Kim Trướng Hãn quốc là phần lãnh thổ châu Âu của Đế quốc Mông Cổ (1206-1368). Được Bạt Đô Hãn thành lập chính thức vào năm 1227, vùng đất này về sau bao trùm một phần Trung Á, phần lớn nước Nga và nhiều khu vực Đông Âu khác. Sau khi cải sang Hồi giáo, Kim Trướng Hãn quốc hòa trộn các yếu tố văn hóa châu Âu, châu Á và Trung Đông, đồng thời cai trị nước Nga hơn hai thế kỷ.
Ở thời cực thịnh, các cuộc tập kích của quân Mông Cổ từ đây trải rộng từ vùng Kavkaz tới Hungary và Constantinople, gieo rắc nỗi kinh hoàng khắp thế giới khi ấy về những kỵ binh Mông Cổ khét tiếng, hay như người châu Âu gọi họ – người Tartar.
Họ đến từ phương Đông
Quyền củng cố các vùng chinh phục quanh dãy Ural và xa hơn, lập nên Kim Trướng Hãn quốc, thuộc về con trai Truật Xích là Bạt Đô Hãn.
Dưới quyền Thành Cát Tư Hãn (trị vì 1206-1227), Đế quốc Mông Cổ đã khởi tạo cỗ máy quân sự mạnh nhất thời trung đại. Khi ông qua đời, đế quốc trải rộng từ Triều Tiên đến biển Caspi; con cháu ông tiếp tục mở rộng, đưa Mông Cổ thành đế quốc trên bộ liền kề lớn nhất lịch sử.
Theo truyền thống Mông Cổ, Thành Cát Tư Hãn chia đế quốc cho bốn con trai. Con trưởng Truật Xích nhận phần đất xa Mông Cổ nhất – vùng quanh dãy Ural và xa hơn nữa. Sau khi Truật Xích mất, con ông là Bạt Đô Hãn (trị vì 1227-1255) đã củng cố và mở rộng các lãnh thổ này, hình thành nên Kim Trướng Hãn quốc.
Oa Khát Đi Hãn (trị vì 1229-1241), chú của Bạt Đô, ra lệnh mở cuộc viễn chinh lớn vượt dãy Ural tiến vào châu Âu. Năm 1236, quân Mông Cổ tiến xuống thung lũng sông Volga. Không thế lực nào chống nổi: người Volga Bulgar thất thủ năm 1237, tiếp đó là các thành phố Nga lớn như Vladimir-Suzdal, Kiev và Halych lần lượt bị chiếm từ 1238 đến 1240. Chỉ Novgorod ở xa phía bắc thoát khỏi.
Với Nga bị khuất phục, quân Mông Cổ tiến sang phương tây. Cuộc tấn công ba mũi do Bạt Đô và danh tướng Tốc Bất Đài chỉ huy đã đánh tan quân Ba Lan và Hiệp sĩ Teuton tại Legnica năm 1241, rồi tiêu diệt quân Hungary tại Mohi (hay trận sông Sajo) cùng năm. Cả châu Âu như phơi mình trước vó ngựa Mông Cổ tưởng chừng bất khả chiến bại, nhưng cái chết của Oa Khát Đi ở Mông Cổ buộc quân rút lui, giúp châu Âu thở phào. Những cuộc tập kích này khiến người châu Âu gọi họ là “Tartar”, vừa lấy từ tên một bộ tộc Mông Cổ, vừa ám chỉ “Tartarus” – địa ngục trong thần thoại.
Quân Mông Cổ không bao giờ tiến xa tới tận Adriatic nữa, nhưng Kim Trướng Hãn quốc vẫn là thế lực lớn ở châu Âu suốt hai thế kỷ sau. Sau khi Quý Do Hãn chết năm 1248, Bạt Đô đóng vai trò “người dựng vua”, củng cố quyền cai trị của gia tộc mình đối với phần lãnh thổ này. Ông lập kinh đô tại Sarai bên sông Volga, áp đặt chế độ triều cống từ các tiểu vương Nga – trở thành đặc trưng của Kim Trướng Hãn quốc. Một giả thuyết cho rằng tên gọi “Kim Trướng” xuất phát từ chiếc lều vàng lộng lẫy của Bạt Đô; giả thuyết khác gắn màu vàng với gia tộc của Thành Cát Tư Hãn (gia tộc “vàng”), hoặc với màu tượng trưng cho trung tâm trong hệ thống phương hướng của người Mông Cổ.
Hướng về phương Nam
Em trai Bạt Đô là Berke (trị vì 1257-1266) tiếp nối đường lối mạnh mẽ của anh. Ông dẫn quân đánh Ba Lan, Litva và Phổ, củng cố nỗi sợ Mông Cổ ở châu Âu. Tuy nhiên, sự kiện quan trọng nhất thời ông là việc cải sang Hồi giáo.
Việc Berke theo Hồi giáo khiến ông đối nghịch với Húc Liệt Ngột Hãn (trị vì 1256-1265) – thủ lĩnh nhà Ilkhan, lực lượng đã chinh phục Iran và Iraq, trở thành một trong bốn thế lực chính của Đế quốc Mông Cổ. Húc Liệt Ngột đã cướp phá Baghdad năm 1258 và giết vị caliph cuối cùng của nhà Abbas bằng cách cuốn trong thảm rồi cho giẫm chết. Kim Trướng Hãn quốc và Ilkhan có chung biên giới ở vùng Kavkaz – điểm nóng xung đột. Năm 1262, chiến tranh nổ ra giữa hai “bộ phận” danh nghĩa của đế quốc. Berke liên minh với Baybars (trị vì 1260-1277), quốc vương Mamluk ở Ai Cập. Cuộc xâm lược của Ilkhan vào lãnh thổ Kim Trướng thất bại khi tướng Nogai bất ngờ phản công tại sông Terek năm 1262. Cùng lúc đó, ở Mông Cổ nổ ra nội chiến giành ngôi Đại Hãn.
Dù trên danh nghĩa vẫn thống nhất, đế quốc Mông Cổ thực chất đã tan vỡ. Trong các thập kỷ sau, nhà Chagatai chiếm phần còn lại của Transoxiana từ tay Kim Trướng; Berke chết khi đang hành quân chống Ilkhan. Cuối thế kỷ 13, Kim Trướng tham gia xung đột giữa Hốt Tất Liệt (trị vì 1260-1294) và thủ lĩnh Oa Khát Đi là Hải Đô, đứng về phía Hải Đô. Mâu thuẫn với Ilkhan cũng tiếp diễn.
Ảnh hưởng ở Balkan và thương mại
Kim Trướng Hãn quốc can dự vào Balkan khi một cựu quốc vương Seljuk bị đế quốc Byzantine giam giữ. Năm 1271, Nogai cùng chư hầu Bulgaria xâm lược Byzantine, buộc hoàng đế Michael VIII Palaiologos (trị vì 1259-1281) gả một công chúa cho ông. Hãn Mông Kê-Temur (trị vì 1266-1280) mở cửa giao thương, cho phép Genoa và Venice lập thương điếm ở Azov và Caffa, đồng thời lệnh cho người Nga cho phép thương nhân Đức vào buôn bán.
Sau khi Mông Kê-Temur mất, Nogai trở thành người nắm thực quyền ở Kim Trướng. Ông tiến hành cướp phá từ Litva tới Bulgaria và buộc Serbia thần phục. Dù Nogai là võ tướng hùng mạnh, cái chết của ông năm 1299 cũng không làm các chiến dịch của Kim Trướng Hãn quốc chững lại.
Thắng lợi của Hồi giáo
Kim Trướng Hãn quốc bước vào thế kỷ 14 với nhiều biến đổi. Một trong số đó là Hồi giáo trở thành tôn giáo chính thức. Dù Berke là vương tử Mông Cổ đầu tiên cải sang Hồi giáo, nhiều hãn khác – kể cả Toqta – vẫn theo tín ngưỡng Mông Cổ cổ truyền (Tengrism) hoặc Phật giáo. Mọi thứ thay đổi khi Uzbeg (trị vì 1313-1341) tuyên bố Hồi giáo là quốc giáo. Cùng với đó, ông tiếp tục củng cố quan hệ với vương triều Mamluk ở Ai Cập, thậm chí gả một công chúa Mông Cổ cho quốc vương Ai Cập.
Thay vì liên tục chinh chiến, Uzbeg và các vị kế vị duy trì quyền kiểm soát các tiểu vương Nga bằng cách chia rẽ và thao túng họ chống lại nhau. Tver từng là thành phố được Mông Cổ hậu thuẫn, nhưng khi dân ở đây tàn sát cộng đồng Mông Cổ vào năm 1327, Uzbeg liền chuyển sang ủng hộ Moskva.
Kinh đô Sarai của Kim Trướng Hãn quốc phát triển mạnh, khi văn hóa Hồi giáo thúc đẩy nhu cầu xây dựng nhà thờ Hồi giáo và nhà tắm công cộng, mở rộng đời sống đô thị.
Dưới thời Uzbeg, Kim Trướng vẫn năng động. Toqta (trị vì 1291-1312) từng cưới một công chúa ngoài giá thú của Byzantine, củng cố liên minh Kim Trướng–Byzantine vốn tồn tại từ thời Nogai. Thế nhưng đến thời Uzbeg, Mông Cổ lại liên minh với chư hầu Bulgaria, tiến hành các cuộc tập kích vào Byzantine suốt hai thập kỷ. Họ còn hậu thuẫn một Wallachia độc lập chống Hungary. Đồng thời, Uzbeg mở cửa Crimea cho thương nhân Genoa và Venice lập thương điếm. Thập niên 1340 chứng kiến những chiến dịch Mông Cổ cuối cùng vào Ba Lan.
Uzbeg cũng nhiều lần xâm lược Ilkhan, và khi Ilkhan sụp đổ năm 1335, một số quý tộc Ilkhan mời ông lên ngôi, nhưng ông từ chối. Trong lúc đó, Sarai mở rộng, đáp ứng nhu cầu của đời sống Hồi giáo với nhà thờ và nhà tắm công cộng. Ở đỉnh cao quyền lực, Janibeg (trị vì 1342-1357) nhận sự thần phục của vua Ba Lan Casimir III Đại đế (trị vì 1333-1370), của Sát Hợp Đài hãn quốc, và của nhà Jalayirid ở Iraq, đồng thời chinh phục thành Tabriz – thành phố từng thuộc Ilkhan.
Suy tàn trong thế kỷ 14
Nhưng thành quả của Uzbeg và Janibeg nhanh chóng sụp đổ. Dịch Cái Chết Đen gây tổn thất kinh tế nghiêm trọng cho Kim Trướng. Từ năm 1359 đến 1382, nội chiến liên miên tàn phá hãn quốc. Trong thời gian này, ách cai trị của Mông Cổ ở Đông Âu bắt đầu lỏng lẻo, và họ chịu những thất bại lớn đầu tiên tại châu Âu. Năm 1362, Litva đánh bại quân Mông Cổ ở trận Sông Xanh (Blue Waters), rồi chiếm Kiev. Năm 1380, các tiểu vương Nga giành chiến thắng đầu tiên trước Mông Cổ ở Kulikovo – một bước ngoặt trong lịch sử Nga.
Hồi sinh dưới thời Tokhtamysh
Đà suy tàn tạm thời bị chặn lại bởi Tokhtamysh – môn đệ của Timur (Tamerlane, trị vì 1380-1395). Năm 1382, Tokhtamysh vây Moskva, và dù đã hứa không tấn công, ông vẫn tàn sát dân khi thành mở cổng. Năm sau, ông phục thù trận Sông Xanh bằng chiến thắng trước Litva ở Poltava. Nga và Litva lại rơi vào ách thống trị Mông Cổ, buộc nộp cống.
Nhưng thắng lợi khiến Tokhtamysh quá tự tin: ông quay sang chống lại thầy mình là Timur. Cuộc trả đũa của Timur đã cướp phá Sarai, thiêu rụi đất đai Kim Trướng, tiêu diệt quân đội và buộc Tokhtamysh bỏ trốn. Tokhtamysh lánh sang Litva, rồi nhiều lần thất bại khi cố giành lại hãn quốc. Trong lúc đó, Timur đã phá hủy các tuyến thương mại đến mức Kim Trướng không bao giờ hồi phục kinh tế.
Nước Nga trỗi dậy
Sau sự tàn phá của Timur và các cuộc nội chiến sau đó, Kim Trướng chỉ còn kiểm soát vùng hạ lưu sông Volga. Hãn quốc tan rã thành nhiều tiểu quốc: Hãn quốc Kazan, Hãn quốc Astrakhan, Hãn quốc Crimea, Hãn quốc Sibir, Nogai Horde và Hãn quốc Kazakh. Vị hãn lớn cuối cùng, Ahmed (trị vì 1465-1481), dẫn quân đánh Litva và Moldavia nhưng thất bại.
Quan trọng hơn cả, Ahmed chỉ huy quân Mông Cổ trong trận Sông Ugra năm 1480, nơi Ivan III của Moskva đánh bại hoàn toàn Kim Trướng. Trận này được xem là dấu mốc chấm dứt ách thống trị Mông Cổ tại Nga.
Ánh tàn kéo dài
Việc Kim Trướng kết thúc khi nào là câu hỏi không có lời đáp dứt khoát. Thậm chí mười năm sau trận Sông Ugra, một cuộc tập kích mang tên Kim Trướng vẫn đánh vào Ba Lan. Các hãn quốc tách ra từ Nga tiếp tục tồn tại hàng thập kỷ, và trong trường hợp Hãn quốc Crimea, là hàng thế kỷ. Phần lớn hậu duệ của Kim Trướng bị Ivan Bạo chúa (trị vì 1547-1584) tiêu diệt: Kazan mất năm 1552, Astrakhan năm 1556, Sibir năm 1582. Có lẽ người thừa kế thực sự của Kim Trướng là Hãn quốc Crimea, từng cướp phá Sarai năm 1502, nhưng từ 1475 đã là chư hầu của Đế quốc Ottoman. Crimea tồn tại cho đến khi bị Nga thôn tính năm 1783.
Dù kết thúc vào lúc nào, sự tồn tại suốt nhiều thế kỷ của Kim Trướng Hãn quốc đã để lại dấu ấn sâu đậm trên nước Nga và lịch sử Đông Âu. Nằm ở ngã ba của Trung Á, châu Âu và Trung Đông, Kim Trướng ảnh hưởng tới các sự kiện từ Ba Lan và Đế quốc Byzantine tới Ai Cập và Trung Á. Dưới tên gọi Tartar, người Mông Cổ của Kim Trướng đã giữ vai trò quan trọng trong câu chuyện về Đế quốc Mông Cổ và di sản của nó tại châu Âu cũng như trong trí tưởng tượng của hậu thế.
