Một trong những đội hình quân sự hiệu quả và bền bỉ nhất của chiến tranh cổ đại là phalanx của người Hy Lạp. Thời kỳ của phalanx có thể lần ngược về tận Sumer vào thế kỷ 25 TCN, qua Ai Cập, và cuối cùng xuất hiện trong văn học Hy Lạp qua Homer vào thế kỷ 8 TCN (từ “phalanx” xuất phát từ tiếng Hy Lạp nghĩa là “ngón tay”). Đây là một đội hình dày đặc, sát vai nhau, gồm các chiến binh mang giáo dài và khiên ghép liền nhau.
Vũ khí & giáp trụ
Mỗi lính hoplite của Hy Lạp tự trang bị giáo dài khoảng 2,1–2,4m (doru), khiên, giáp ngực, mũ sắt và giáp ống chân. Không có huấn luyện chính quy cho hoplite; trách nhiệm rèn luyện để đội hình phối hợp thuộc về từng chỉ huy.
Vua Philip II của Macedonia cải tiến phalanx bằng cách đưa khái niệm “lính chuyên nghiệp” vào quân đội, huấn luyện bài bản, trang bị khiên nhỏ hơn và giáo dài hơn gọi là sarissa (dài tới 5,5m). Ngoài việc tấn công từ khoảng cách xa hơn và gây thương vong lớn hơn, sarissa còn có thể che giấu chuyển động của đội hình khi được giơ theo một số cách nhất định.
Đội hình chiến đấu
Sức mạnh của phalanx nằm ở sự bền bỉ và kỷ luật của binh sĩ, xếp thành khối chữ nhật dày đặc, khiên và giáo gắn liền nhau. Khi đội hình tiến, họ di chuyển chậm, dùng khiên đỡ đòn vũ khí tầm xa và giữ khối chặt chẽ để phá vỡ hàng ngũ đối phương.
Trước thế kỷ 5 TCN, chưa có khái niệm lực lượng dự bị, nên trận chiến được quyết định ngay từ đội hình ban đầu. Lính phalanx phải đủ sức vừa chiến đấu vừa trụ vững lâu hơn đối thủ. Khi hai bên đã chạm trán, trận đánh kéo dài cho đến khi một bên vỡ hàng.
Phalanx có thể được dùng như một “trận đẩy” khổng lồ, hàng đầu bị những người phía sau tì khiên đẩy tới, hoặc như “cây búa công thành” phá hàng tuyến trước, trong khi kỵ binh đánh vào sườn.
Những trận nổi tiếng & chiến thuật
Tại Marathon (490 TCN), hoplite Hy Lạp tiến quân trong đội hình phalanx “chạy nước rút” (theo Herodotus) và tiêu diệt quân bộ binh Ba Tư trang bị nhẹ. Chiến thuật này lặp lại ở trận Plataea (480 TCN).
Tướng Thebes Epaminondas đã thay đổi cách dùng phalanx tại Leuctra (379 TCN) bằng cách dồn 50 hàng vào cánh trái, làm mỏng cánh phải và trung tâm, nghiền nát quân Sparta – chiến thuật được gọi là “triển khai chéo”.
Philip II học được chiến thuật này khi ở Thebes, mang về Macedonia và tạo ra lực lượng chuyên nghiệp đầu tiên ngoài Sparta. Ông trang bị sarissa dài 5,5m và khiên nhỏ, giúp đội hình linh hoạt hơn (vì không còn khiên lớn ghép chặt). Nhờ đó, phalanx mới có thể cơ động vượt trội. Chiến thắng tại Chaeronea (338 TCN) trước liên quân Athens–Thebes là minh chứng, khi Philip phối hợp phalanx với quân xung kích và kỵ binh để nghiền nát đội hình phalanx truyền thống của đối phương.
Thời cực thịnh & suy tàn
Phalanx đạt đỉnh cao trong các cuộc chinh phục của Alexander Đại đế, người có thể di chuyển đại quân nhanh chóng và sử dụng đội hình này rất linh hoạt trên chiến trường.
Tuy nhiên, sau khi ông mất, phalanx dần suy yếu. Ở trận Cynocephalae (197 TCN), quân La Mã đánh bại phalanx Hy Lạp dễ dàng vì đối phương không bảo vệ được sườn và không xoay chuyển khối quân nặng nề đủ nhanh để đối phó chiến thuật La Mã.
Một số sử gia cho rằng phalanx đã lỗi thời trước cả trận này và các tướng Hy Lạp không còn hiểu rõ cách dùng hiệu quả. Dù vậy, La Mã vẫn áp dụng phalanx trong thời Cộng hòa và dùng khá hiệu quả, trước khi thay thế bằng đội hình quân đoàn ba tuyến – công cụ giúp Đế chế La Mã chinh phục gần như toàn bộ thế giới đã biết.
