Timur (1336-1405), còn được biết đến với tên Tamerlane, Temür, hay Timur Leng, là người sáng lập Đế quốc Timurid (1370-1507), có trung tâm ở vùng nay là Uzbekistan, với kinh đô tại Samarkand. Một thủ lĩnh Hồi giáo gốc Turkic, tự nhận là hậu duệ Mông Cổ, Timur đã càn quét khắp Trung Á rồi tấn công thành công Nga, Trung Đông và Ấn Độ. Nổi tiếng chủ yếu vì những phương pháp khủng bố tàn bạo, Timur là hiện thân của kiểu chinh phục bạo lực chỉ vì chính nó, bởi ông không tạo dựng những cơ cấu hành chính bền vững hay cải thiện đời sống của thần dân trên danh nghĩa của mình.
Tên gọi & xuất thân
Timur sinh năm 1336 gần Samarkand (cũng viết là Samarqand), thành phố buôn bán lớn ở Trung Á, thuộc vùng khi đó gọi là Transoxania, tương đương với Uzbekistan ngày nay. Tên của Timur – vốn phổ biến hơn ở các thế kỷ trước trong tiếng Anh là Tamerlane – là dạng biến âm từ tiếng Ba Tư Timür-i Leng, nghĩa là “Timür què”, một danh xưng miệt thị ám chỉ khuyết tật ở chân phải và tay phải của ông, hậu quả của một cuộc tập kích khi còn trẻ. Timur mang cả dòng máu Turkic và Mông Cổ, nhưng vì uy tín, ông về sau đề cao mối liên hệ với các đại hãn Mông Cổ, chủ yếu qua tổ tiên của một người vợ. Như sử gia D. Morgan nhận xét, Timur “là người gốc Mông Cổ nhưng theo đạo Hồi và nói tiếng Thổ, mang văn hóa Thổ.”
Sự sụp đổ của Mông Cổ
Khi hoàng đế Mông Cổ Thành Cát Tư Hãn (trị vì 1206-1227) qua đời, ông chia cho bốn con trai mỗi người một vùng đất cai trị tự trị trong đế quốc Mông Cổ rộng lớn (1206-1368) mà ông tạo dựng. Bốn phần này, gọi là các hãn quốc (từ “khan” nghĩa là “người cai trị”), gồm: Hãn quốc Sát Hợp Đài (khoảng 1227-1363), Hãn quốc Y Nhi (1260-1335), Kim Trướng hãn quốc (khoảng 1227-1480) và Đế quốc Đại Hãn (nhà Nguyên, 1271-1368). Ba hãn quốc đầu dần suy yếu trong thế kỷ tiếp theo khi tầng lớp quý tộc du mục hiếu chiến Mông Cổ hòa nhập vào các xã hội định cư mà họ đã chinh phục. Bị chia nhỏ thành những thực thể chính trị nhỏ hơn, các vùng này càng bị tổn hại thêm khi dịch Cái Chết Đen tràn tới vào thập niên 1340. Trong khi đó, quyền kiểm soát của Mông Cổ ở Trung Quốc chấm dứt với sự trỗi dậy của nhà Minh từ năm 1368.
Timur lớn lên trong Hãn quốc Sát Hợp Đài và tham gia những chiến dịch thắng lợi của nhà nước này. Ông từng phục vụ ngắn hạn với tư cách một quan lại dưới quyền Ilyas Khoja (mất 1368), thống đốc Transoxania và là con trai của Tughlugh Timur (khoảng 1312-1363), hãn của Hãn quốc Sát Hợp Đài. Timur sau đó liên minh với Amir Husayn, một thủ lĩnh Mông Cổ và cũng là anh rể, và hai người đã chiếm được Transoxania vào năm 1366. Sau khi Husayn chết, khoảng năm 1370, Timur nắm trọn quyền kiểm soát Transoxania và dùng quan hệ của một trong nhiều người vợ với các đại hãn Mông Cổ để hợp thức hóa vị trí tân lãnh chúa của mình.
Dựng nên đế quốc Timurid
Từ thập niên 1370, Timur nhắm tới phần lớn lãnh thổ từng thuộc Hãn quốc Sát Hợp Đài và Hãn quốc Y Nhi, bao gồm những vùng nay là nam Kazakhstan, tây Tajikistan, Iran và một phần Turkmenistan, Thổ Nhĩ Kỳ, Iraq, Armenia, Afghanistan, Pakistan. Giống như người Mông Cổ trước đó, Timur sử dụng cả kỵ binh nhẹ trang bị cung tên và kỵ binh nặng cưỡi ngựa bọc giáp, kỵ sĩ cầm thương dài. Tài cưỡi ngựa siêu việt giúp quân của Timur tấn công nhanh và bất ngờ. Quân của nhiều nguồn gốc khác nhau trung thành với ông vì tỷ lệ nhận chiến lợi phẩm đúng như lời hứa rất cao. Gần như luôn trực tiếp chỉ huy, Timur “không thể phủ nhận là một tướng tài năng và thành công vượt trội. Nhưng ông đắm chìm trong hủy diệt và tàn bạo vô nghĩa đến mức Thành Cát Tư Hãn cũng cho là vô ích.” Ngoài tài cầm quân, ông còn giỏi kết minh, dùng mưu kế, làm suy yếu đối phương bằng âm mưu chính trị và gieo rắc bất hòa trước khi ra trận.
Quá trình chinh phạt của Timur rất tàn khốc. Có nhiều câu chuyện kể về mức độ ông khủng bố dân cư bị chinh phục, như trát xi-măng sống chôn người vào tường hay dựng đài kỷ niệm bằng xương của kẻ thù. Mục đích, không phải mới mẻ, là khiến các thành phố khác đầu hàng để tránh sự trả thù khủng khiếp như vậy, nhưng bạo lực của ông luôn quá mức, nhắm vào cả người không theo đạo Hồi và người Hồi giáo. Thành Van ở Thổ Nhĩ Kỳ ngày nay, từng là thủ đô vương quốc Urartu cổ và vẫn là trung tâm văn hóa nổi tiếng vào thế kỷ 14, là một trong những nạn nhân khét tiếng. Thành bị cướp phá và hủy diệt năm 1387, với 7.000 tù binh bị ném từ tường thành xuống chết.
Đế quốc Timurid rộng lớn cuối cùng trải dài từ Địa Trung Hải ở phía tây tới biên giới Trung Quốc ở phía đông, và từ biển Caspi và Aral ở phía bắc xuống vịnh Ba Tư và biển Ả Rập ở phía nam. Đến thập niên 1390, Trung Á nằm dưới quyền ông, bao gồm cả một phần Ba Tư. Năm 1395, Timur tấn công Kim Trướng hãn quốc. Tại trận sông Terek ở miền nam Nga ngày 14 tháng 4 năm 1395, ông tiêu diệt hoàn toàn quân của Toqtamysh (khoảng 1376-1395), thủ lĩnh Kim Trướng hãn quốc. Toqtamysh từng được Timur đưa lên làm bù nhìn nhưng sau đó từ chối phục tùng. Chiến thắng cho phép Timur chiếm Moskva trong một năm và chinh phục hầu hết vùng hạ lưu sông Volga, gồm cả trung tâm buôn bán lớn Sarai, nơi bị ông tàn phá triệt để, khiến thành mất vị thế vĩnh viễn. Việc ông phá hủy kho lưu trữ khổng lồ của Sarai là nỗi tiếc nuối muôn đời của các sử gia Kim Trướng hãn quốc. Giống như Sarai, Kim Trướng hãn quốc không bao giờ lấy lại được vị thế trước khi bị Timur đi qua.
Không dừng lại, mục tiêu tiếp theo của Timur là kho báu của Ấn Độ. Mùa đông 1398-1399, ông xâm lược tiểu lục địa và đánh bại quân của Sultan Mahmud Shah II (trị vì 1394-1413) tại Panipat. Sau đó, ông tiến thêm khoảng 80 km để cướp phá Delhi, thủ đô của Vương triều Delhi (1206-1526). Cuộc cướp phá này điển hình cho cách Timur chinh phục. Sử gia S. Mansingh ghi lại:
“Cuộc cướp bóc, hãm hiếp và tàn sát trong cuộc tập kích duy nhất đó đã để lại một vết sẹo không thể xóa về hỗn loạn và tàn phá trong ký ức tập thể của người Ấn. Theo lời nhà chép sử đương thời Badauni: ‘nạn đói và dịch bệnh khủng khiếp đã giáng xuống Delhi khiến thành phố hoàn toàn tiêu điều, những người sống sót cũng chết dần, và suốt hai tháng không một con chim nào vỗ cánh.’”
Cơn khát chinh phục và cướp bóc của Timur tiếp tục trong những năm cuối đời. Năm 1399, ông xâm lược Syria và cướp phá Aleppo. Baghdad bị tàn phá năm 1401. Năm sau, Anatolia chịu chung số phận. Cuối cùng, một chiến dịch táo bạo nhằm tấn công nhà Minh ở Trung Quốc đang được tiến hành thì vị chinh phục Trung Á này chết trên đường, tháng 2 năm 1405.
Samarkand và những thành tựu văn hóa
Mặc dù khét tiếng vì sự tàn bạo đối với các dân tộc bị chinh phục, đế quốc của Timur cũng ghi nhận một số thành tựu văn hóa. Samarkand được chọn làm kinh đô, và Timur đã làm đẹp và nâng cao đời sống văn hóa của thành phố bằng cách cưỡng bức di dời một số dân từ các vùng đất bị chinh phục tới đây, đặc biệt là học giả, nghệ sĩ, kiến trúc sư và thợ thủ công. Samarkand từng là một trung tâm hành chính quan trọng của Đế quốc Mông Cổ và vẫn là điểm dừng lớn trên Con đường Tơ lụa. Timur mở rộng Samarkand sang phần liền kề với khu phố cổ vốn đã bị Thành Cát Tư Hãn cướp phá trước đó. Samarkand dưới thời Timur trở thành một đại đô thị, và ông đặt tên cho nhiều khu ngoại ô theo tên những thành phố mình đã chinh phục. Danh tiếng của thành phố lan rộng nhờ những công trình lộng lẫy và vườn tược tuyệt đẹp, trở thành biểu tượng ở Tây Âu cho những đô thị vườn kỳ lạ và ít được biết đến của Trung Á.
Timur đầu tư mạnh mẽ vào các công trình tôn giáo, đặc biệt là các đền thờ Hồi giáo và thánh đường, nhiều công trình được trang trí tỉ mỉ và tinh xảo bằng mạ vàng cùng các mảnh khảm từ ngọc lam và màu xanh thiên thanh quý giá. Đáng tiếc, không nhiều công trình còn tồn tại tới ngày nay, nhưng vẫn có Đại Thánh đường, quần thể lăng mộ Timurid tại Shāh-i zinda, và Gūr-i Mir – lăng mộ mái vòm khổng lồ nơi lưu giữ thi hài ướp xác của Timur.
Cái chết và di sản
Timur qua đời tại Otrar (thuộc Kazakhstan ngày nay) vào ngày 19 tháng 2 năm 1405 trên đường tới Trung Quốc. Triều đại mà Timur sáng lập được gọi là nhà Timurid. Người kế vị trực tiếp của ông là con trai Shahrukh (1377-1447). Không một vị vua Timurid nào đạt được những thành công như người sáng lập, và đế quốc đã phải chịu hậu quả từ việc Timur thiếu năng lực hoặc tham vọng của một chính khách, bởi chiến binh du mục này không tạo ra bất kỳ thể chế hành chính bền vững nào trên các vùng đất bị chinh phục. Như sử gia J. J. Saunders nhận xét:
“Sự nghiệp của ông là một trong những sự nghiệp cằn cỗi nhất… Vương quốc của Timur biến mất khi ông chết, và chủ nghĩa đế quốc của ông chẳng có mục đích nào khác ngoài việc gom góp quyền lực thuần túy trên xác chết của hàng triệu người.”
Danh tiếng của Timur như một trong những kẻ chinh phục tàn ác nhất lịch sử chắc chắn tồn tại lâu hơn đế quốc rộng lớn của ông, được củng cố nhờ những tác phẩm văn học và sân khấu như Tamburlaine the Great của Christopher Marlowe (1564-1593), một trong những nhà soạn kịch hàng đầu của sân khấu Elizabeth. Như Saunders nhận định: “Cho đến khi Adolf Hitler xuất hiện, Timur được xem như tấm gương tiêu biểu nhất của chủ nghĩa quân phiệt vô hồn và vô ích.”
Dù đế quốc của Timur nhanh chóng thu hẹp, triều đại Timurid ít nhất vẫn tiếp tục thống trị ở Turkestan và các vùng lân cận cho tới tận thế kỷ 16. Riêng Samarkand vẫn tiếp tục hưng thịnh như một trung tâm văn hóa, đặc biệt trong các lĩnh vực học thuật như thiên văn và các ngành khoa học khác. Một hậu duệ nổi tiếng của Timur là Babur (1483-1530), người có lãnh thổ trung tâm ở Kabul, Afghanistan. Babur tái hiện lại hình ảnh tổ tiên khét tiếng của mình khi chinh phục Delhi, nhưng di sản của ông còn lớn hơn khi sáng lập một triều đại Hồi giáo mới ở Ấn Độ – các Đại Mông Cổ của Đế quốc Mughal (1526-1857).
