Với người Hy Lạp và La Mã cổ đại, chúng ta có vô số tài liệu bằng văn bản thuộc nhiều loại khác nhau nhắc đến các vị thần của họ. Nhờ vậy, chúng ta có được một cái nhìn khá toàn diện về hệ thống thần linh Hy – La. Ngược lại, các vị thần của người Celt cổ đại lại mờ ảo và bí ẩn. Đúng là người Hy Lạp và La Mã có viết về họ, và chính người Celt cũng để lại một số văn khắc. Tuy nhiên, lượng kiến thức hiện có về các vị thần Celt vẫn còn rời rạc và hạn chế. Dựa trên những gì ít ỏi ấy, ta thực sự biết gì về họ?
Nguồn tư liệu sớm về thần linh Celt
Một trong những nguồn tư liệu sớm có giá trị nhất về các vị thần Celt là tác phẩm De Bello Gallico của Julius Caesar, viết vào thế kỷ I TCN. Trong đó, ông mô tả:
“Trong số các vị thần, họ tôn thờ nhất là Mercury. Có rất nhiều hình tượng về ông; họ cho rằng ông là người sáng tạo ra mọi nghệ thuật, là vị thần dẫn đường cho mọi chuyến đi, và có ảnh hưởng lớn nhất đối với việc buôn bán, kiếm tiền.”
Theo Caesar, vị thần tối cao của người Celt vùng Gaul chính là Mercury. Dĩ nhiên, khó có khả năng người Celt thờ một vị thần mang tên này. Đây là trường hợp đồng nhất hóa tôn giáo: người La Mã thường gán cho các thần ngoại lai tên gọi và đặc tính của thần linh La Mã để dễ hiểu. Trong trường hợp này, “Mercury” có lẽ chính là vị thần Lugus trong thần thoại Celt.
Ngoài Mercury, Caesar còn liệt kê thêm Apollo, Mars, Jupiter và Minerva. Ông mô tả họ gần giống với các chức năng quen thuộc: Apollo chữa bệnh, Minerva dạy nghề thủ công, Jupiter cai quản bầu trời, Mars nắm quyền chiến tranh. Giới học giả hiện đại thường đồng nhất Apollo với Belenos, Mars với Teutates, Minerva với Brigantia, và Jupiter với Taranis.
Apollo trong những ghi chép còn sớm hơn
Cùng thế kỷ với Caesar, sử gia Diodorus Siculus dẫn lại một ghi chép của Hecataeus xứ Abdera (thế kỷ IV TCN). Hecataeus kể rằng ngoài vùng đất của người Celt có một hòn đảo lớn ngang bằng Sicilia — nhiều khả năng chính là đảo Anh. Ở đó, Apollo được tôn thờ như vị thần tối cao của một thành phố lớn.
Điều này khá khớp với ghi chép của Caesar, ngoại trừ việc Caesar coi Mercury (Lugus) mới là vị thần số một. Có hai cách lý giải: (1) người Celt ở đảo Anh thờ thần khác với người Celt lục địa, hoặc (2) qua nhiều thế kỷ, vị trí chủ chốt của Apollo (Belenos) dần bị Mercury (Lugus) thay thế. Dù thế nào, rõ ràng Apollo/Belenos đã giữ vai trò vô cùng quan trọng trong tôn giáo Celt thời kỳ đầu, đặc biệt ở Anh.
Các vị thần mang tính phổ quát
Nhiều văn khắc Celt chỉ nhắc đến thần ở một địa điểm đơn lẻ, khiến một số học giả từng cho rằng mỗi bộ tộc có những vị thần riêng, không tồn tại “hệ thần linh chung”. Nhưng điều này không hoàn toàn đúng. Thực tế, có những vị thần được thờ phụng khắp thế giới Celt.
Lugus là ví dụ rõ rệt: tên ông xuất hiện trong nhiều văn khắc ở Iberia và Gaul, còn dấu vết trong địa danh vẫn còn thấy ở thành phố Lyon (tên cổ: Lugudunum). Ở Anh và Ireland, các truyền thuyết Trung Cổ dường như còn lưu giữ bóng dáng của Lugus.
Brigantia là một trường hợp khác. Bà được gắn với Minerva trong ghi chép của Caesar, và tên bà hiện diện từ Anh, Áo cho đến Pháp và Bồ Đào Nha. Điều này cho thấy Brigantia, giống như Lugus, là một nữ thần mang tính phổ quát.
Bí ẩn về Cernunnos
Trong số các vị thần Celt, Cernunnos có lẽ là cái tên nổi tiếng nhất ngày nay, nhờ hình tượng trên chiếc vạc Gundestrup. Thế nhưng, tên “Cernunnos” thực ra chỉ được ghi nhận một lần duy nhất trên Cột Người Chèo Thuyền ở Paris (thế kỷ I CN). Một số học giả cho rằng đây chỉ là biệt danh địa phương. Tuy vậy, khi không có tên gọi khác thay thế, “Cernunnos” vẫn được dùng phổ biến.
Caesar từng viết rằng người Celt coi mình là hậu duệ của Dis Pater — vị thần La Mã cai quản âm phủ. Nhiều nhà nghiên cứu đồng nhất Dis Pater với Cernunnos, bởi ông vừa gắn với cõi chết, vừa được thờ phụng rộng rãi. Hình tượng Cernunnos không chỉ thấy ở Pháp, mà còn ở Ý và tận Đan Mạch.
Chúng ta thực sự biết gì?
Tóm lại, dù hiểu biết của chúng ta về thần linh Celt còn hạn chế, một số nét chính có thể rút ra:
- Vị thần tối cao mà Caesar gọi là “Mercury” thực chất nhiều khả năng là Lugus.
- Các vị thần quan trọng khác gồm Belenos (Apollo), Teutates, Brigantia (Minerva) và Taranis (Jupiter).
- Dù có quan điểm cho rằng mỗi bộ tộc chỉ có thần riêng lẻ, bằng chứng cho thấy tồn tại những vị thần chung được tôn thờ khắp thế giới Celt, nổi bật là Lugus và Brigantia.
- Đặc biệt, Belenos dưới hình thức Apollo từng giữ vị trí tối cao trong tôn giáo Celt thời kỳ sớm, ít nhất ở đảo Anh vào khoảng năm 300 TCN.
Đặc biệt, Belenos (dưới hình tượng Apollo) từng giữ vai trò thần tối cao trong những thế kỷ sớm, nhất là ở Britain, trước khi Lugus trở thành vị thần chủ chốt theo ghi chép của Caesar.
👉 Những khoảng trống trong thần thoại Celt vẫn còn nhiều bí ẩn. Nhưng chính sự mờ ảo ấy lại khiến thần thoại Celt trở nên hấp dẫn, khác biệt với Hy Lạp và La Mã – hai nền văn minh để lại quá nhiều sách vở.
