Người qua đường dừng lại nhìn một tác phẩm điêu khắc hiện đại trong cửa sổ quán Wimpy Bar ở London, khoảng năm 1961. Ảnh: John ‘Hoppy’ Hopkins. © Estate of John Hopkins.
Khi chiếc burger lần đầu tiên xuất hiện trên bàn ăn của quán Wimpy Bar vào năm 1954, nó đã mở ra một kỷ nguyên mới: hiện đại, kết nối toàn cầu, và tiện lợi cho nước Anh đang hồi phục sau thời kỳ thắt lưng buộc bụng hậu Thế chiến II. Nhưng sau đó, chính nó lại trở thành tâm điểm trong một cuộc chiến văn hóa chống lại những giá trị ấy.
“McDonald’s đang đến”, tờ Reading Post tuyên bố vào tháng 3 năm 1983, khi đối thủ lớn của Wimpy bắt đầu chiếm lĩnh các con phố thương mại Anh. “Có vẻ như một trận chiến burger sắp nổ ra.”
Wimpy – Người tiên phong của fast food Anh
Là chuỗi cửa hàng fast food hiện đại đầu tiên tại Anh, Wimpy ra đời nhờ các ông chủ gốc Do Thái–Đức của công ty J. Lyons and Company, những người đã mua lại quyền kinh doanh từ một doanh nhân Mỹ. Năm 1954, cửa hàng Wimpy đầu tiên mở tại Westminster. Ở đó, cũng như tại các chi nhánh khác sau này, hình ảnh quen thuộc là những cô phục vụ mặc đồng phục đỏ–trắng, mang burger ra trên đĩa sứ, kèm dao nĩa kim loại và khăn ăn – tất cả đều giữ dáng dấp phục vụ kiểu Anh.
Thực đơn đầu thập niên 1970 rất đơn giản, chỉ có ba món chính:
- Shanty – phi lê cá,
- Bender – xúc xích cuộn kiểu frankfurter,
- Wimpy – burger bò “nguyên chất”, có thể thêm trứng chiên, phô mai hoặc salad.
Ngoài ra còn có bánh táo và kem ly. Cách phục vụ này đã giúp người Anh dần quen với phong cách ăn uống kiểu Mỹ – thoải mái, không câu nệ – nhưng trong khung cảnh vẫn mang hơi thở bản địa. Chính vì thế, theo David Walker, một chuyên gia thu mua thịt cho McDonald’s UK, Wimpy là “sự thỏa hiệp kiểu Anh trong cuộc cách mạng burger vĩ đại.”
Sự bùng nổ thập niên 1950–60
Các nhà sử học như Elizabeth Buettner và Panikos Panayi gọi những năm 1950 là thời kỳ “đa văn hóa hóa” ẩm thực Anh. Người nhập cư mở tiệm ăn Ấn Độ, Trung Quốc, và giới thiệu những hương vị mới. Trong bức tranh đó, burger bò nổi lên như một hiện tượng.
Ngày 7/6/1958, South Yorkshire Times viết về buổi khai trương rầm rộ của Wimpy Bar tại Mexborough: “Đám đông thanh thiếu niên và người lớn tụ tập ở góc phố West Street và Swinton Road từ sáng sớm… nhiều người phải chờ hơn một giờ để được vào bên trong.” Buổi lễ còn có ban nhạc Mỹ nổi tiếng Hilltoppers biểu diễn.
Những năm 1960–70, Wimpy chủ yếu phục vụ công nhân, nhóm bạn bè và khách nam giới, trở thành nơi vừa ăn vừa giao lưu. Đến năm 1971, chuỗi đã đạt con số 500 cửa hàng, được coi như một “sáng tạo Anh quốc”.
Nhưng đến cuối thập niên 1970, khi báo chí đưa tin giá bánh ngọt, trà và kem tăng tới 65%, sự hấp dẫn của Wimpy phai nhạt. Một nhà báo khi ấy còn châm biếm: burger Wimpy chỉ là “phiên bản nhạt nhẽo của chiếc burger Mỹ vĩ đại”. Và rồi năm 1974, McDonald’s đặt chân tới London.
McDonald’s – Kẻ xâm lăng từ Mỹ
Sự xuất hiện của McDonald’s ngay lập tức khơi dậy một làn sóng tranh luận. Báo chí địa phương ví von McDonald’s như “kẻ xâm lược toàn cầu” trên “chiến trường phố thương mại”. Nỗi lo lan rộng: rằng chủ nghĩa tập đoàn Mỹ và hình thức phục vụ tại quầy sẽ đe dọa tập quán ẩm thực truyền thống – từ quán rượu đến món fish & chips.
Trớ trêu thay, rất ít tờ báo nhắc rằng Wimpy cũng có nguồn gốc Mỹ. Ngược lại, họ khẳng định burger của Wimpy là hậu duệ của món “Roast Beef of Old England” – biểu tượng quốc hồn quốc túy.
McDonald’s thách thức nhiều chuẩn mực: khách không cần đặt bàn, đồ ăn được gói trong giấy bạc tiện lợi, tốc độ phục vụ nhanh chóng. Điều gây khó chịu hơn cả: McDonald’s nhập nguyên liệu từ khắp nơi trên thế giới – phô mai cheddar từ Đức, bột sữa lắc từ Hà Lan, nước sốt và dưa muối từ New York, hành tây từ California. Báo Burton Daily Mail mỉa mai: “Có vẻ như hành tây của ta không đủ chuẩn.”
Một khách của Wimpy thẳng thắn trên Sunday Mirror: “Hành tây Anh mới là ngon nhất.” Khi McDonald’s thử đổi từ giống khoai tây Anh Pentland Dell sang Russet Burbank của Mỹ, giới chuyên môn kêu trời. Michael Shaw, nhà nông học, cảnh báo: “McDonald’s quá mạnh trong ngành fast food, đến mức họ đang giết chết món khoai chiên Anh quốc.”
Sự thắng thế của McDonald’s
Thế nhưng, phần đông người tiêu dùng lại không quan tâm. McDonald’s đem đến một không gian ăn uống mới: sạch sẽ, thân thiện với gia đình, phù hợp với các trung tâm thương mại.
Đến năm 1981, chỉ riêng khu London đã có 50 cửa hàng McDonald’s, với chiến dịch quảng cáo rầm rộ trên truyền hình nhắm tới gia đình đô thị. Sở hữu thực đơn đa dạng hơn, hương vị mới mẻ và ngân sách đầu tư khổng lồ, McDonald’s nhanh chóng vượt xa Wimpy chỉ trong một thập kỷ.
Từ burger đến bản sắc ẩm thực Anh
Trong suốt 70 năm, chiếc burger đã dẫn đầu xu hướng tiện lợi và fast food, trở thành một phần không thể thiếu của nền kinh tế ẩm thực Anh. Cả Wimpy và McDonald’s đều phải thích nghi: Wimpy tung ra burger chay “spicy beanburger” năm 1984, McDonald’s thử nghiệm “vegetable McNuggets” năm 1994 và đến năm 1998 đã bán burger chay tại nhiều nơi.
Song hành cùng đó là những tiếng nói phản đối. Năm 1980s, chiến dịch “Burger Off!” quy tụ hơn 5.000 cư dân phản đối việc mở McDonald’s ở Hampstead Heath.
Đặc biệt, vụ kiện “McLibel” (1995–2005) trở thành phiên tòa dân sự dài nhất trong lịch sử Anh. McDonald’s kiện các nhà hoạt động phát tờ rơi chống lại hãng (liên quan tới Greenpeace). Phiên tòa này không chỉ phơi bày cuộc chiến truyền thông, mà còn làm nổi bật cuộc xung đột văn hóa sâu sắc về bản sắc ẩm thực Anh trong thời toàn cầu hóa.
Như một chủ quán ăn ở Hartlepool thẳng thắn trên Hartlepool Northern Daily Mail năm 2001: những “vấn đề xã hội” mà McDonald’s mang tới có thể sẽ là “một phần trong sự suy tàn” của thị trấn.
👉 Đây không chỉ là câu chuyện về burger, mà còn là câu chuyện về bản sắc, niềm tự hào, và nỗi lo mất gốc trong một nước Anh đang hòa nhập với thế giới.
