Việc Đức Giáo hoàng Phanxicô chọn tên gọi chính thức của ngài vào năm 2013 từng khiến không ít người xôn xao. Không chỉ vì ngài là vị giáo hoàng đầu tiên lấy tên ấy. Trở lại năm 1210, Giáo hoàng Innocentiô III (1198–1216) – một bậc thầy chính trị khôn ngoan – đã quyết định nâng đỡ thay vì đàn áp Dòng hành khất non trẻ vừa được thánh Phanxicô Assisi thành lập. Tám thế kỷ sau, tinh thần khổ hạnh triệt để theo vita apostolica (đời sống tông đồ) của thánh nhân vẫn còn gây nhiều trăn trở.
Bản thân tôi, khi đứng trước chiếc áo dòng thô sơ của ngài tại triển lãm Dòng Phanxicô ở National Gallery gần đây, không thể không ngẫm nghĩ trong sự kính sợ.
Leo XIV và lời giải thích về tên gọi
Người kế vị Đức Phanxicô thì chọn một cái tên mang tính truyền thống hơn: Leo XIV. Trong một video ngắn, ngài giải thích: “Có nhiều lý do, nhưng trước hết là bởi Giáo hoàng Leo XIII, trong thông điệp lịch sử Rerum Novarum, đã đề cập tới vấn đề xã hội trong bối cảnh cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ nhất.”
Thông điệp ấy, ban hành năm 1891, đã đưa ra phân tích sâu sắc về những thách thức của chủ nghĩa tư bản công nghiệp, đặc biệt liên quan đến người lao động. Leo XIII (1878–1903), dựa nhiều trên tư tưởng Thánh Tôma Aquinô, đã phát triển một lập luận xã hội – thần học mang tính hệ thống và sắc bén.
Theo Leo XIV, hôm nay nhân loại đang trải qua một cuộc chuyển đổi kinh tế có tầm vóc tương tự, với trung tâm là công nghệ – đặc biệt là trí tuệ nhân tạo (AI). Điều này đặt ra thách thức to lớn đối với phẩm giá con người, và Giáo hội phải có tiếng nói.
Những Giáo hoàng Leo khác trong lịch sử
Dù Leo XIV nêu Leo XIII là lý do chính, ngài cũng úp mở rằng còn những động lực khác. Vậy trong số 12 vị tiền nhiệm mang tên Leo, ai là nguồn cảm hứng cho ngài?
Khó có thể là Leo XII (1823–1829), người từng cấm người Do Thái sở hữu đất đai trong Lãnh địa Giáo hoàng, hay Leo X (1513–1521), vị giáo hoàng bị tai tiếng vì bán phép xá tội để gây quỹ xây dựng Thánh đường Phêrô, khiến Martin Luther phẫn nộ.
Có lẽ Leo XIV nghĩ đến ba vị Leo xa xưa hơn:
- Leo IX (1049–1054): từ chối cuộc bầu cử do Hoàng đế Henry III áp đặt tại Worms, ông mặc áo hành hương đi tới Rôma để được bầu hợp lệ. Cùng đi một đoạn là Hildebrand, sau này trở thành Giáo hoàng Gregoriô VII. Leo IX khởi xướng chương trình cải cách triệt để: chống nạn linh mục kết hôn và mua bán chức vụ. Ông triệu tập các công đồng quy mô toàn châu Âu và ban hành sắc lệnh có hiệu lực phổ quát – một bước ngoặt lớn trong việc tập trung quyền lực Giáo hoàng.
- Leo III (795–816): trong ngày lễ Giáng Sinh năm 800 tại Vương cung Thánh đường Phêrô, ông đã đội vương miện cho Charlemagne, vua người Frank, trở thành Hoàng đế La Mã. Dù lúc đó đang được Charlemagne bảo vệ, hành động này mở ra tiền lệ rằng Giáo hoàng có quyền phong (và về sau là phế) Hoàng đế La Mã. Bức tranh ghép đá tại cung điện Lateran, nơi Phêrô trao chìa khóa cho Giáo hoàng và cờ cho Charlemagne, cho thấy Leo III đã nhận thức được ý nghĩa lịch sử của sự kiện. Từ đây, mô hình “quân chủ giáo hoàng” hình thành và tồn tại suốt thời Trung cổ.
- Leo I (440–461): vốn là một luật gia Rôma, ông là người đầu tiên xác định rõ ràng bằng lý luận pháp lý vai trò Giáo hoàng như là Đại diện của Thánh Phêrô. Mỗi giáo hoàng được coi là trực tiếp kế thừa quyền “cầm buộc và tháo cởi” mà Đức Kitô đã trao cho Phêrô. Vì vậy, Leo I thường nhân danh chính Phêrô mà nói. Trong thời trị vì, ông từng thuyết phục Attila “Hung Nô” rút quân, cứu Rôma năm 452. Tác phẩm nổi tiếng của ông, Tome gửi Thượng phụ Flavianô ở Constantinople, đã định hình giáo lý về mầu nhiệm Nhập Thể.
Ba vị Leo này, mỗi người một cách, đã thể hiện bước phát triển quan trọng trong việc vận dụng quyền lực Giáo hoàng để thay đổi thế giới: Leo I xác định quyền bính; Leo III đặt nền tảng cho quyền tối thượng của Giáo hoàng; Leo IX đưa tiến trình tập trung quyền lực lên một tầm cao mới.
Leo XIV và tầm nhìn dài hạn
Trong khi Leo XIII được coi là giáo hoàng đầu tiên sau 1600 năm không còn lãnh thổ cai trị, Tòa Thánh hiện đại lại nhìn nhận đó như một ơn lành quan phòng, giải thoát Giáo hội khỏi gánh nặng trần tục. Điều này khiến việc Leo XIV chọn tên mình càng mang nhiều lớp ý nghĩa.
Leo I và Leo IX gợi nhớ tới sứ mạng cốt lõi: duy trì tính duy nhất của chức vụ Giáo hoàng, dẫn dắt và thanh luyện Kitô giáo, và – như Leo I – có can đảm đối diện với quyền lực thế tục, dù không phải để chiếm đoạt nó.
Leo XIV đã gặp Phó Tổng thống Mỹ Vance và điện đàm với Tổng thống Putin. Những vấn đề chính trị và ngoại giao này có lẽ quan trọng không kém thách thức từ AI. Bởi nếu không có nền tảng vững chắc của quyền bính tông truyền, ngài khó có thể đối diện với thời cuộc.
Ngài là người gánh vác thể chế lâu đời nhất thế giới. Và để chu toàn, Giáo hoàng Lêô XIV phải nhìn xa, vượt qua thời đại của chính mình.
