Trò chơi cờ vua có lịch sử đặc biệt dài và hấp dẫn kéo dài hơn 1.500 năm. Qua các thế kỷ, cũng đã xuất hiện hàng trăm biến thể khác nhau của cờ vua, tất cả đều giữ đặc trưng cốt lõi phân biệt cờ vua tiêu chuẩn: sự phân loại rõ ràng những loại quân khác nhau với giá trị và cách di chuyển khác nhau, để mỗi người chơi phối hợp thao tác hướng tới mục tiêu bao trùm là dồn “vua” của đối phương vào thế bí.

Một số trò chơi trong số này – như Tượng kỳ (Xiangqi), Shogi, Janggi và Makruk – vẫn còn rất phổ biến trên khắp nhiều vùng của thế giới (đặc biệt là châu Á), trong khi các biến thể khác – như cờ sứ giả (courier chess) hay cờ của Tamerlane – ngày nay thường chỉ được những người chuyên nghiên cứu trò chơi chơi đến. Nhưng tất cả đều minh chứng cho mức độ đa dạng đáng kinh ngạc mà “cờ” đã sản sinh qua các thế kỷ, cung cấp bằng chứng hữu hình cho thấy các trò chơi chúng ta chơi thường phản chiếu đáng kể các giá trị xã hội của chính chúng ta.

Nguồn gốc Ấn Độ

Các sử gia đồng ý rằng cờ vua bắt nguồn ở miền bắc Ấn Độ vào đâu đó trong hoặc ngay trước thế kỷ 5 CN. Được chơi trên một bàn 8×8 không kẻ ô gọi là ashtāpada, trò chơi này hiển nhiên được tạo ra như một mô phỏng chiến tranh, với chính tên gọi chaturanga (“bốn chi”) là một thuật ngữ Phạn cổ tiêu chuẩn dùng để chỉ quân đội Ấn Độ cổ đại gồm bốn thành phần: bộ binh, voi chiến, kỵ binh và chiến xa. Bên cạnh các quân đại diện cho bốn lực lượng này, người ta thêm vào nhà vua và tể tướng, với mục tiêu của ván chơi là bắt được vua của đối phương.

Có rất ít dẫn chiếu văn học Ấn Độ sớm đề cập trực tiếp đến trò chơi này, và mốc khởi đầu thường được công nhận xuất phát từ một đoạn trong Harshachārita (Sự nghiệp của Harsha) – tiểu sử của vua Harsha Vardhana ở bắc Ấn do thi hào Sanskrit lừng danh Bānabhatta chấp bút, người đã ở triều đình nhà vua nhiều năm.

Vương quốc của Harsha nổi tiếng gần xa là chốn bao dung, thịnh vượng và cai trị tốt, triều đình của ông thu hút nhiều nghệ sĩ, văn nhân hàng đầu như Bana, cùng nhiều lữ khách ngoại quốc, trong đó có học giả Trung Hoa đời Đường Huyền Trang (thế kỷ 7). Trong lời ca ngợi nồng nhiệt về bầu không khí thái bình hiếm có của xứ Harsha, Bana vận dụng một loạt ẩn dụ sinh động, như “Chỉ có ong (shatpada) mới tranh giành sương (dues)” trước khi kết lại một cách gợi mở: “Chỉ có ashtāpada mới dạy vị trí của chaturanga…” (Murray, tr. 60).

Đây là lần đầu tiên người ta viện dẫn cờ như một sự thay thế – nếu không nói là một sự huấn luyện – cho chiến tranh thực thụ.

Ba Tư Sassanid

Từ Ấn Độ, trò chaturanga lan sang phía tây vào Đế quốc Sassanid (224–651), trở thành chatrang của người Ba Tư. Nhiều văn bản Ba Tư Trung đại dẫn rõ chatrang là một trong những kỹ năng cốt yếu mà một quý tộc Sassanid thuộc tầng lớp thượng lưu phải có trong quá trình đào luyện và giáo dục chung.

Nhưng dẫn chứng văn học liên quan đến cờ thú vị nhất của thời đó là ngụ ngôn “Về việc giải thích cờ và cờ lắc”, trong đó đại vương của các vua Sassanid, Khosrau I (trị vì 531–579), được một vị vua Ấn đến nghênh chiến theo kiểu đấu trí. Vị vua Ấn đưa ra 32 quân bằng lục bảo và hồng ngọc vô giá và bảo rằng nếu đủ thông minh và khôn ngoan, Khosrau phải tự suy ra được luật của chatrang. Nếu làm được, vua Ấn sẽ triều cống, còn nếu thất bại, Khosrau sẽ phải nộp.

Ban đầu người Ba Tư hoàn toàn lúng túng cho đến khi vị quân sư khôn ngoan nhất của nhà vua ra tay cứu nguy, tự tin tuyên bố rằng ông không chỉ suy ra được luật của trò chơi mới này mà còn sẽ phát minh thêm một trò nữa mà người Ấn sẽ không thể giải được.

Ông lập tức giải mã luật của chatrang rồi đánh bại người Ấn liền ba ván (dù sao đây cũng là chuyện Ba Tư kể). Và rồi ông trình làng trò chơi mới là cờ lắc (backgammon) – người Ba Tư gọi là “nard” theo tên Ardashir I (180–242), vị khai quốc của triều Sassanid – và người Ấn hoàn toàn bó tay.

Từ văn bản Ba Tư Trung đại then chốt này, chúng ta biết ít nhất tên gọi của các quân trong chatrang Sassanid cổ:

• Shah hay vua
• Farzin hay tể tướng (tương ứng với hậu hiện đại)
• Pil hay voi (tương ứng với tượng ngày nay)
• Asp hay ngựa
• Rukh hay chiến xa
• Piyadah, tức bộ binh

Đáng tiếc là chúng ta không biết cụ thể cách các quân đi hay luật chơi thực tế. Nhưng dù người Ba Tư cổ chơi chatrang ra sao, ngôn ngữ của họ đã in sâu vĩnh viễn vào trò chơi này, với tiếng hô Ba Tư “shah mat” – “vua vô phương” – cuối cùng biến thành “checkmate” (chiếu hết) hiện đại của chúng ta.

Thế giới Hồi giáo

Với cuộc chinh phục Đế quốc Sassanid của người Ả Rập vào giữa thế kỷ 7, cờ nhanh chóng du nhập vào thế giới Hồi giáo. Lúc này được gọi là shatranj, phần lớn các quân cờ phát triển những phiên bản Ả Rập hóa của tên Ba Tư.

Khi mức độ phổ biến của cờ tăng đều trong thời Umayyad (661–750), hình dáng các quân dần biến đổi từ các chạm khắc hình tượng riêng lẻ sang kiểu trừu tượng tiêu chuẩn hơn vào khoảng thế kỷ 8, có lẽ phản ánh nhu cầu ngày càng tăng đối với các bộ shatranj làm sẵn.

Khi nhà Umayyad nhường chỗ cho nhà Abbasid vào năm 750, cờ lại càng phổ biến hơn nữa. Văn học Ả Rập thời này đầy ắp chuyện về các kỳ thủ sớm – một số người chơi bịt mắt – nhưng phải đến thế kỷ 9 và 10 thì trò chơi mới thực sự đạt đến độ chín, với những câu chuyện nổi tiếng về các danh thủ truyền kỳ như al-Adli, ar-Razi và al-Suli – tất cả đều viết sách về cờ và được sao chép liên tục suốt nhiều thế kỷ.

Từ những bản thảo này, chúng ta biết cả cách đi của các quân lẫn các luật cơ bản. Nhưng các sách cờ sớm ấy còn làm nhiều hơn là chỉ ghi luật shatranj. Chúng tràn ngập những bài toán cờ đầy sáng tạo, gọi là mansubat, giúp người học nhiệt thành nắm bắt vô số phức hợp chiến thuật và chiến lược của shatranj.

Châu Âu trung đại

Người ta tin rộng rãi rằng cờ đã thâm nhập châu Âu tại những điểm giao cắt trực tiếp giữa thế giới Hồi giáo và Kitô giáo – chủ yếu là Ý và Tây Ban Nha – không muộn hơn đầu thế kỷ 10 (và có thể còn sớm hơn), từ đó nhanh chóng lan rộng.

Khi trò chơi vào châu Âu, hình thức các quân lại thay đổi, từ trừu tượng trở về hình tượng, đôi khi có những mẫu kết hợp sáng tạo hai phong cách. Với sự ra đời của bộ quân cờ Charlemagne ở nam Ý vào nửa sau thế kỷ 11, hình tượng quay trở lại mạnh mẽ: hậu nay đã được xác lập, nhưng chiến xa và voi kiểu cũ vẫn hiện diện rõ ràng. Khi hậu, vua và mã tiếp tục được thể hiện bằng hình tượng, voi bằng cách nào đó đã được thay bằng giám mục (bishop), còn xe (rook) tỏ ra linh hoạt hơn nữa, như cho thấy ở các “lính gác cuồng chiến” (berserker warders) trong thần thoại Bắc Âu thuộc bộ quân cờ Lewis nổi tiếng, sản xuất vào nửa sau thế kỷ 12, nhiều khả năng tại Trondheim.

Trong khi đó, bản thân trò chơi một lần nữa tăng dần về độ phổ biến. Khi Sách về các trò chơi của Alfonso X xứ Castile (trị vì 1252–1284) xuất hiện vào cuối thế kỷ 13, cờ được ưu ái đặt lên vị trí danh dự như “một trò cao quý và được trọng vọng hơn là xúc xắc hay cờ lắc”, với “cờ” trong trường hợp này đơn giản chính là shatranj; thực vậy, sách của Alfonso trích dẫn nhiều mansubat Ả Rập.

Quan trọng hơn nữa, tiềm năng ẩn dụ của cờ bắt đầu được khai thác ngày càng nhiều trong một phổ văn học trung đại rộng đến đáng kinh ngạc, từ các truyện tình hiệp như Les Échecs Amoureux, Perceval, Walewein, Huon de Bordeaux và nhiều nữa, cho đến cuốn sách luân lý chính trị nổi tiếng của Jacobus de Cessolis, Liber de moribus hominum et officiis nobilium super ludo scachorum, nơi một vị vua nóng nảy được dạy trò cờ để học cách cai trị tốt hơn những lợi ích riêng rẽ nhưng liên kết của vương quốc mình.

Từ Phục Hưng đến Khai Sáng

Vào một thời điểm nào đó ở cuối thế kỷ 15, luật chơi cờ đã trải qua một thay đổi mang tính bước ngoặt: quân tượng được phép đi đến bất kỳ ô trống nào dọc theo một đường chéo thông thoáng, còn quân hậu đột ngột trở thành quân mạnh nhất trên bàn cờ, với cách đi kết hợp cả của xe lẫn của quân tượng mới. Hình thức trò chơi mới này, được gọi là “cờ của hậu” hoặc thậm chí “cờ điên”, đã nhanh chóng lan khắp châu Âu, thay thế hoàn toàn người tiền nhiệm chậm chạp tồn tại cả ngàn năm chỉ trong vỏn vẹn một đến hai thế hệ.

Khi các nguyên lý mới của trò chơi bắt đầu được nghiên cứu nghiêm túc, các kỳ thủ tinh thông tương ứng cũng xuất hiện và lẫy lừng vì đã làm chủ chúng: những cái tên huyền thoại như Ruy Lopez, Paolo Boi, Giovanni Leonardo da Cutri và Gioachino Greco—các danh thủ quốc tế viết sách, chơi bịt mắt và làm say mê các vương hầu khắp những triều đình lớn ở châu Âu bằng những ván cờ rực rỡ.

Trong khi cờ vẫn thường gắn với tình ái, trọng tâm đã chuyển nhẹ từ việc dùng cờ trong thời trung đại như một ẩn dụ cho một xã hội trật tự tốt sang những lời tán dương và mô tả chính trò chơi, bắt đầu với bài thơ cuối thế kỷ 15 Scachs d’amor, gồm 64 khổ miêu tả cuộc tán tỉnh của Venus bởi Mars thông qua một ván cờ theo luật mới. Ngay sau đó là bài thơ Latin có ảnh hưởng Scacchia Ludus của Marco Girolamo Vida, trong đó trò chơi mới được “ban” cho một thần thoại nguồn gốc cổ điển xứng tầm, kể lại ván cờ giữa Apollo và Mercury trên đỉnh Olympus bằng thi luật lục bát kiểu Virgil. Scacchia Ludus đã truyền cảm hứng cho nhiều người bắt chước trong những năm sau đó, nổi tiếng nhất là bài thơ tiếng Anh The Game at Chess của William Jones hơn 200 năm sau, nơi Caïssa, “nữ thần cờ”, được giới thiệu.

Dĩ nhiên, việc sử dụng cờ như một ẩn dụ rộng hơn chẳng hề chấm dứt trong một sớm một chiều. Từ “vũ khúc cờ” của Rabelais trong Cinquième livre cho tới thánh Teresa thành Avila trong The Way of Perfection mô tả cách các nữ tu có thể tận dụng đức khiêm nhường để “chiếu hết vị Vua thần linh”, cho tới cảnh cờ nổi tiếng giữa Ferdinand và Miranda trong The Tempest của William Shakespeare, tới vở châm biếm chính trị A Game at Chess của Thomas Middleton—hình tượng cờ tiếp tục được dùng để diễn đạt nhiều chủ đề. Nhưng có điều gì đó đã thay đổi: khi lối chơi cờ ngày càng nâng cao được nhìn nhận là thứ có thể lĩnh hội nhờ sự học hỏi kiên trì, có chủ đích, nó dần mang dáng dấp của một nghề chuyên môn hơn là một ẩn dụ phản chiếu các mối bận tâm xã hội rộng lớn.

Khi Sách về Người Cận Thần (Book of the Courtier)—tác phẩm bán chạy—của Baldassare Castiglione xuất bản vào đầu thế kỷ 16, năng lực ở luật cờ mới được thừa nhận rõ ràng là đòi hỏi “nhiều công phu học hỏi như thể anh ta muốn học một khoa học cao quý nào đó hoặc làm một việc gì quan trọng khác”, đưa một nhân vật đi tới kết luận rằng, đối với cờ, “trung bình đáng khen hơn xuất sắc”—một cảm nhận được Michel de Montaigne nhắc lại cay nghiệt khoảng 50 năm sau, khi ông đả kích gay gắt quãng thời gian phí phạm cần có để đạt tay nghề ở một trò trẻ con như vậy, dường như phảng phất nỗi thất vọng cá nhân (tr. 108).

Vào bước ngoặt thế kỷ 18, tính tinh xảo tính toán được công nhận rộng rãi của cờ đã khiến nó đặc biệt cộng hưởng với buổi bình minh của Thời Khai Sáng. Sau những khai sáng mang tính cách mạng của Newton, nhiều người tin rằng mọi vấn đề của chúng ta cũng có thể được xử lý bằng sự kết hợp điềm tĩnh giữa lý trí và tri thức.

Quan điểm đó được hiện thân sống động trong đại dự án Bách khoa toàn thư của Denis Diderot (1713–1784) và Jean-Baptiste le Rond d’Alembert (1717–1783), nhằm thiết lập một đường chuẩn cho toàn bộ tri thức nhân loại trong một công trình duy nhất, hầu tạo điều kiện thích hợp cho một nền văn minh khoa học dựa trên lý tính, có thể đưa chúng ta ra khỏi bóng tối của mê tín và sợ hãi bước vào miền ánh sáng. Tuy nhiên, những người khác, tiêu biểu là Jean-Jacques Rousseau (1712–1778), nổi tiếng phản đối, cho rằng bằng cách tự trói mình một cách vô ích vào các thiết chế gọi là văn minh, chúng ta đã trở nên phi tự nhiên, bất hạnh và xấu xa.

Và điều đặc biệt thú vị với câu chuyện của chúng ta là, bằng cách nào đó, cả hai lập trường này—một bên hoàn toàn phù hợp với tính nghiêm cẩn hình thức của khoa học và công nghệ, bên kia là khẳng định lãng mạn về năng lực sáng tạo của cảm xúc và dục vọng con người—đã gắn bó với cờ ngay từ đầu. Rousseau là một kỳ thủ tận tâm, và cả ông lẫn Diderot đều là khách quen của Café de la Régence ở Paris, trung tâm của thế giới cờ và là “nhà” của thiên tài Philidor, kỳ thủ thống trị thế giới, được nêu đích danh trong đối thoại triết học rộng mở Rameau’s Nephew của Diderot, vốn đặt bối cảnh ngay tại quán cà phê ấy.

Trong khi đó, những bài toán liên quan đến cờ như “Hành trình của mã” (The Knight’s Tour) bắt đầu được các nhà toán học chuyên nghiệp suy tư: tìm một cách để một quân mã đi đến trực tiếp cả 64 ô trên bàn cờ mà không lặp lại. Bài toán đã được đề cập rõ ràng trong các bản thảo cờ Ả Rập cổ cũng như một số chuyên luận toán học Ấn Độ, trước khi được “tái phát hiện” vào thế kỷ 18 bởi các nhà toán học Pháp—phần lớn không hay biết những công trình trước đó. Sau cùng, nhà toán học Thụy Sĩ lừng danh Leonhard Euler (1707–1783) đã nghiên cứu nghiêm ngặt vấn đề này và trình bày trước Viện Hàn lâm Khoa học Berlin năm 1759.

Thế kỷ 19

Có lẽ điềm báo vĩ đại nhất về ảnh hưởng khoa học tương lai của cờ lại đến từ một thứ thực ra chẳng phải khoa học gì cả: “Thổ Nhĩ Kỳ Cơ Khí” (Mechanical Turk)—một tự động cơ chơi cờ do Wolfgang von Kempelen (1734–1804) thiết kế—thực chất chứa một kỳ thủ con người bậc cao ẩn bên trong. “Người Thổ” đã lưu diễn khắp các triều đình châu Âu suốt nhiều thập kỷ, đấu với nhiều nhân vật nổi tiếng thế giới, đánh bại cả Benjamin Franklin (1706–1790) lẫn Napoleon Bonaparte (1769–1821).

Năm 1820, “máy tự động” này đánh bại Charles Babbage lúc 28 tuổi—nhà bác học Anh thường được xem là “cha đẻ của khoa học máy tính”. Babbage từ lâu say mê các cơ cấu tự động, và tuy tin chắc “Người Thổ” do con người điều khiển, trải nghiệm ấy càng khơi dậy mối quan tâm đang lớn dần của ông trong việc phát triển các thiết bị tính toán cơ học dựa trên Máy Phân tích (Analytical Engine) đột phá của mình.

Trong lúc đó, kỹ nghệ của các kỳ thủ giỏi nhất thế giới tiếp tục tiến bộ. Thập niên 1850, Paul Morphy—một tài năng còn vượt Philidor—bất ngờ xuất hiện từ Hoa Kỳ. Morphy, người gần như đánh bại tất cả đối thủ, làm say đắm mọi người bằng lối chơi thanh nhã tuyệt đẹp, được xem là đỉnh cao của phong cách “Lãng mạn” trong cờ. Morphy được kế tiếp bởi người Bohemia William Steinitz, người được công nhận là “vô địch cờ vua thế giới” đầu tiên 15 năm sau khi Lewis Carroll (1832–1898)—một nhà toán học Oxford—xuất bản Through the Looking-Glass, and What Alice Found There, một kiệt tác văn chương lấy cảm hứng từ cờ.

Kỷ nguyên hiện đại

Xuyên suốt thế kỷ 20 và cả về sau, vai trò của cờ như một “ruồi giấm khoa học” (scientific drosophila) thực sự bùng nổ trong nhiều lĩnh vực—từ tâm lý học tới lý thuyết trò chơi đến ngôn ngữ học—dẫn dắt bởi những tên tuổi lớn nhất trong lĩnh vực của họ (Alfred Binet, Ernst Zermelo, Ferdinand de Saussure).

Ở đỉnh cao đấu trường quốc tế, Emanuel Lasker (1868–1941) phế truất Wilhelm Steinitz (1836–1900) khỏi ngôi vô địch thế giới năm 1894 và giữ bất bại suốt 27 năm đáng kinh ngạc, tới 1921, trước khi cuối cùng bị lật đổ bởi danh thủ Cuba cuốn hút José Raúl Capablanca (1888–1942). Khi các kỳ thủ hàng đầu nhận được ngày càng nhiều sự chú ý, những câu chuyện về “nghiện cờ” bắt đầu lan rộng, tiêu biểu là nghệ sĩ Pháp Marcel Duchamp (1887–1968), người từng công khai tuyên bố sẽ bỏ nghệ thuật để theo cờ.

Sự kết hợp độc nhất giữa cạnh tranh khốc liệt và phân tích nghiêm ngặt của cờ từ lâu đã có sức khơi gợi hành vi ám ảnh nơi người hâm mộ; nay khi cờ được xem là một môn thể thao tâm lý dành cho những trí tuệ sáng nhất, ngày càng nhiều người rơi vào “bùa phép” của nó, đặc biệt ở những nơi như Liên Xô mới thành lập, nơi trò chơi mà chính Vladimir Lenin (1870–1924) say mê được cổ vũ mạnh mẽ, như được khắc họa trong phim ngắn Chess Fever (1925). Các nhà văn tương ứng ngày càng quay sang cờ như một phương tiện lý tưởng để bàn về các chủ đề liên quan đến thiên tài, điên loạn và năng lực ám ảnh của con người, với những tác phẩm của Vladimir Nabokov (The Luzhin Defense), Stefan Zweig (Chess Story) và Samuel Beckett (Murphy).

Ở cấp độ chuyên nghiệp, cạnh tranh ngày càng khốc liệt. Capablanca được kế tiếp bởi Alexander Alekhine (1892–1946)—người Nga sinh tại Pháp sau di cư—giữ ngôi vô địch từ 1927 đến 1935 và từ 1937 đến 1946, chỉ bị gián đoạn bởi thất bại bất ngờ trước Max Euwe (1901–1981) năm 1935. Sau khi Alekhine qua đời năm 1946, các kỳ thủ Liên Xô (Mikhail Botvinnik, Vasily Smyslov, Mikhail Tal, Tigran Petrosian, Boris Spassky) nắm chặt ngôi vị cho tới khi người Mỹ Bobby Fischer (1943–2008) nổi tiếng đánh bại Spassky ở trận chung kết thế giới 1972, được quảng bá rầm rộ, qua đó đưa cờ vững vàng trở thành một môn thể thao trong ý thức công chúng.

Trong khi đó, các nhà tâm lý học và khoa học máy tính như Alan Turing, Claude Shannon và Herbert Simon đã tích cực sử dụng ý niệm “máy tính chơi cờ cấp cao” làm chuẩn mực chính cho trí tuệ nhân tạo suốt hàng thập kỷ—với đột phá vang dội năm 1997 khi “Deep Blue” của IBM thắng một trận đấu được truyền thông rộng rãi trước Garry Kasparov (1963–), đương kim vô địch thế giới lúc bấy giờ. Chỉ trong vòng mười năm sau sự kiện ấy, máy cờ (gọi là “động cơ cờ”) được nhìn nhận rộng rãi là nhất quán ở trình độ không người giỏi nhất nào đánh bại nổi, và nay được tất cả người chơi nghiêm túc dùng thường xuyên như công cụ phân tích và huấn luyện.

Magnus Carlsen, người đang xếp hạng số 1 thế giới và được xem là một trong những kỳ thủ hay nhất mọi thời, đã dành trọn sự nghiệp trong kỷ nguyên mà không người nào có thể đánh bại động cơ cờ mạnh nhất. Nhưng sự thống trị của các động cơ cờ hầu như không làm suy giảm sức phổ biến toàn cầu của trò chơi lẫy lừng này—thứ đã thích nghi một cách dứt khoát với thời đại Internet. Ngày nay, số người chơi trực tuyến vượt xa chơi trực tiếp trên bàn, và các trang web thường xuyên đón hàng trăm nghìn, nếu không muốn nói là hàng triệu, người chơi cờ mỗi ngày.