đầu bằng việc khám xét tình trạng – tương tự bác sĩ ngày nay chẩn bệnh – rồi đưa ra liệu pháp, hầu như luôn liên quan đến việc đọc bùa chú hoặc thần chú.
Bùa chú “Bia Quỷ Dữ số 11”
Trong văn bản này, sau phần mở đầu để gọi hồn ma chú ý và cầu khẩn thần linh, asipu nêu đích danh những loại hồn ma gây hại để buộc chúng quay lại âm phủ. Học giả Irving Finkel tóm lược:
- Các dòng 5, 7, 23–24: hồn ma rình rập con người.
- Các dòng 25–63: chúng xuất hiện ngay trong nhà, ngay bên giường bệnh, hành hạ người ốm bằng nhiều trò quấy phá (nhăn mặt, lè lưỡi…) để khiến nạn nhân chết đi và theo chúng xuống âm phủ.
- Các dòng 85–99: liệt kê thêm những hồn ma chết thảm, không có ai tưởng nhớ.
Trong văn bản, có chỗ để chèn tên bệnh nhân và cha của bệnh nhân. Điều này xác nhận rằng hồn ma là nguyên nhân gây bệnh, và bùa chú là nỗ lực có hệ thống để vô hiệu hóa mọi mánh khóe của chúng.
Finkel và nhiều học giả coi văn bản này là bùa trục hồn vì các thực thể được mô tả giống hồn ma hơn quỷ. Việc nhắc kèm tên người cha có thể chỉ để định danh, nhưng cũng có thể ngụ ý rằng chính người cha đã liên quan đến sự việc – bởi ở Lưỡng Hà, người cha có trách nhiệm đảm bảo tang lễ đầy đủ cho tổ tiên thông qua con trai trưởng. Nếu ông thất trách, hồn ma có thể trở về và ám hại vợ, con trai trưởng, con trai thứ, con gái hoặc các thành viên khác trong gia đình.
Văn bản
Đoạn trích sau lấy từ The First Ghosts của Irving Finkel, tr. 77–80. Dấu ba chấm (…) chỉ những dòng hoặc từ bị khuyết; dấu hỏi (?) gợi ý những cách dịch thay thế cho một từ. Phần mở đầu, trong đó thầy asipu hướng đến các linh thể bằng lời “Ta khẩn nài/ta răn buộc” nhân danh chư thần, đã được lược bỏ; nhưng cần hiểu rằng các dòng sau đây đều bắt đầu bằng “Ta khẩn nài các ngươi …”.
Dù ngươi là kẻ trèo qua tường đất…
Ngươi là cú (?) – Kẻ Canh Chừng – kẻ có ác trong tay…
Ngươi là kẻ… vị thần của ngươi…
Ngươi là bennu, Canh Chừng của đêm.
Ngươi cào cấu liên hồi như chó sói.
Ngươi lóe sáng mãi như tia chớp.
Ngươi chập chờn như ngọn lửa.
Ngươi bùng cháy như lửa.
Ngươi rực sáng như ban ngày.
Ngươi chiếu sáng như ngôi sao.
Ngươi mờ đục như một vết đen.
Ngươi áp đảo như quỷ alu.
Ngươi hành hạ như quỷ Lilu.
Ngươi lẻn vào nhà cửa.
Ngươi vượt qua ngưỡng cửa.
Ngươi trèo lên mái nhà.
Ngươi lảng vảng quanh móng nhà.
Ngươi xuất hiện trong hốc tối.
Ngươi rình trai gái ngoài đường.
Ngươi là Kẻ Canh giữa trưa.
Ngươi là Kẻ Canh của lời người nói.
Ngươi đứng đầu giường kẻ bệnh.
Ngươi ngồi trước đầu giường kẻ bệnh.
Ngươi đi lại trước đầu giường kẻ bệnh.
Ngươi ăn cùng hắn khi hắn ăn.
Ngươi uống cùng hắn khi hắn uống.
Ngươi khiến bệnh nhân sợ hãi, So-and-So.
Ngươi gieo kinh hoảng cho hắn, So-and-So.
Ngươi hù dọa kẻ bệnh, So-and-So.
Ngươi dựng chướng ngại trước kẻ bệnh.
Ngươi chun mũi trước mặt kẻ bệnh.
Ngươi nhe răng trước mặt kẻ bệnh.
Ngươi ngồi lì trước mặt kẻ bệnh.
Ngươi nghiến răng ken két trước mặt kẻ bệnh.
Ngươi thè lưỡi trước mặt kẻ bệnh.
Ngươi há miệng trước mặt kẻ bệnh.
Ngươi giả què trước mặt kẻ bệnh.
Ngươi húc như bò mộng trước mặt kẻ bệnh.
Ngươi khoe sức như bò rừng trước mặt kẻ bệnh.
Ngươi đồ sộ như heo rừng trước mặt kẻ bệnh.
Ngươi sủa như chó trước mặt kẻ bệnh.
Ngươi rên rỉ như con lửng (?) trước mặt kẻ bệnh.
Ngươi gầm như sư tử trước kẻ ốm yếu.
Ngươi trườn như rắn trước mặt kẻ bệnh.
Ngươi bò như rắn lục trước mặt kẻ bệnh.
Ngươi luồn như rắn độc adder trước mặt kẻ bệnh.
Ngươi trườn như tắc kè (?) trước mặt kẻ bệnh.
Ngươi bò như giun trước mặt kẻ bệnh.
Ngươi trườn như thằn lằn trước mặt kẻ bệnh.
Ngươi đen sẫm như búi tóc bị nhổ trước mặt kẻ bệnh.
Ngươi là dê đực đen trước mặt kẻ bệnh.
Ngươi là dê cái đen trước mặt kẻ bệnh.
Ngươi đen như dê con trước mặt kẻ bệnh.
Ngươi đặc quánh như chiên non trước mặt kẻ bệnh.
Ngươi … như cáo trước mặt kẻ bệnh.
Ngươi bay vo ve như ong bắp cày trước mặt kẻ bệnh.
Ngươi quấn như sợi dây (?) trước mặt kẻ bệnh.
Ngươi che mình như kẻ trần truồng trước mặt kẻ bệnh.
Ngươi đen như hắc ín trước mặt kẻ bệnh.
Ngươi trắng như thạch cao trước mặt kẻ bệnh.
Ngươi đi lại trên đường phố.
Ngươi ngồi mãi giữa phố phường.
Ngươi nằm dài nơi quảng trường.
Ngươi nhắm vào thành mỗi tối.
Ngươi rình rập thành mỗi tối.
Ngươi lùng sục thành mỗi tối.
Ngươi trèo qua tường lũy.
Ngươi lan ra trong nhà xí.
Ngươi ngồi chồm nơi móng nhà.
Ngươi lui tới trong nhà cửa.
Ngươi nhảy qua mương rãnh.
Ngươi ẩn trong kẽ nứt.
Ngươi phơi lộ nơi sông nước.
Ngươi bị giết dưới dòng sông.
Ngươi bị chia cắt nơi sông.
Ngươi bị dội ướt trong sông.
Ngươi rình rập khi sông lũ.
Ngươi rình rập trong lòng sông.
Ngươi bước đi trong rừng thẳm.
Ngươi lén lút trong rừng sâu.
Ngươi giẫm bước trên lối mòn.
Ngươi lạc lối nơi thảo nguyên.
Ngươi chết ngã nơi chiến trận.
Ngươi gục xuống bởi vũ khí.
Ngươi gục bởi vũ khí mạnh.
Ngươi bị dao găm đâm chết.
Ngươi bị sào thuyền đánh ngã.
Ngươi bị chùy gai nghiền nát.
Ngươi bị đóng cọc xuyên người.
Ngươi bỏ mạng trong tàn phá.
Ngươi không cha cũng chẳng mẹ.
Ngươi không anh cũng chẳng em.
Ngươi không họ hàng thân thích.
Ngươi chẳng có con trai gái.
Ngươi có người rưới nước cúng.
Ngươi đã an táng cùng đồng loại.
Kết luận
Khi bùa chú được đọc xong, linh hồn được trông đợi sẽ buông tha bệnh nhân và trở về cõi âm. Trong bùa chú trên, nhiều hồn ma độc hại được điểm danh – hầu hết không phải vong linh người thân – và dù là kẻ xâm nhập ngoài ý muốn hay là kẻ được thần linh cho phép lên trần rồi lợi dụng sự cho phép ấy, lời chú – thường dùng kèm bùa hộ, bùa thơm và hương liệu – được kỳ vọng sẽ hiệu nghiệm như bất kỳ phương thuốc nào bác sĩ kê để xử lý triệu chứng của bệnh nhân.
Tuy vậy, người Lưỡng Hà không lập tức gọi asipu ngay khi thấy hồn ma; linh hồn ấy phải gây rắc rối, tạo vấn đề, hoặc khơi phát bệnh tật thì mới cần đến sự can thiệp của chuyên gia. Finkel viết:
“Những hồn ma gia tộc, khi họ chọn xuất hiện, không phải lúc nào cũng bị sợ hãi hay ghét bỏ nếu họ không quá phiền nhiễu: không hiếm khi họ còn được cảm thông. Một sự hiện ra đột ngột, dĩ nhiên, sẽ làm bất kỳ ai giật mình, nhưng có vẻ như, đối với người Babylon, việc thoạt nhìn thấy một hồn ma gia tộc ban đầu cũng giống như bắt gặp một con chuột trong bếp – hơi sợ, bực mình, và biết rằng cần phải làm gì đó. Tuy nhiên, chạm mặt hồn ma bao giờ cũng kéo theo hệ lụy, thường vượt xa nỗi sợ thoáng qua để trở thành điềm dữ nghiêm trọng và bệnh tật thể xác hoặc tinh thần.” (tr. 82–83)
Người ta tin chư thần đã lập trật tự từ hỗn mang, và một phần thiết kế ấy là khoảng thời gian ngắn ngủi của kiếp người trên trần gian. Khi thời gian ấy mãn, linh hồn người chết phải êm thắm rời đi đến nơi dành sẵn ở cõi âm. Có vẻ hầu hết đều làm như vậy; còn với những kẻ không làm, những bùa chú như “Bia Quỷ Dữ số 11” đảm bảo thế giới có trật tự sẽ tiếp tục vận hành theo đúng kế hoạch.
